Жаңатас ғасырының ескерткіштері

Оңтүстік Қазақстанда өзеннің жағалық террасасында (Бүркітті, Қойтас), өзеннің жағасында құм шағылдарында (Жайпақ, Қосмола 4 және 5), бұлақтың басында (Үшбұлақ) және үңгірде (Қараүңгір) орналасқан тұрақтар кездеседі.

Батыс Қазақстанда, негізінде, өзеннің және көлдің жағасында орналасқан тұрақтар таралған, сонымен қатар, бұлақтың басында орналасқан тұрақтар да кездеседі.

Орталық Қазақстанда өзеннің жағасында (Қаратоғай тұрақтар тобы) орналасқан тұрақтар ал Балқаш көлінің солтүстік-шығысында бұлақ басында орналасқан тұрақтар кездеседі. Ертіс өзенінің жоғарғы ағысында өзеннің жағасында орналасқан елді мекендер белгілі (Усть-Нарым, Малокрасноярка және т.б.).

Солтүстік Қазақстанда көлдің жағасында орналасқан тұрақтар (Пеньки 1, Пеньки 2) мен жаңатас кезеңінің жерлеу орындары кездеседі.

Жаңатас ғасырының ескерткіштерін іздеу кезінде Қазақстанның жекелеген тарихи-географиялық аудандарындағы ескерткіштердің орналасу ерекшеліктерін басшылыққа алу керек, сонымен қатар, сол тарихи-географиялық аудандарға іргелес жатқан аймақтағы жаңатас ескерткіш-терінің орналасу ерекшеліктерінде ескерген дұрыс.

1. 
   Қазақстандағы тас ғасыры ескерткіштерін зерттеу жұмыстары.
   
2. 
   Тас ғасыры ескерткіштерінің негізгі кезеңдері.
   
3. 
   Тас тас ғасырының үңгірлері.
   

1. 
   Ескерткіштерінің негізгі белгілері мен ерекшеліктері
   
2. 
   Ескерткіштерінің таралу аймақтары
   
3. 
   Жерлеу орындары мен ғұрыптық кешендері
   

Қола ғасырының археологиялық ескерткіштері Қазақстанның барлық жерінде кездеседі, олардың қатарында: елді мекендер, әртүрлі жерлеу орындары, кен орындары, суландыру жүйелері, ғұрыптық орындар мен тасқа салынған суреттері бар. Үстіндегі үйіндісі білінер-білінбес не үйіндісі жоқ, сырты қырынан (тігінен) қаланған таспен төртбұрышты, дөңгелек, сопақша етіп қоршалған, ортасында төртбұрышты етіп қазылған жәй шұңқыр не қабырғасы таспен қаланған циста не тас жәшігі бар жерлеу орындарын, топырақтан, тас аралас топырақтан үйілген обаларды жер бедеріне орналасуына қарай бірнеше топқа бөлуге болады, олар: өзеннің жағасында, жағалық 1- не 2-террасада (Алексеевка, Нұрманбет, Дандыбай, Балқылдақ І, ІІ, ІІІ, Атасу, Беғазы, Тегіскен); көлдің жағасында (Ақкөл 1, 2, Айдабол 1, Сары-айдын); бұлақтың басында (Мұқатап, Шыңғыс сай, Қақпатас); жылғаның, шатқалдың жағасында (Кенен, Ботамойнақ); тау бөктерінде, екі тау аралығында (Таутары, Қожабала); ойпатта (Алаайғыр); кен орнында (Шатыркөл, Үңгірлі) орналасқан. Мысалы, қола ғасыры-ның беті ашылып қалған тас жәшіктері Қаратаудағы Ақмылтық өзенінің сол жағасында сақталған.

Кейде қола ғасырының жерлеу орындарының үстінде, төңірегінде кейінгі кезеңдердің (ерте темір ғасыры, ортағасырлар) обалары, тастан, кесектен салынған құрылыстары, тіпті, қазіргі заманның зираттары орналасқан да болып келеді. Орталық Қазақстанның қола ғасырының жерлеу орындары елді мекеннен 0,2-2 км жердегі биікте орналасқан, олардың арасын өзен арнасы не тау алды жоталары бөліп жатқан.

