Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың саяси-құқықтық мәселелері

Сараптаушылардың айтуы бойынша, Каспий – планетамыздағы айрықша экож‰йе болып қалыптасқан энергетикалық және биологиялық ресурстардың „алтын сандық” қойнауы. Қазақстан Республикасы мұнай мен газ конденсатының барланған игерілетін қоры бойынша әлемде 13-орынды (2.09ғ млрд.тонна және сәйкесінше 0.7 млрд.тонна), табиғи газ қоры бойынша 1ғ-орынды (2 трлн.метр куб), және кµмірсутегі шикізатын игеру бойынша 26-орынды иеленеді. Болжамды қор 12 млрд.тонна мұнай мен 3 трлн.метр куб газды құрайды.⁷⁹

Б‰гінгі к‰ні Каспийдің барлық ірі кµлік қатынастарының дәлізі бір бағытқа – тек Ресейге ғана шығады. Осы бағыт арқылы ғана Каспий мұнайы батыс рыногына жеткізіледі. Т‰ркменістан, ­­­­­­­­­­­¤збекістан, Қазақстанның газы да экспортқа Ресей жері арқылы жµнелтіледі. Магистралды мұнай құбырын салу құрлысына КТК қызметінің біртіндеп алға басуына байланысты жан кіре бастады.

Бұдан соң „Трансмұнай” мемлекеттік компаниясы жұмысын µзгертіп, 2000 жылдың кµктемінде Шешенстанға соқпай, Дағыстан жері арқылы Баку – Новороссийск мұнай құбырының жетпей жатқан бµлігін салып шықты. Соның нәтижесінде Новороссийскінің терминалдарына Әзірбайжан мұнайын кедергісіз жеткізіп тұру қамтамасыз етілді.

2000 жылы магистралды мұнай құбырының тағы да басымдылығы жоғары екі бағыты анықталды, олар: Балтық құбыр желісінің ж‰йесі арқылы және Новороссийскіге Украинаны айналып µтіп, Суходольная – Родионовская бағыты бойынша тартылған магистраль.

Балтық құбырлар желісі ж‰йесінің бірінші кезегінің ж‰к жµнелту м‰мкіндігі – жылына 12 млн.тонна. Ол ‰шін 270 км. мұнай құбыры, мұнай құятын терминал және мұнай қоймасы салыну кµзделген. Ал бұл жобаның екінші кезегін іске қосу тағы да жылына 17 млн.тонна мұнай жµнелтуге м‰мкіндік береді. Ілгері болашақта бұл ж‰йенің м‰мкіндігін 32 млн.тоннаға жеткізу кµзделген.

Суходольная – Родионовская мұнай құбырының ұзындығы 2ғ0 км. Демек, бұл қазіргі Украина жері арқылы µтетін бағыттан 100 км. қысқа, ал мұның мұнай тасымалдау қуаты - жылына 26 млн.тонна, жобаның жалпы құны 180 млн. АҚШ долларына тең. Оның құрылысы таяу арада аяқталмақ.

Каспий шельфінің Қазақстанға тиесілі бµлігінде мұнай µндірудің артуына байланысты шамамен 2010 жылға қарай КТК бойымен тағы бір мұнай құбырын тарту мәселесі туындауы м‰мкін. Қазіргі ж‰зеге асырылып жатқан бұл жобалардан басқа Еуропаның бірнеше елдері арқылы Адриатикадағы хорват порты Омишальге дейін мұнай құбырын тарту жоспарлары да бар. Бұл Дружба – Адрия жоспарымен толық сәйкес келеді. Бұған қоса, „Газпромның” экспорт саясаты жоспарларын да ескеру қажет: олар жұмысы қазірдің µзінде басталған Украинаға соқпай, Беллорусия арқылы µтетін Ямал – Еуропа газ құбырының бірінші учаскесі және Қара теңіздің астымен Т‰ркияға тартылатын „кµгілдір ағыс” деп аталатын аса ірі жоба. Мұнай инфрақұрылымының жедел қарқынмен дамуы шикізатты әлем рыногына жеткізу мәселесін к‰рделендіре т‰седі. Оған қоса, Қазақстан мұнайын экспорттауда Қырғызстаннан басқа барлық кµршілердің мұнай µңдеуші мемлекеттер екенін де ескерген жµн. Олардың барлығы мұнайға с‰йеніп, экономикасын дағдарыстан шығаруға ‰міттенеді. Ресей арқылы мұнайды µткізуге Ресейдің де мұнай мен газ игеруді µсіретінін, яғни оны тасымалдау кµлемі µсетіні де жағдайды тек к‰рделендіре т‰седі. М‰мкін бағыттардың кµбі қандай да бір себеппен шындыққа жанаспайды.

Қазіргі қалыптасқан кµлік инфрақұрылымы басым бµлігінде Ресейлік территорияға бағытталған, ал бұл Қазақстанның экономикалық м‰ддесіне сай емес.

