Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары 3 мамыр 2013 жыл

1. 
   . Жанры советской газеты. – М.: Высшая школа, 1991.
   
2. 
   . Черепахов М.С. Проблемы теорий публицистики. 3-изд. – М.: 2003.
   

Қазақ әдебиетінің өзіндік даму ерекшелігі мен тарихы ешкімге ұқсамаса да, ешкімнің әсерінсіз осы күнге жеткені жоқ болатын. Қазақтың жазба әдебиеті қалыптаса бастағаннан-ақ, қазақ топырағынан туған әдебиет өкілдері аударманың әдебиеттегі маңызын терең тани білді. Абайдан бастап көркем аударма қазақ әдебиетінің даму деңгейіне серпін берді. Бұдан бұрын да араб, парсы тілдерінен иманшарттар мен тәпсір нұсқаларын қазақшалаған сахараның талай тәржімешілері болса да, көркем аударманы жазба әдебиетіміз қалыптасу кезеңіндегі Ұлы Абай бастап таратып келеміз. Абай ықпал еткен сол кездегі бір қауым Қазақ зиялылары болсын (Ш.Құдайбердіұлы, Т.Абайұлы), кейінгі Алаш Орданың атқа мінген ардақтылары да бұл саланы бір ақсатқан емес. Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан ақын, Жүсіпбек Аймаутов, М.Әуезовтердің аудармалары қазақ әдебиетінің қаншама тың жанрларға өріс ашуына түрткі болды.

Ақындық өнердің басқа салаларындағыдай Абайдың аударма саласындағы жаңалығы оның қасындағы шәкірттерін бірден елітті. Қазақ поэзиясына келген жаңа құбылысқа дені орыс тіліне жетік Абай мектебі өкілдерінің қызығып, бірден бас қоюы заңды еді. Абайдың бағыт-бағдарымен, тікелей қолдауымен Еуропа, орыс ақын-жазушыларының түрлі деңгейдегі әдеби туындылары тәржімелене бастады. Шәкәрімнің А.Пушкиннен аударған «Дубровский», «Боран», Л.Толстойдан «Алты әңгіме» әңгімелер тізбегі, американ жазушысы Г.Бичер Стоудың «Том ағайдың балағаны», Әсет ақынның «Евгений Онегин», Уәйіс Шондыбайұлының «Иванушка - дурачок», Тұрағұл Абайұлының М.Горькийден аударған «Челкаш», А.Неверовтен «Мен өмірге жерікпін», «Ортақшыл Мария» әңгімелері, Б.Прустан «Антек», Д.Лондоннан «Баланың ерлігі», Д.Лондоннан «Мартин Иден» романы нәзиралық үлгіде жалпы оқиғасы қазақшаланды. Түпнұсқадан алыс кете қоймаған әр түрлі жанрдағы көркем шығармалардың дүниеге келуінің басында Абай тұр.

Абайдың аударма дәстүрі қазақ әдебиетіне өзіндік ұстанымдары мен шеберлік үлгісін ала келді және ақын көздеген тағылымдық, тәрбиелік сипаттарға құрылды. Әр шәкірт өз шама-шарқына қарай, аударманың түрлі үлгісін игере отырып ұстаз қойған биік межені бағындыруға тырысты. Аудармалар шәкірттердің орыс тілін білу дәрежесіне, ақындық шеберлігіне, түпнұсқа авторының айтар ойын қаншалықты дәл тауып, тамырын дөп басқанына қарай әр түрлі үлгіде және қилы көркемдік деңгейде жазылды. Мәселен, Әсеттің «Евгений Онегині» мен Уәйістің «Иванушке-дурачогын» Шәкәрім, Тұрағұл аудармаларымен бір деңгейге қоюға келмейді. Сол сияқты, Шәкәрімнің «Дубровскийін» Әсет, Уәйіс аудармаларындай Нәзира үлгісіне жақын дегенімізбен, алдыңғысының көркемдік деңгейі көш ілгері. Ал, Толстойдан аударғандарының сәттілігін екі ақын арасындағы рухани туыстықтан іздеген жөн. Абай айналасындағы аударма ісімен айналысқан шәкірттердің көбі орыс мектебін көрмеген де, көргендерінің өзі тіл сындырудан әрі ұзамай, негізгі сауатын Абай алдында ашқандар. Арнайы орыс мектебінен өтпей, классикалық аударма үлгісін ұсына білген Шәкәрім, Тұрағұл сынды шәкірттердің таң-тамаша етер талантымен қоса ұстаз Абайдың осыншалық деңгейде тіл үйрету қабілетіне тәнті боласыз.