Қола ғасырының елді мекендерін орналасуына қарай келесі топтарға бөліп қарастыруға болады, олар: үлкен не кіші өзеннің жағасында (Атасу, Мыржық, Ақмұстапа, Сарымырза, Ақтоғай, Бұғылы ІІ); бұлақтың басында (Ақмая, Балқылдақ), жағалық негізгі жартастың оңтүстік-батысында (Мыржық, Ақмұстапа), үш жағынан тау қоршаған (Атасу, Ақмая, Дарат), көлдің жағасында (Бурабай), кен орындары жанында (Ақтоғай, Сырлыбай, Қырқұдық), дюнде (Семей) орналасқан елді мекендер. Олардың үстінде әртүрлі кезеңдердің зираттары, құрылыстары сақталған.

Жағалауға жақын орналасқан елді мекендердің үстіне қалың шөп, бұта өсіп кеткендіктен оларды байқау қиын. Жағалаудан қашық жерде орналасқан үй орындары, құдық және әртүрлі шаруашылық шұңқырларын ішіне өскен шөпке қарай байқауға болады. Елді мекендердің үстінде, төңірегінде жел үрлеп ашылып қалған, не түрлі шаруашылық жұмыстары кезінде ашылған, кеміргіштер шығарып тастаған ыдыс сынықтары, сүйек және басқа заттар шашылып жатады.

Қола ғасырының суландыру жүйелері өзен алқаптарында, басын таудан алатын шағын өзендердің тау шатқалдарынан шыға берісінде, шатқалды не тауларды екі жағынан қоршап тұрған аласа шоқылардың аралығында кездеседі. Орталық Қазақстандағы қола ғасырының суландыру жүйелерінің орындары, тоғандары Жақсы Сарысу, Жаман Сарысу, Алтынсу, Шопа, Нұртай өзендері алқабында, Қаракеңгір өзенінің жоғарғы ағысында, Қызылшілік шатқалында сақталған.

1. 
   Беғазы қонысы Қазақстанның қай аймағынан табылған?
   
2. 
   Қола дәуірінің Орталық Қазақстанда табылған археологиялық ескерткіш туралы не білесің?
   
3. 
   Кейінгі қола ғасыры қай кезеңді қамтиды?
   

1. 
   Жерлеу шұңқырлары мен тас қоршаулар
   
2. 
   Обаларды іздеу
   

Үстінде үйіндісі жоқ жерлеу орындарын әртүрлі құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қазылған қазан - шұңқырдың жарқабағынан, су, мұнай, газ құбырларын тасымалдау үшін қазылған траншеялардан кездестіруге болады. Жерлеу шұңқырлары кейде құрылыс алаңдары үшін тегістелген жерден де ашылып қалуы мүмкін. Оларды ұшақпен түсірілген аэросуреттен де байқауға болады, сондай-ақ жер бетіне жақын жатқан жерлеу шұңқырларын көлбеу түскен күн сәулесіне не өсімдік қабатына қарап анықтауға болады. Кейде үстінде үйіндісі жоқ жерлеу шұңқырларын әртүрлі кезеңде өмір сүрген елді мекеннің төңірігендегі үсті тегіс биік жерден кездестіруге болады, оларды жергілікті халықтан сұрастыру арқылы да табуға болады. Барлау жұмыстары кезінде табылған үстінде үйіндісі жоқ жерлеу шұңқырларының жобасын түсіріп, оны жан-жақты суреттеп жазу керек және географиялық координаттарын анықтап, суретке түсіреді.