Энергия халықаралық агенттігінің есептеуінше 2010 жылға қарай мұнай µңдеу жылына 12ғ миллион тоннаға жету керек. Ашық теңізге жеткізілетін бірнеше мұнай құбыры болғанда ғана мұндай кµлемдегі мұнай игеріліп тасымалдуға жарайды. Қазақстан мұнайын құбырмен темір жол арқылы тасымалдауды кµздейді. Ал танкерлік флотпен тасымалдау Каспийдің мәртебесіне тәуелсіз Каспий теңізі аймағында ғана м‰мкін (Волга-Дон, Волга-Балтық каналдары халықаралық деп бағаланған к‰ннің µзінде танкермен тасымалдаудың м‰мкіндігі тµмен). Танкермен тасымалдаудың бірнеше кедергісі бар: 1) Волга-Дон, Волга-Балтық каналдары ғ мың тоннадан аспайтын ж‰к тасымалдайтын кеме µткізеді, ал ең кіші мұнай танкерлерінің салмағы 12 мың тонна, бұл экономикалық тиімсіз және Ресей тарабын қызықтырмайды; 2) канал тек бір мемлекеттің территориясынан µтетіндіктен сол мемлекет экологиялық қауіпсіздік мақсатымен одан танкерлердің µтуіне тыйым сала алады⁸⁰.

Кµріп отырғанымыздай, Қазақстанның ашық теңізге µз мұнайын тікелей жеткізу м‰мкіндігі жоқ. Сол себепті 1982 жылғы Б¦¦ Конвенциясының 124-бабына сай, ашық теңізге жолы жоқ мемлекеттер кµлік ретінде құбырларды қолдануға құқылы делінген. Құбыр арқылы мұнай тасымалдау және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету заңи негізді қажет етеді. Ол Қазақстанның ішкі нормативтік актілерімен және халықаралық келісімдермен қамтамасыздандырылады. Және бір мәселе – қаржыландыру. Сондай-ақ Қазақстан консорциум құруға бағытталған жобаларды инвестициялау сұрағы бойынша ірі мұнай және газ концерндерімен келісім жасауды алға қояды.

Экспорттық құбыр жолдарын салу ‰кімет пен мұнай-газ консорциумдары арасындағы келісімдерге негізделеді.

Енді м‰мкін құбыр жолдары бағыттарын жеке-жеке қарайық.

Алғашқы келісім Оман мемлекетімен 17 шілде 1992 жылы құбыр жолы консорциумын құруды мақсаттады. Бұл жобаны ж‰зеге асыру мақсатында “Тенгиз - Атырау - Астрахань – Новороссийск құбыр жолы консорциумы ж‰йесінің экспорттық мұнай құбырын салу туралы” арнайы қаулы шығарылып, Қазақстан мұнай-газ шаруашылығы Министірлігі мен “Мұнай-Газ” мемлекеттік холдингтік компанияға қазақстандық мекеменің қатысуымен жобаны ж‰зеге асыру тапсырылды. Сол жылдың жазында КТК халықаралық консорциумның ‰шінші м‰шесі болып Ресей қосылды.

Жоспарға сәйкес КТК 2001 жылдан бастап құбыр жолымен Новороссийскідегі терминалына қарай жылына 30, кейін 60 млн. тонна тасымалдайды. Құбыр жолының µзі Тенгиз кен орнынан бастау алып, Каспийдің солт‰стік бµлігімен 1ғ00 км. созылып Новороссийск портын байланыстырады.

Келісімге сәйкес, консорциумның жарты акциясына ие Оман оны қаржыландыру керек еді, ал Ресей мен Қазақстан µз жерлерін ұсынады. Қаржыландыру жетіспегеннен жұмыс істеуі кешеуілдетіп, тек 27 сәуір 1996 жылдан бастап директорлар кеңесі отырысының хаттамасына сәйкес КТК қайта құрылды. Бес жылдық келіссµздердің нәтижесінде 16 мамыр1997 жылы Қазақстан, Ресей, Оман Сұлтандығы мен он жеке компаниялардың арасында келісімге қол қойылды, 1ғ00 км. Созылған Тенгиз – Новороссийск құбырын салудың және қаржыландырудың басталуы келісілді. Қазақстан еншісіне 19 %, Ресейге 24 %, Оманға 7 % пайыз акция тиді. Ал қалған ғ0 %-ын µз арасында бұл аймақта жұмыс істейтін компаниялар бµлді (Шеврон- 1ғ %, Мобил - 7,ғ %, Орикс-1,7ғ%, Лук-Арко- 12,ғ %, Роснефть-Шелл- 7,ғ %, Бритишгаз- 1 %, Аджип- 2 %, Қазақстан Пайплайн- 1,7ғ %)⁸¹. КТК жабық акционрлік қоғам т‰рінде жұмыс істеді. Ол шартты т‰рде екіге бµлінгенмен (АОЗТ ”КТК-Қазақстан”, “КТК-Россия”), бір орталықтан басқарылды.