Демек, Абайдың қазақ әдебиетіне қосқан бір жаңалығы – профессионалдық үлгідегі аударма жанрын әкелуі. Ақын аударма саласын қалыптастырып қана қоймай, бірден биікке көтерді. Төл әдебиеттің ерекшеліктерін ескере отырып, орыстың ең таңдаулы туындыларын қазақша сөйлеткен ақынның құдіреті соңындағы шәкірттеріне үлгі еді. Абай және оның айналасындағы классикалық деңгейге жеткен туындылар Абай айналасында қалыптасып, қанат жайған қазақ әдебиетіндегі алғашқы аудармалар болуымен құнды. Абай айналасындағы аударма өнерінің бір қыры нәзиралық сипаттармен байланысып жатса, идеялық-тақырыптық жағынан алғанда тағылымдық, тәрбиелік сипаттарға құрылды. Арнайы орыс мектебін көрмеген ақын шәкірттердің аударма өнерін үйренудегі ұстазы Абай болып, әр ақын шәкірт өз ақындық ерекшелігіне, аудармашылық шеберлігіне байланысты аударманың түрлі жолдарын ұстана отырып, өз туындыларын жасады. Нәзиралық ретпен жазылған Әсеттің «Евгений Онегині», Уәйістің «Иванушке-дурачогі» аудармадан гөрі, мазмұнын қазақшалап жырлап шыққан төл туындыға жақын дүниелер болса, Шәкәрім мен Тұрағұлдың шығармалары – нағыз классикалық аударманың үлгісін танытатын туындылар ретінде қазақ әдебиетінде өзіндік бағасын алды.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, Абай аудармалары қазақ мәдениетінің тарихында болған ерекше құбылыс. Аудармашыға қойылатын ең бірінші талап оның аудармаға қажетті қос тілді барынша жақсы меңгерумен байланысты. Сонымен қоса, аудармашы тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің қадірін білетін, өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен құбылысты көркемдік, әсемдік тұрғысынан ұғына алатындай қиялы ұшқыр, ойы терең, жаны сергек те сезімтал, ақындық-жазушылық дарынның иесі болуы да керек. Осы аталған қасиеттер Абай бойында жинақталған-ды.

Абай аудармамен шұғылданған кезде оны кәсіби биікке көтеруді нысана етіп қоймаған тәрізді. Әйтсе де, Абай өзінің ақындық тәжірибесінде әрдайым сол кезде қазақ үшін озық үлгі болып табылатын орыстың мәдениетін үлгі-өнеге тұтқан классик ақындарды қазақша сөйлетпей отыра алмаған. Сонымен бірге, Абай ақындығының кемелденуіне, асқан көркемдік пен терең мазмұнға ие болуына аударманың игілікті әсер еткені күмәнсіз.

Ақынның әдеби мұралары ішінде аударма үлгілерінің де өзіндік орны мен салмағын сандық тұрғыда жүйелесек: аудармаға арналған 15 жылында Абай үлкенді-кішілі 50-ден астам шығарманы орыс тілінен қазақшаға аударыпты. Сонда ол А.С.Пушкиннің "Евгений Онегин" атты әйгілі шығармасынан 7 үзінді, М.Ю. Лермонтовтан 30-ға таяу өлең, И.А. Крыловтан 12 мысал және басқа да авторлардан 7 өлең шамасында аударған.