Сақ обалары Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның тауаралық, тауалды жазықтарында, Іле, Шу, Талас өзендерінің жағасында кездеседі. Олар тастан, топырақтан, тас аралас топырақтан үйілген, көлемі 3-104 м, биіктігі 0,3-17 м-ге дейін жетеді. Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениетінің сақ обалары қатарында “мұртты” обалар кездеседі. Мысалы, Тасмола 1 қорымындағы 19-обаның аумағы 8 м, биіктігі 0,3 м, оның тастан үйілген ені 1,5 м келетін солтүстік “мұртының” ұзындығы 52 м, ал оңтүстік “мұрты”- 46 м. «Мұртты» обалар Қаратаудың тауаралық және тауалды жазықтарында да кездеседі (54-сурет).

Тастан, тас аралас топырақтан үйілген сақ обалары Шығыс Қазақстанда тауаралық алқапта, жазықта, өзен, көл жағаларында, шатқалдарда кездеседі. Олардың қатарында кіші, орта және үлкен хан обалары бар. Шілікті алқабындағы хан обаларының аумағы 100 м, биіктігі 8-10 м. Берелдің тоң басқан обалары теңіз деңгейінен 1120 м биікте, Бұқтырма өзенінің оң жағалық 3-террасасында орналасқан (55-сурет).

Савроматтардың жерлеу орындары топырақтан үйілген жарты шеңбер тәрізді, сыртында оры бар жеке обалар мен оба қорымдары түрінде кездеседі. Үлкен обалардың аумағы 60 м, биіктігі 4 м-ден асады. Кейбір үлкен савромат обалары, тіпті, ортағасырларға дейін жерлеу орны ретінде пайдаланылып келген.

VI-VIII ғғ. кезіндегі түріктердің обалары, тас қоршаулары мен ғұрыптық орындары тау үсті, тауаралық, тауалды жазықтарында, шатқалдарда, өзеннің жағалық террасасында, өзен аңғарларында кездеседі. Тастан, тас аралас топырақтан үйілген аумағы 3-12 м, биіктігі 0,3-15 м келетін обалар жер жағдайына қарай жеке-жеке не шағын топ болып орналасқан. Көлемдері 0,8х0,8 м-ден 5х5 м-ге дейін жететін, жобасында тіктөртбұрышты, төртбұрышты, дөңгелек қоршаулар қырынан көмілген тастардан қаланған. Тіктөртбұрышты, төртбұрышты қоршаулардың қабырға-лары (кейде бұрыштары) әлемнің төрт жағына қарай бағытталған, жеке-жеке не қатарласып орналасқан қоршаулар негізінде солтүстіктен оңтүстікке қарай ал кейде солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай тізбектелген болып келеді. Қоршаулардың бірнеше түрлері сақталған, олар: жәй қоршаулар; шығыс жағына адам мүсіні қойылған қоршаулар; шығыс жағына сұлбасы адамға ұқсас тас плита, не плитаның шығыс қырына адамның бет пішіні салынған қоршаулар; шығыс жағына тік тұрған плита қойылған және т.б. қоршаулар. Жалпы, жәй тас қоршаулар кең таралған.

Обалар мен қоршаулардың қатарында тастан дөңгелек етіп қаланған, аумағы 4-6,5 м, биіктігі 0,5 м келетін, үсті тегіс алаң түріндегі ғұрыптық орындар кездеседі (56-сурет).

Қимақ обалары тас аралас топырақтан үйілген, сыртындағы тас қоршаулары жобасында төртбұрышты, дөңгелек болып келеді, кейде, үсті толық таспен қаланған обалар да кездеседі.

Топырақтан үйілген көлемі шағын (12 м-ге дейін) оғыз обалары жеке-жеке не шағын топ болып орналасқан, кейде ежелгі жерлеу орындарының үстіне үйілген обалар да кездеседі.

Аумағы 6-25 м, биіктігі 0,5-1,2 м келетін қыпшақ обалары негізінде топырақтан үйілген, оларды сырттай қоршап жатқан ор онша терең болмайды.