Мұндай құбыр жолын іске қосу Қазақстанға Каспий мұнайын Қара және Жерорта теңізіндегі халықаралық сауда рыноктарына тәуелсіз жеткізуге және мұнайды құбыр жолы арқылы µтетін аймақта саяси жағдайы тұрақты бір мемлекеттердің территориясымен µткізуге м‰мкіндік береді. Ал құбырлардың Қазақстанға экономикалық жағынан тиімділігін айтатын болсақ, бастан-ақ µткізілген 28 млн.тонна мұнайдың 19 миллионы Қазақстан бµлігінде жұмыс істейтін шетел компанияларымен игерілген, яғни табыстың ‰лкен кµлемі соларға тиеді. 7 млн. Ресейлік “Лукойл” мен “Роснефтьке” беріледі, ал қалған 2 млн. құрылтайшы мемлекеттер арасында бµлінеді. Қолында территориясында жұмыс істейтін шетел компанияларын қосқанда 49 % акциясы бар Қазақстанға тек 760 мың тонна мұнайды есепке алып, табысы бµлінеді, бұл әрине µте тµмен кµрсеткіш. Мұндағы себеп Қазақстанның таза ‰лесі 19 %, сол себепті табыстың ‰лкен бµлігі шетел компанияларына тиеді де, Қазақстан екінші орында қалады. Ал жалпы КТК қызметі және қаржыландыруы құқықтық кµзқарас жағынан халықаралық нормалар мен қаржыландыру ‰лгісіне сай келеді.

Тенгиз – Новороссийск құбыры дегенмен, барлық мәселелерді шеше қоймайды. Бұл құбырдың қабілеттігімен байланысты емес, µзге себептерге де тіреледі:

• 
  Новороссиск пен Туапсе порттарының қабілеттігі кейін Қазақстан мен Әзірбайжанның мұнай кµлемі 100-1ғ0 млн.тоннаға µскенде, модернизацияланған к‰ннің µзінде жеткіліксіз болуы м‰мкін. Бұған қоса порттар ауа-райының бұзылуы себебінен жылына 87-112 к‰нге дейін істемей қалады.
  
• 
  1994 жылы Т‰ркияның ірі тоннаждағы танкерлерге Босфор мен Дарданелла бұғаздарынан µтуге экологиялық қауіпсіздік мақсатында тыйым салынды.
  
• 
  Болгар Бургас портынан Грецияның Александруполис портына т‰рік бұғаздарын айнала жол салынғанмен, ол қалаған нәтижеге әкелмейді. Бургас – Александруполис мұнай құбыры мұнайға деген бағаның тұрақсыздығы себебінен ертең ақтамайтындай болып қалуы м‰мкін.
  
• 
  Қазақстан Ресей бақылауында, ертең Ресей квотаны шектеуі немесе салықты кµтеруі әбден м‰мкін.
  

2010 жылға қарай µндіріс дәрежесі 12ғ млн.тоннаға жетеді деп к‰тілетіндіктен, бұл екі құбыр жолы жеткіліксіз. Оған қоса, Ресейдің кµлік коммуникацияларына монополиясын сақтап қалу талпынысы жағалау мемлекеттердің баламалы құбыр жолдарын іздеуді тек белсендіре т‰седі. Болжам бойынша болашақта Азия аймақтарында энергетикалық шикізатқа қажеттілік туындайтындықтан, Қазақстан ‰кіметі азиялық маршруттарды да ескереді.

1992 жылдан бастап Қазақстан Экомикалық Ынтымақтастық ¦йымына м‰ше болады. ¦йымның шеңберінде қабылданған ЭЫ¦ мемлекеттері кµлік инфрақұрылымын дамытудың негізгі жоспарларының негізінде 199ғ жылы кµктемге қарай Иранның оңт‰стік порттары мен мемлекеттің солт‰стігін жалғастыратын темір жол торлары салынды, ал 1996 жылы Қытайдың шығыс жағалауындағы Ляньюньганц порты мен Парсы шығанағындағы Бендер - Аббас Иран портын жалғастырытын трансазиаттық теміржол магистралі іске қосылды. Солайша ‡рімші, Алматы, Ташкент және Тегеран қалаларымен µтетін теміржол арқылы Қазақстан Тынық және ‡нді мұхитына қол жеткізсе, Стамбул арқылы Еуропа мемлекеттеріне шығу м‰мкіндігіне ие. Бұл уақытты 20-30% ‰немдейді.⁸²

Дегенмен, темір жол арқылы қарқынды тасымалдаудың µзі құбырмен тасымалдадың дәрежесіне жетпейді. Осыған орай 1997 жылы Ашгабадта “Экономикалық Ынтымақтастық ¦йымының аймағында трансұлттық құбыр жолдарының транспорттық және коммуникациялық инфрақұрылымын дамыту туралы” Декларация қабылданды. Декларация екі мұнай құбырын құруды кµздеді: Афганистан арқылы Қазақстаннан ‡нді мұхитындағы Пәкістан портына қарай және Иранның территориясы арқылы Парсы шығанағының порттарына қарай, сондай-ақ Т‰ркменістаннан Еуропа мен Пәкістанға қарай екі газ құбырын салу кµзделді.