Абайдың жасаған аудармаларының дәл не еркін болуы әртүрлі тарихи жағдайлардың жемісі. Мәтінді дәл аударудан дұрыс мағына шықпаған, не мәтіннің жай мағынасын бергенімен, ойындағыдай көркемдікке қол жеткізілмеген жерлерде Абай түпнұсқа мәтінінен алыстап барып, оның идеялық-көркемдік мағынасын өзінше береді. Ақын Пушкиннің түп нұсқасынан алшақтау кетсе оны Абайдың қазақ оқырмандарының қамын жеуінен туған заңды көрініс деп білу керек деп ойлаймын. Осындай ізденудің арқасында Абай еркін шығармашылық аударманың тамаша үлгілерін жасаған.

Абайдың ерекше сүйіп аударған ақыны - М.Ю. Лермонтов. Ең алдымен, Лермонтов шығармаларымен Абайдың етене жақын екенін және оның жеке өлеңдерімен бірге кейбір поэмаларынан да үзінділер аударғанын білеміз.

Абайдың аса көңіл бөліп аударған ақындарының бірі орыстың атақты мысалшысы - И.А.Крылов. Аударма өнері жолға қойылмай тұрған шақтың өзінде И.А.Крыловтың бір мысалын ("Қарға мен түлкі") тұңғыш рет Ыбырай Алтынсарин қазақшалаған болатын. Содан кейін Абай оның он екі мысалын қазақ тіліне аударады. Крыловтың сатиралық мысалдарын қазақшалауға бармай, оның өсиетшілдік бағыты басымырақ мысалдарын Абай ден қоя аударған. Бұл аудармаларында да Абай шеберліктің, дәлдіктің, авторды терең түсінудің үлгілерін көрсете алған. Соншалық шабытты жолдар орыс елінің ұлы мәдениетімен қазақ ақынының танысып, Пушкин, Лермонтов сынды абзал жандармен сырласу сәтінде туған. Сол себепті, Абай, бір жағынан, ақындық өнерін шырқау биікке көтерсе, екіншіден, сол кездегі қазақ жұртшылығын тың бір дүниемен таныстырды, келешек ұрпаққа өнеге боларлық ұмытылмас еңбек жасады.

Қазақстандағы аударманың тарихы мен теориясын зерттеп, аударма жайында алғаш ғылыми пікір айтқан - С.Сейфуллин. Сол сияқты Спандияр Көбеевтің "Үлгілі тәржіма", Молданияз Өтетілеуовтың "Жиған-терген" еңбектері және басқа авторлардың аударма туралы жарияланымдары Қазақстанда аударма өнерін өркендетуде айрықша рөл атқарды.

Қазақ аудармасының тарихы мен теориясын қалыптастыруға С. Нұрышевтің "Абайдың аударма жөніндегі тәжірибесінен" [1], С. Талжановтың "Көркем аударма туралы" [2], Ә. Сатыбалдиевтің "Рухани қазына" [3], М. Әлімбаевтың "Өрнекті сөз - ортақ қазына" [4] ғылыми-зерттеу еңбектері де үлкен септігін тигізді.

Аудармашы - өз халқының, өзі өмір кешкен заманының перзенті. Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар арасындағы әлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми қарым-қатынастың, алыс-берістің, айырбастың құралы. Аударма - елтану жолы, достықтың, ынтымақтастықтың тәжірибе-тағлым алмасудың делдалы. Аударма адамдардың көп замандарға созылған ұзақ тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы, дәнекері болған. Аударма халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы, себебі, ол - бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар бұлағы, тіл ұстарту мектебі.

Аударма қай уақытта болмасын мәдениетте зор маңызға ие болған және болашақта адамзат қандай да бір өзара ортақ тіл тапқан күннің өзінде де маңызынан айырылмайтын қажетті мәдени-тілдік әрекет. ХХ ғасырдың орта шенінен бастап, халықаралық қатынастардың ауқымының ұлғаюына байланысты, аударма ісі бұрынғыдан да гөрі қажеттірек бола бастады. Соның нәтижесінде тілтану, әдебиет және мәдениет тарихы тұрғысынан болсын, психология мен философияда болсын аудармаға қатысты зерттеулер жандана түсті.