Қазақ хандықтары кезінің тастан қаланған, тас аралас топырақтан үйілген көлемі шағын (2-3 м) обалары, сыртында қоршауы бар обалар мен бір не бірнеше тас камераны қоршаған қоршаулары тауаралық, тауалды жазықтарында, шатқалда, шатқалдан шыға берісте, өзеннің жағасында орналасқан елді мекендер мен қалашықтардың төңірегіндегі зираттарда кездеседі. Сондай-ақ, олар жайлаулар мен қыстақтарға салынған уақытша құрылыстардың төңірегіндегі, үсті тегіс биік жерде де кездеседі. Мысалы, Өгізтаудың оңтүстік-батыс беткейінде орналасқан қазақ хандықтары кезіндегі қалашықтың жанында тастан, тас аралас топырақтан үйілген обалар, бір не бірнеше камералы тас қоршаулар сақталған. Кейбір обалардың, қоршаулардың шығыс, солтүстік-шығыс жағына биіктігі 0,5-1 м келетін тас плиталар (бағандар) қойылған.

Археологиялық барлау кезінде ескеретін бір нәрсе, белгілі бір шағын тарихи-географиялық ауданда әртүрлі тарихи кезеңдердің жерлеу орындары аралас кездесуі мүмкін. Мысалы, қола ғасырының тас қоршаулары, сақ обалары мен түріктердің тас қоршаулары және т.б.

Әртүрлі тарихи кезеңдерден сақталған жерлеу орындарының бір түрі – жерлеу камералары мен кесенелер, олар қола ғасырынан бастап қазақ хандықтарына дейінгі бірнеше мың жылдықтар аралығында кездесетін ескерткіштер.

Қола ғасырының тастан салынған кесенелері сыртқы көрінісіне, жобасына қарағанда көп камералы тас қоршауға ұқсас, сондықтан оларды тас қоршаулардың қатарынан іздестіру керек. Мысалы, Ақсу аюлы, Беғазы кесенелері (57-сурет).

Үлкен кесектен салынған қола ғасырының кесенелері сыртқы көрінісінде аумағы 40-50 м, биіктігі 0,5-1,8 м, үсті жалпақ обаға ұқсас болып келеді және олар негізінде елді мекендердің төңірегіндегі жерлеу орындары кешенінде кездеседі. Мысалы, Іңкәрдария өзенінің құрғап қалған арнасының жағасындағы Тегіскен жерлеу кешенінен ашылған бір кесене (№5А) жобасында тіктөртбұрыштың ішіне салынған дөңгелек құрылыс (58-сурет).

Ежелгі заманның жерлеу камералары мен кесенелері елді мекендер мен қаланың төңірегіндегі жерлеу кешендерінде кездеседі, олар сыртқы көрінісінде аумағы 20-30 м, биіктігі 4,5-8,4 м келетін құрылыс құландыларына ұқсас. Мысалы, әртүрлі жобадағы жерлеу камералары мен кесенелері Шірікрабат, Баланды қалаларының төңірегіндегі жерлеу кешендерінде сақталған.

Ортағасырлар кезінде Қазақстанда күйдірілген кесектен салынған кесенелер кеңінен таралған, олар ортағасырлық елді мекендер мен қалашықтардың ішінде, зираттарында, керуен жолдарының бойында орналасқан. Мысалы, Қарахан, Айша бибі (59-сурет), Рабия Сұлтан Бегім, Қожа Ахмет Ясауи және т.б. кесенелер.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. 
   Әртүрлі тарихи кезеңдердің жерлеу орындарын сипаттаңыз?
   
2. 
   Сақ обалары мен қорымдары.
   