Солайша ЭЫ¦ шеңберінде қалыптасқан халықаралық құқықтық негіз Қазақстанның энергетикалық шикізаттарын әлемдік рыноктарға тасымалдау мәселесін шешуде µзінше ‰лесін қосады. Әлі де мақсатқа жету ‰шін Экономикалық Ынтымақтастық ¦йымы мемлекеттерінің алдында 199ғ жылғы алматылық жоспарда кµрсетілген бірқатар мәселер бар: ұлттық транспорт жолдарының бµліктерін жаңарту, Қазақстанның теңізге жолдарын ашу, бар жолдарды модернизациялау... Ал µзара келісімді тарифтік саясат мәселесін мемлекеттер қазірден шешкендері жµн.

Қазақстан – Т‰ркменістан – Афганистан - Пәкістан мұнай құбыры бастауын Чарджоудан алады және оңт‰стікте Афганистан және Пәкістанның жерімен Арабия шығанағына дейін жалғасады. Бара-бара Индияның мұнай импортына сұранысы µсіп келеді. 2010 жылға қарай оның сұранысы жылына тәулігіне 3 млн.баррельге жетеді деп к‰тілуде, ал Пәкістанның µзін-µзі қамтамасыз етуі жылдан-жылға тек азайып келеді. Сол себепті де бұл бағыттағы құбыр жолы біршама қызығушылық тудырады. Қазақстандық мұнай Чарджоуға Омск - Павлодар - Шымкент - Чарджоу магистралдық мұнай құбыры ж‰йесі арқылы µтеді. Қанша тиімді болғанмен, бұл жолдағы кедергі Афганистандағы саяси тұрақсыздық жағдайы еді. ¤йткені құбырдың 800 километрі Афганистан территориясымен µтеді. Афганистандағы жағдай толық тұрақтанбайынша құны 3 млрд. АҚШ долларына саятын бұл жоба ж‰зеге аспайды.

Мұнымен салыстырғанда Қазақстан – Т‰ркменістан – Иран - Парсы шығанағы бағытындағы жоба біршама қауіпсіз, қысқа әрі экономикалық тиімді. Оны салудың нұсқалары бойынша Қазақстан мен Т‰ркменістан ортақ кµзқараста. Бұл жол ірі рыноктармен байланыстырады. Алдымен Ақтаудан Иранның Каспий теңізіндегі Энзели портына жеткізу жолы, одан Тегеран, Тебриз, Арак, Исфахан мұнай µңдеу зауыттарына жеткізу жолы жобаланған. Кейін экспорт кµлеміне жеткілікті болғанда, Иранның іске қосылған мұнай құбырлары қолданылуы м‰мкін. Иран Парсы шығанағында мұнайды µз терминалдарынан тұтынушыларға жібереді. Құбыр жолы ‡зен мұнай қотару станциясынан бастау алады, т‰ркмен территориясымен µтіп, Каспийдің оңт‰стігін кеседі және Иран территориясымен Парсы шығанағындағы Харг аралына тіреледі. ¦зындығы 2080 км. созылатын бұл бағыт тасымалдау кµлемі жылына 2ғ млн.тоннадан тµмен болмағанда экономикалық тиімді болады.⁸³ Бұған қоса құбырмен Т‰ркменістанның 10 млн. тонна мұнайы µтеді. Бұл жоба 2 млрд. АҚШ долларына бағаланып отыр.

Парсы шығанағына жетудің µзге жолы Ақтаудан Иранның Нека портына, одан Тегеран мұнай µңдеу зауытына танкер арқылы тасымалданады.

Арадағы келісімге сәйкес Қазақстан жылына µңдеуге жарамды минималды 2 млн.тонна шикі мұнайды теңізбен жеткізуге міндеттенеді, бұл кµлем 10 жылдың ішінде 6 млн.тоннаға жетеді деп к‰тілуде. Ал Иран Парсы шығанағындағы экспорттық терминалдарына сондай сападағы Иран мұнайының баламасын жеткізеді. 30 желтоқсан 1996 жылы Иранға қазақстандық мұнайы бар бірінші танкер жµнелтілді. 31 мамыр 1997 жылы Харг портынан Astro Beta танкеріне SWAP айырбас келісіміне сәйкес Қазақстан пайдасына 67,ғ мың тонна мұнай құйылды. Дегенмен де, Қазақстан – Т‰ркменістан – Иран құбыр жолын салу оңт‰стік бағыттағы кµлемі жылына 2ғ млн.тоннаны құрайтындықтан негізгі вариант.