Қазіргі уақыттағы аудармашылық белсенділіктің артуына мемлекеттік "Мәдени мұра" бағдарламасының әсері зор дей аламыз. Бүкіл адамзат баласының озық ойлы авторларының, өз саласының дүлдүлдері болып есептелетін ойшылдар, ғалымдардың шығармашылығын қазақ тілінде сөйлету талай қиянат көрген тілімізге серпіліс беріп, бұрындары тек көркем әдебиетпен шектеліп келген аудармашылық жұмысты жандандырады деген үлкен үмітіміз бар. Сол "мен мұндалаған" үмітке жету жолында біраз тер төгіп, үлкен жауапкершілік арқалау керектігі даусыз. Профессор Ж.Молдабековтың "Аудармадағы ала-құлалық алаңдатады" деген мақаласында келтірілгендей, "аудармашылардың кәсіби деңгейі (сала бойынша және көркемдік шығармашылық тұрғысынан) қалыптаса қойған жоқ. Аудармадағы кәсіби дәстүр де, деңгей де бірдей емес" [5, 43].

Расында да, жасыратыны жоқ, "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасына байланысты іс-шаралар бұрындары өз кәсіби қажеттілігі аумағында аракідік қана өзі үшін аударып жүрген көптеген гуманитарлық ғылым салаларының өкілдерін әп-сәтте аудармашы етті. Сондықтан болар, алдыңғы шығып үлгерген томдарда жарияланған аудармалар арасынан терминологиялық көпнұсқалық, ала-құлалық, көңілге қонымсыз жайдақ аудармалар кездесетіндігі тіл жанашырларын қынжылтары сөзсіз. "Бірақ та аударма жұмыстары осы мамандардың кәсіби және өзіндік тұлғалық әлеуетін қатар жетілдіруде ме немесе қоғамның әлеуметтік және мәдени әлеуетін басқаруын тездетуде ме десек, әзірге бұл екі бағыттағы жүйелі жұмыс тіптен шамалы, қанағатсыз екенін мойындауымыз керек" [5, 42]. Ал арнайы философиялық, психологиялық, классикалық мәтіндерді филолог-аудармашылар қолына берсеңіз, онда қиындық жоқ деуге болмайды. Өйткені "аударма мәтінді талқылағанда оның мәдени мағынасын, идеялық бағытын, әлеуметтік-лингвистикалық дәстүрдің құрылымы мен стилін дұрыс ұқпайынша, бұл аударманың мәнді, түсінікті, сәтті болуы күмәнді" [5, 42]. Бірақ, "көш жүре түзеледі" демекші, бірте-бірте аудармадан кенжелеп қалған ғылым салалары да өздерін қамтамасыз ететіндей аударылған мұра жинарына сенеміз.

Әдебиеттер тізімі
1. Нұрышев С. Көркем аударманың кейбір мәселелері (мақалалар жинағы). – А.: Қаз.ССР Ғылым Академиясының баспасы, 1957 - 151 б.

2. Талжанов С. Көркем аударма туралы. – А.: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962.

3. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына: Көркем аударма мәселелері. – А.: Жазушы,1987. - 171 б.

4. Әлімбаев М. Өрнекті сөз - ортақ қазына. –А., 1967.

5. Молдабеков Ж.Ж. Аудармадағы ала-құлалық алаңдатады // Ақиқат. - 2006. - №4. - 41- 45 бб.

Қазіргі әдеби компаративистиканың даму бағыты
А.Ж.Cматова,

магистрант

Қазақстан, Астана
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бері көркем аударма мәселелері әдеби компаративистика аясында қарастырылып келеді. Әдеби аударматану – аударманың қалыптасуы мен өркендеуіне, зерттелуіне, әдеби амалдардың қолданысына, түпнұсқаны өзге тілге аудару поэтикасына назар салады. Аударма мәтінінің түпнұсқамен сәйкестігін салыстыру әдісі арқылы пайымдап, барлап-байқаудан туған қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорыту да аударматанудың негізгі міндетіне жатады. Соңғы жылдары аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды. Ең бастысы, тың ізденістердің нәтижесінде қазақтың өткен ғасырдағы тәржімешілерінің өмірі мен әдеби жұмыстары бүгінгі күн талғам-таразысы тұрғысынан бағаланып, көркем аударма әдебиеттердің ішкі байланысын жақындастыра түсетін маңызды сала екені ғылыми тұрғыда дәлелденуде.