3. 
   Үйсін, ғұн, қаңлы қоныстары мен молаларының таралу аймақтары мен ерекшеліктері
   

1. 
   Тасқа салынған суреттерді іздеу
   
2. 
   Тасқа салынған суреттердің көшірмесін алудың әдстері
   

Тасқа салынған суреттер Қазақстанда кең таралған. Қола ғасырынан бастап Қазақ хандықтары кезіне дейінгі бірнеше мың жылдықтар аралығында салынған суреттер еліміздің барлық аймағында кездеседі. Оларды орналасқан жеріне қарай бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болады: теңіз деңгейінен 3000-3500м биіктегі қия беткейдегі тастарға, алаңқайдағы мұздақтар жылжытып әкелген тас үйіндісіндегі тастарға не жеке-жеке жатқан үлкен тастарға салынған суреттер; тау шатқалдарындағы тік жартастарға, тау беткейіндегі, тау етегіндегі жартастарға салынған суреттер; тау етегін қуалай аққан бұлақтың, өзеннің аласа жағасындағы жартасқа салынған суреттер; тау аралық жазықтағы қатар-қатар болып жер бетіне шығып жатқан тастарға салынған суреттер; тау етегіндегі аласа қырқалар мен төбелердің арасын бөліп жатқан суағардың, бұлақтың жағасындағы жартастарға салынған суреттер; тау аралық жазықта, өзеннің, бұлақтың, көлшіктердің жағасында жатқан үлкен-кіші тастарға салынған суреттер және т.б. Қазақстаннан ашылған тасқа салынған суреттерге қатысты бір ортақ ерекшелік, көпшілігінде суреттер беті оңтүстікке, оңтүстік-шығысқа, оңтүстік-батысқа қараған тастарға салынған.

Археологиялық барлау барысында тасқа салынған суреттерді жергілікті жердің ерекшелігіне қарай іздестіру керек. Суреттер негізінде беті қою тотыққан, күн жақсы түсетін тастарға салынған. Барлау барысында ашылған тасқа салынған суреті бар жерді асықпай аралап көріп, оның алып жатқан көлемін, орналасу ерекшелігін анықтап алу керек. Егер тасқа салынған суреттердің саны көп, олар кең көлемді алып жатқан болса, оларды орналасқан жеріне қарай жеке-жеке топтраға (бұлақтың, өзеннің жағасы, таудың етегі, таудың беткейі және т.б.) бөліп, әр топтағы сурет салынған тастардың санын анықтап алу керек және әр топтағы суреттерге күн сәулесінің қай мезгілде қалай түсетінін анықтап алу керек. Сосын тасқа салынған суреттер орналасқан жердің топографиялық жобасын сызып, сурет салынған барлық тастардың орнын белгілейді.

Тасқа салынған суреттердің көшірмесін алу үшін оған керекті жабдықтарды даярлап алу керек.

Тасқа салынған суреттердің көшірмесін алу үшін гипс, пластик, смоланы, тіс протезі үшін пайдаланып жүрген бағалы материалдарды да пайдалануға болады. Негізінде бұл әдіс жекелеген суреттердің не көлемі шағын тастардың бетіне салынған суреттердің көшірмесін алуға тиімді. Зерттеушілер осы әдіс бойынша жасалған көшірменің гипске көшірілген нұсқасын да пайдаланып жүр.

Соңғы кезде ғалымдар бұл әдіс бойынша көшірме алуға пайдаланылып жүрген заттардың сурет салынған тасқа және тасқа салынған суретке зиянды екенін анықтап, онан бас тарта бастады.

Тасқа салынған суреттің көшірмесін алудың келесі түрі – көшірмені тор (сетка) арқылы алу әдісі. Тордың үлкен не кіші болуы сурет салынған тастың көлеміне байланысты. Бұл әдіс бойынша тасқа салынған суреттің үстіне шаршы торы қойылады да, әр тордағы суреттердің көшірмесі түсіріледі. Көшірме түсірудің бұл әдісі беті тегіс тасқа салынған суреттердің көшірмесін түсіруге ыңғайлы.

1. 
   Тасқа салынған суреттерді іздеу мен көшірмесін алудың қандай әдіс-тәсілдері белгілі?
   
2. 
   Қазақстандағы тасқа салынған суреттердің кешендері қай жерлерде орналасқан?
   

1. 
   Елді мекендер мен бекіністер
   
2. 
   Қарауыл мұнаралар мен қарауыл төбелер
   
3. 
   Ежелгі және ортағасырлық қалалар