Б‰гінгі к‰нде АҚШ Иран арқылы құбыр жолын салуға қарсылық білдіреді және Иранмен ынтымақтастық әрекеттеріне санкция қолдана алатындығын ескертеді. Әрине АҚШ тарапынан бұл әрекеттер халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидаларына қайшы. АҚШ инвестициялық қабілетінің жоғарылығымен беделге ие. АҚШ бұл мәселеге араласып кедергі етуінің негізсіз екенін ұғынғанға қоса, Каспий маңы мемлекеттері µздерінің бұл жобаны ж‰зеге асыруда қаржылық әлсіздігін сезінеді. АҚШ µз тарапынан Иранның µз территориясы арқылы құбыр жолын µткізсе, Каспийдің оңт‰стік және шығыс аймағына, яғни Қазақстан мен Т‰ркменістанға бақылауын орнатуын және Ресейдің Каспий аймағына басшылығынан қауіптенеді.

Бұл жобаны Иранға қарағада АҚШ қолдауына ие Т‰ркия қолдайы. Ол ірі Баку – Джейхан құбырына қосылу арқылы қазақстандық мұнайын тасымалдаудан ‰лкен табыс табары анық. Бұл Ресей бақылауынан босаудың жолы да болар еді, бірақ Ресей де мұнайды µз территориясымен µткізуге м‰дделі. Ал батыс Еуропа елдері құбыр жолдарының тек халықаралық қауіпсіздік талаптарына сәйкес болуын талап етеді. Ресей болса, Шешенстанды сақтап қалу мақсатында Каспийдің Новороссийскіге мұнайын Шешенстан территориясымен µткізуді қалайды. Шешен территориясымен құбырдың 1ғ0 км. µтеді., ал КТК Шешенстанды айналып µтеді.⁸⁴

Қазақстан, Т‰ркменістанға, Азербайжанға ұсынылған Баку – Джейхан құбыры тасымалдаудың әрт‰рлі ватианттарын қарастырады. Бастапқы кезеңде танкермен 10 млн.тоннаны Ақтаудан Бакуға жеткізіп, Әзірбайжан оны шығыс Т‰ркия территориясына дейін, Т‰ркия территориясымен Джейхан портына дейін тасымалдау ұсынылған. ¦зындығы 1600 км. құбыр жолы жылына 4ғ млн.тонна мұнай тасымалдауға арналған бұл жоба 4,2 млрд. АҚШ долларына шығынды қажет етеді.

Кейіннен Каспий т‰бімен Бакуға қарай құбыр µткізу кµзделіп отыр. Қазақстандық секторда теңіз тереңдігінің жоғары екенін ескере отырып, Т‰ркменбасы – Баку трассасымен Каспийді кескен қолайы. Қазақстандық бµлігінде құбыр бастауын ‡зен мұнай қотару станциясынан алады. ‡зен – Т‰ркменбасы бµлігінің ұзындығы 400 км., µндірісі 30-40 млн.тонна, құны 400 млн. АҚШ долларына бағаланады. Т‰ркменбасы аймағында мұнай екі жолмен кетуі м‰мкін: 20 млн. тонна Бакуға және сол кµлемде Қазақстан – Т‰ркменістан – Иран бағытымен. Бұл бағыттың тиімділігі: экспортқа ‰ш мемлекеттің қатысуы (Қазақстан, Әзірбайжан, Т‰ркменістан), яғни мұнайдың құбырмен к‰нделікті ағысы қамтамасыз етіледі; мұнайдың Жерорта теңізі рыногына шығуы; бағытты құрылыс пен пайдалану сатыларына бµлу м‰мкіндігі; бағыттың µзінде кµмірсутегі ресурстары жоқ мемлекеттердің территориясымен µтуі. Дегенмен, Жерорта теңізіндегі рынокта мұнай ұсынысының кµптігі оған деген бағаның арзандау қаупін тудырады.

Жерорта теңізі мен Иранға бағытты салыстырайық. Джейхан бағыты бойынша Қазақстан Әзірбайжан, Армения, Грузия мен Т‰ркияға тµлеуге тиісті болса, екінші бағытта тек Иран мен Т‰ркменістан жері қолданылады. Ал егер Иранға қатысты алмастыру қағидасын қолданар болсақ, тасымал ‰шін тµлем есепке де алынбауы м‰мкін. Екіншіден, Баку – Джейхан бағыты саяси жағдайы шиеленісті жермен µтеді. Әзірбайжаннан Жерорта теңізіне ең қысқа жол Арменияның территориясымен және Т‰ркияның шығыс бµлігімен µтеді. Бірақ Әзірбайжан мен Арменияның арасында Нагорный Карабах ‰шін қақтығыс тосқауыл болып келеді. Әзірбайжан Армения территорияларымен мұнай µткізуге тек Карабах пен µзге жауланған территориялар қайтарылғанда ғана келіседі. Бірақ бұған Армения қарсы. Әзірбайжанның консорциумда қызметі Карабахтағы қауіпсіздікке зиян тигізеді, µйткені бұл оның экономикалық, яғни әскери дамуына әкеледі. Карабах әскери құрылымдары батыс мұнай құбырларын кесіп тастауы да м‰мкін.⁸⁵ ¤зге вариант Грузия арқылы грузин-абхаз, грузин-осетин, грузин-аджар қақтығыстары толық реттелмейінше м‰мкін емес. Т‰ркияның курд қозғалысы да Баку – Тбилиси – Супса – Джейхан мұнай құбырының қауіпсіздігіне теріс әсерін тигізуі м‰мкін.*Сондай-ақ осы бағытқа арнайы Каспий т‰бімен құбыр µткізу оның экологиялық жағдайына қауіп тµндіреді. Экологияға зиян тигізу және Жерорта рыногында тµмен бағадан ұтылу тәуекелі бұл бағыттың Қазақстан ‰шін тиімсіздігін білдіреді.