Онда көркем аударманың өзекті мәселелеріне тоқталып, қазақ прозасын орыс тіліне, орыс прозасын қазақ тіліне, ағылшын, неміс тілінен аударудың өзекті мәселелеріне арналған еңбектер көптеп көрініс тапты. Мәселен, ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет Г.Түсіпованың кандидаттық диссертациясында М.Твен, О.Генри, С.Моэм, Дж.Лондон секілді авторлардың стильдік ерекшеліктері түпнұсқадан талданып, оларды қазақ тіліне аударудағы әдіс тәсілдер толыққанды көрсетілді.Ал, Г.Хошаеваның «Ағылшын детективтерін қазақ тіліне аудару үлгілері» атты зерттеу еңбегінде А.Кристи, К.Дойл шығармаларының қазақ халқына аударма арқылы жеткізуге үлес қосқан Ә.Ахметов, А.Тәжуытов, Т.Кәкішев, Қ.Орманбаевалардың аударма жасаудағы жетістіктері мен кемшіліктеріне талдаулар жасалынған.Ал, Е.Солтанаеваның «ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ-орыс әдеби байланыстары» атты диссертациялық жұмысында қазақ-орыс әдеби байланыстарының жекелеген факторлары қарастыра келе, оны жеке тұлғаның, жекелеген зерттеушілердің шығармашылығында ғана емес, жалпы ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі мәдени, әдеби, көркем аударма мәселелері төңірегінде кеңінен қамтылған.

Д. Дүйсебаевтың «М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы» атты кандидаттық диссертациясында М. Әуезов қаламынан туған құнарлы, орамды ойлардың парсы тіліне аударылу тәсілдеріне сараптама жасалынған. Сондай-ақ, неміс прозасының қазақ тіліне аударылуы жөнінде Б.Дуанинаның, жыраулар поэзиясының аудармасы жөнінде Қ.Жаңабаевтың зерттеулерінде де аударма мәтіннің табиғатына қатысты орнықты көзқарастар бар. Бұл еңбектердің қай-қайсысын алсақ та, түпнұсқа мәтіннен аудару жолдары ғылыми тұрғыда қарастырылып, көркем аудармаларға әдебиеттану тұрғысынан талдаулар жасалынған.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология факультетіндегі әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасының оқытушы-профессорлар құрамы да әдеби аударманы зерттеу ісіне баса назар аударып келеді. Аталмыш кафедра магистранттары, студенттері аударма теориясынан, аударматанудан білім алумен қатар, аударма жасауға, аударылған көркем шығармаларды зерттеуге машықтанады. Болашақ аудармашыларға көмекші құрал ретінде оқу құралдар, әдістемелік нұсқаулықтар да жарық көруде. Мәселен, филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Есембековтің «Көркем мәтінді талдау негіздері» атты еңбегінде әдеби шығарманы бағалаудың жолдарымен қатар, көркем мәтінді аударудың жалпы филологиялық негіздері жүйелі түрде қарастырылған. Аударма жұмысымен айналысудың қыр-сыры, оның қиындығы мен пайдалы жақтары аудармашы таланты, аудармадағы түйсік, аударма этикасы мен эстетикасы филология ғылымдарының докторы, доцент Ә.Тарақовтың «Аударма психологиясы және мәдениеті» атты кітабында зерделенген. Аталмыш автордың «Аударма әлемі», «Ауызша аударма» атты оқу құралдарында да көркем аударма теориясы, көркем аударманың жанрлық түрлері талданады. Сондай-ақ, автор ТМД елдеріндегі аударматану ғылымын қарастыра келе, аударма зерттеушілерінің дәйекті ой-пікірлерін талдап, қазақ аударматанушыларының аудармадағы тұжырымдары салыстыра сарапталынады. Филология ғылымдарының кандидаты Г.Қазыбекованың «Көркем аударма тәжірибесі», «Аударматануға кіріспе» атты оқу құралдарында да аударманың теориялық негіздері, бір тілде жазылған шығарманың әлемдік рухани қазынаға айналу кезеңдері қамтылып, көркем аударманың жетістіктері мен кемшіліктері сұрыпталады. Филология ғылымдарының кандидаты Л.Мұсалының «Аудармашының кәсіби машығы» атты әдістемелік құралы түпнұсқаны жеделдете аударуға машықтандыратын жаттығулармен қамтылған. Кафедра меңгерушісі, профессор Ж.Дәдебаевтың басшылығымен жарық көрген «Таңдаулы дәрістер» атты жинақта да кафедра оқытушыларының таңдаулы дәріс материалдары енгізілген. Онда аударматану ғылымының теориясы мен әдістемесі, әдеби байланыстар, көркем аударманы талдау мен бағалаудың өзекті мәселелеріне назар аударылады. Сондай-ақ, көркем аударма мәселелері аталмыш кафедра жыл сайын ұйымдастыратын «Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдарында да айтылып келеді. Онда аударма теориясының келелі мәселелері талқыланып, аударматану ғылымында көркем аудармаға қатысты ой тұжырымдар жүйеленіп, талданады. Рас, қазақ аударматану ғылымының тәжірибесінде көркем аударманы аударудағы аудармашы шеберлігі туралы зерттеу еңбектердің біршама бар екендігі мәлім, бірақ, аударма сыншыларының еңбектері туралы кешенді талдаулардың аздығы көңіл құлазытады. Десек те, көркем аударма теориясына қатысты болып өткен аталмыш конференцияларда, көтерілген мәселелер біздің еліміздегі белгілі ғалымдарымызбен қаламгерлерімізді бей-жай қалдырмас.