Баку – Джейханнан басқа 1999 жылы салынып біткен Баку – Супса бағыты бар. Бұл жол Әзірбайжанның “ерте” мұнайын тасымалдауға арналған. Бакуға қазақстандық мұнай ғ млн.тонна кµлемінде Ақтаудан танкермен жµнелтіледі. Құбыр жолы 79ғ км. жалғасады, құны 2 млрд. АҚШ долларына бағаланды. Супса грузин портынан танкермен Румынияға дейін жеткізу м‰мкіндігі бар. Бұл жерден Дунай бойы және Констанца – Триест жолымен мұнай Ортаық Еуропаға дейін жете алады.

Сондай-ақ Супса немесе Новороссийск танкерлерімен Самсун (Т‰ркия) мен Бурагасқа (Болгария) дейінгі де жол қарастырылады. Мысалға, Самсуннан 3ғ0 км құбыр салынса, Кириккаледен ол Джейханға жеткізіледі; немесе Бургастан мұнайға ғ60 км. құбыр салынса, Александропулос грек портына жетуге де болар еді. Соңғы жоба Т‰ркияның экологиялық қауіпсіздікті сылтауратып танкерді µткізбеуінен Босфор бұғазын айналып µтеді. Бұғазға қатысты халықаралық міндеттемесін бұза отырып, Т‰ркия Каспий мұнайын тасымалдауда Баку – Джейхан бағыты арқылы м‰найды тасымалдауға итермелейді.

Мұнайды тасымалдаудың соңғы жолы шығыс бағыттағы Кенқияқ – Құмгµл – Қытай: 3 мың км. созылып, батыс Қазақстан мен солт‰стік батыс Қытайды жалғастыратын жол, Қытайдың шығыс жағалауына дейін тағы 3ғ84 км. µтеді. Жобаның құны 2,6 млрд. АҚШ доллары. кµлеміне қатысты ж‰зеге асырылуы к‰мән келтіргенмен, Тенгиз – Новороссийск құбыр жолын да қысқа деп атауға болмайды. Новороссийскіден танкермен мұнай аз емес қашықтықты тағы µтеді. Бакудан Грузия және Т‰ркия арқылы Джейханға да жеткізілген мұнай кейін танкерлермен жµнелтіледі. Құбырдың кесіп µтетін жері к‰рделі болғанмен, бұл жобаның тиімділігі: Қазақстанға шығысқа бағытталған құбыр жолы керек, бұл жоба Қытай сұранысын қанағаттандырып қана қоймай, мұнайды мемлекет ішінде тарату мәселесін шешеді, Каспий µңірін Павлодар мен Шымкенттегі ірі мұнай µңдеу зауыттарымен байланыстырады. Қытай – мұнайға сұранысы µскен және қолма-қол тµлеуге дайын мемлекет. Құбыр жолының экономикалық тиімділігі „Ақтµбемұнай” мен “‡зенмұнайгаздағы” қытайлық инвесторлармен игерілетін мұнайдың құбырға қосуға жеткіліктігіне тәуелді. Біраз кедергілері болғанмен жоба екі мемлекеттің де ‰кіметінен қолдау тауып отыр және салыстырмалы т‰рде біршама қауіпсіз. 21 ақпан 1997 жылы Пекинде болған кездесуде Қытай бұл жобаны қолдады. Оған қоса Қытайдың солт‰стік-батысында Қазақстан шекарасына жақын аумақта мұнай кен орны табылды. Бұдан Қытайдың шығысына құбыр жолы салынады. Бұл Қазақстанға мәселенің жартысын шешеді.

Осы жылдың наурыз айында Кенқияқ – Атырау құбыр жолының бірінші жµнелту комплексі ашылды. Жоба ЖАҚ ”Солт‰стік-батыс құбыр компаниясы ”МұнайТаспен” ж‰зеге асырылды, оның құрылтайшылары ”КазМұнайГаз ¦К” ЖАҚ мен Қытай ұлттық мұнай компаниясы (акцияның 49%-на ие).⁸⁶ Мұнай құбыры Ақтµбе мен Атырау облыстарының кен орындары мен жұмыс істеп жатқан Атырау – Самара мен КТК ж‰йесі экспорттық бағыттарымен байланыстырады. Бұл құбыр жолымен “Ақтµбемұнайгаз”, “Казахойл-Ақтµбе”, “Казахойл-Ембі” мұнайы тасымалданады. Мұнай құбырының алғашқы µткізу қабілеттігі жылына 6 млн.тонна, кейін оны 12 млн.тоннаға кµбейту жоспарланып отыр. Қытайға тиімділігі сол, жоба Қытайдың экономикасы тµмен аймақтарға бағытталған. Қытайдың қарқынды дамуы оның АҚШ мен Жапониядан кейінгі мұнай шикізатының импортерына айналуына әкелуі м‰мкін. Жыл сайын Азия Тынық мұхиты аймағының мұнайға сұранысы тұрақты т‰рде ғ%-ға артып келеді.

4 маусым 1997 жылы Қытай ұлттық мұнай-газ компаниясы «Ақтµбемұнай» АҚ-ның 60% акциясын сатып алып, келісім негізінде аймақты игеруге ғана емес, Қытайға құбыр жолвн салуға міндеттенеді. Құбырдың қуаттылығы 37,ғ млн.тонна деп бағаланады. Қазақстан мұнайына Жапония (Мицубиси), Оңт‰стік Корея қызығушылық танытады. Бұл осы бағыттағы құбыр жолының µміршеңдігінің кепілі бола алады.

Қорытындылайтын болсақ:

• 
  Батыс - КТК мен Қара теңіз бен Жерорта теңізіне шығатын траскапий құбыры;
  
• 
  Шығыс Қазақстан – Қытай: Шығыс Қытай экономикасына бағытталған;
  
• 
  Оңт‰стік - Парсы шығанағына Иран құбыры, Аравия теңізіне трансазиаттық құбыры.
  

Мұнай бағасының тµмендеп, Қазақстанның одан жеңілу қаупі жоғары екені белгілі. Сол себепті мұнай тасымалдаудың басқа да бағыттардағы баламалы жолдарына қажеттілік арта т‰седі. Оны қанағаттандыру мақсатында Иранмен арадағы халықаралық деңгейдегі келіссµздер µткізу абзал.

30 наурыз бен 1 сәуір аралығында 1998 жылы µткен мұнай құбырының даму мәселелері бойынша халықаралық конференцияда Қазақстан Республикасы ‡кіметі: Атырау – Самара, КТК, ТрансКаспий, Қытай, Иран, Пәкістан жобаларын басымдыққа ие деп бағалады.

Ауғанстандағы тез µзгеретін жағдайды ескере отырып, трансазиаттық бағыт жақын болашақта тиімді болуы м‰мкін: µзге бағыттардағыдай мұнда шектеу квотасы жоқ; екіншіден, ол µз кµмірсутегі ресурстары жоқ территориялармен µтеді; және де Аравия теңізі рыногын оңт‰стік шығыс Азияға жақын орналасқан, ал мұнда болашақта сұраныстың µсуі к‰тіледі.

Қорыта келгенде, экономикалық және саяси мәселелерден µзге к‰рделі мәселелер жоқ. Ал құбырдың µзі салыну арқылы сол территорияда бейбітшілік кепілі болуы әбден болуы м‰мкін.

Құбыр жолын жан-жақты бағытта салу мемлекеттің тәуелсіздігіне негіз болып қана қоймай, кµрші мемлекеттердің экономикалық пайда табуына, ал бұл бейбітшілік пен қауіпсіздіктің беріктігінің кепіліне айналады.

• 
  халықаралық деңгейдің µзінде әлем мұхиты минералды ресурстарын игерудің құқықтық сұрақтарын талқылау жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан ғана бастау алды. Тек осы кезеңнен бастап ғылыми техниканың дамуы минералды ресурстарды игеруде құқықтық реттелуін қажет етті. Солайша, әлем мұхитында жалпы мемлекеттердің қызметін реттеу ортақ талдауға салынды. Нәтижесінде халықаралық теңіз құқының әдет-ғұрып нормаларын бекіткен 19ғ8 жылғы Женева Конвенциялары қабылданып, құрлықтық шельф ұғымының алғаш құқықтық сипаттамасы анықталғанын ерекше атап µтетін болсақ, 1982 жылғы теңіз құқы туралы Конвенция әлем мұхитында мемлекеттердің қызметін жаңаша бекіткенін айта аламыз. Бұл Конвенцияны қабылдау 1973 жылдан 1982 жылға дейін созылды. Ерекшелігі - Конвенция халықаралық құқық тәжірибесінде алғаш рет конференция барысында барлық мемлекеттермен бірігіп құрастырылды. Ол кµпшілік мемлекеттердің тәжірибесін топтастыра білді. Егжей-тегжейлі құрастырылған бұл Конвенцияны Каспий теңізіне қатысты қолдану автоматты т‰рде кµптеген мәселелерді шешер еді.
  
• 
  Бітіру жұмысында келтірілген µзге мемлекеттердің құрлықтық шельфті бµлуге қатысты тәжірибені Каспий теңізін бµлуде ескеруге болады. Бірақ Каспий теңізін бұл айтылған су бассейндерімен салыстыруға болмайтынын айтқан да жµн. Каспий теңізі біріншіден, кµлемі жағынан ірі және кµл деп атауға келмейді. Екіншіден, µзге су айдындарынан айырмашылығы – пайдалы қазбалар қорының байлығында. Жағалау мемлекеттердің м‰дделері артуынан оны делимитациялау және мәртебесін анықтау ұзаққа созылып отыр. ‡шіншіден, байқайтын болсақ, Каспийдің жағалау мемлекеттер саны екіден кµп, бұл ортақ шешімге келу процесін к‰рделендіретіні анық. Оған қоса, Каспий теңізімен байланысты қазіргі геосаяси маңызын ескеру қажет.
  
• 
  Каспий - ерекше су айдыны. Оны нақты кµл немесе теңіз ретінде анықтау м‰мкін емес. Тарихи қалыптасқан жағдай бойынша оны теңіз деп атап кеткен. Ал осы су айдынына қатысты жалғыз КСРО мен Иран арасындағы шарттардың астарында бекітілген кондоминиум режимі оны кµл ретінде тануға мәжб‰р етеді, бірақ шарттардың µзінде Каспий теңіз деп аталады. 1982 жылғы Б¦¦ Конвенциясы су бассейнінің ерекшелігіне қатысты µзгертулер енгізуге м‰мкіндік беретін біршама икемді болғандықтан, оны Каспий суларына қолдану дұрыс деп білемін. Ал кµл мәртебесін бекіту халықаралық құқықтық тәжірибесі жетілмегендіктен мемлекеттерге жаңа нормаларды қалыптастыруды міндет етеді.
  
• 
  Каспий құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игеруге қатысты әр мемлекеттің ұстанымының µзінше дәйектелгенін мойындауға болады. Сол себепті де олар µз м‰дделерін берік қорғап қалуға тырысты. Бірақ мұндай ұстаным мәселенің шешілуіне еш септігін тигізбейтіндіктен, мемлекеттер ортақ шешімді табу мақсатында ымыраға келулері керек еді. Солайша, Ресей, Қазақстан, Әзірбайжан арасындағы екі жақты шарттарда бекітілген теңізді бµлу ережелері осы ымыраның нәтижесі деп айтуға болады. Оған сәйкес, теңіздің тек табаны жағалау мемлекеттер арасында бµлініп, тиісінше мемлекеттің сол аймаққа егеменді құқы тарайды. Ал су мен ‰стіндегі ауа қабаты мемлекеттер арасында ортақ пайдаланыста болады. Теңіз т‰бін бµлу ортаңғы сызық және модификациялық медиана сызығы қағидасына негізделді. Даулы кен орындары мемлекеттер арасында жеке шартпен реттелуіне жол берілген және ол дауласушы тараптармен бірігіп игерілуі кµзделген. Бұл шарттар қалған мемлекеттермен ымыраға келуде негізге алынары сµзсіз. Екі жақты шарттар болашақта барлық Каспий маңы мемлекеттерінің бас қосып мәселені толық шешуде алғышарт қалыптастырады.
  
• 
  Қазақстан мұнайын тасымалдау тек Ресей жерімен µтеді. Бұл Қазақстанды Ресейге тәуелді етіп қояды. Оған қоса болашақта Қазақстан секторында мұнайды µндіру дәрежесін кµтеру к‰тіледі. Бұл себептер Қазақстанға қосымша мұнай тасымалдау бағыттарын іздеуге мәжб‰р етеді. Құбыр жолын жан-жақты бағытта салу мемлекеттің тәуелсіздігіне негіз болып қана қоймай, кµрші мемлекеттердің экономикалық пайда табуына, ал бұл бейбітшілік пен қауіпсіздіктің беріктігінің кепіліне айналады.
  
• 
  Каспий аясында қызып келе жатқан қатынастар мәселе реттеліп, толық анықталмайынша, ресми құқықтық бекімейінше, ‰немі қақтығыс пен шиеленісушілік тудыруы м‰мкін. Оның алдын алу ‰шін және µзара м‰дделерді қорғау мақсатында жағалау мемлекеттер арасында ынтымақтастықты дамыта отырып, келісіліп әрекет ету керек. Бұл әрекеттерді бақылайтын және реттейтін ортақ орган құру тиімді деп білемін. Орган жағалау мемлекеттердің µкілдерінен тұрып, аймақтағы қауіпсіздік ғана емес, шикізатты тасымалдау жолдарының қауіпсіздігін бақылау, шиеленісті жағдайды бәсеңдету, дауды бейбіт жолдармен шешуге ат салыстын болады. Мақсаттарын ж‰зеге асыру ‰шін ол біріккен әскери к‰штерін қалыптастыруы м‰мкін. Бұл Каспий теңізі айдынында қауіпсіздік пен тұрақтылықтың бекуіне, мемлекеттер арасында ынтымақтастықтың нығаюына, солайша инвестициялық климаттың жақсаруына септігін тигізері сµзсіз.