Жалпы аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек, тілдік пе, әлде әдебиеттану тұрғысынан қарастыру керек пе? – деген даулы мәселелер бар. Оны тек тіл ғылымының тұрғысынан, яғни әр тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық заңдылықтарын айыру, аудармада солардың қайсысының қалай жүйелесетінін анықтау – аударма теориясының басты міндеті деушілер болды. Бұған қарама-қарсы, аударманы тек қана «әдебиеттану тұрғысынан қарау керек» деген пікірлер де айтылды. М.Әуезов «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» атты мақаласында. «Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастырғанда, кейінгі кезде біздің одақ көлеміндегі әдебиетте екі түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі – аударма тіл зерттеу ғылымының ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырып, бұл мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі – біздіңше, дұрыс бейім, – аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да, эстетикалық принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа қояды, сондықтан бұл бейім аударманы әдебиеттану теориясы зерттейтін объект деп қарайды» [2, 65]– деп көрсетеді. Демек, М. Әуезов аударманы сөз өнерінің бір түрі деп қарап, оны әдебиеттану тұрғысынан зерттеуді бірінші кезекке қою керек деген пікірді ұстанды.

Ал, орыс аударма тарихында А. Федоров, Я. Рецкер, Л. Бархударовтар аударманы тіл ғылымының объектісі деп қарастыруды ұсынған. Мәселен, А.Федоров аударма мәселелерін лингвистикалық тұрғыдан талдай отырып, «Филологиялық ғылымның арнайы бір саласы ретінде аударма теориясы ең алдымен лингвистикалық пән болып табылады» [5,9] – десе, А. Смирнов, И. Кашкиндердің еңбектерінде аударма әдебиеттану тұрғысынан қарастырылады. Келесі бір үшінші топ аударманы өз алдына бөлек сала ретінде көрсетеді. Мәселен, Г.Гачечиладзе: «Аударма теориясы лингвистика мен әдебиеттану ғылымының аралығында тұрған, өзіндік орны бар өзгеше ғылым» [3,65] – деп атап айтады. Мұндай пікір қазақ аударматануында да кездеседі. Ө.Айтбаев: «…біздің ойымызша, көркем аударма әдебиет пен тіл қағидаларынсыз дами, өркендей алмақ емес» [1,45] – деп де, Г.Гачечиладзенің пікіріне қосылатынын айтады. Профессор Б.Ларин: «Филология мен стилистика сияқты аударма теориясын да лингвистика мен әдебиеттанудың әдіс-тәсілдерінің бірлігінсіз елестету қиын» [4,10] – дейді. Әрине, әрбір әдеби шығарманың тіл зерттеу ғылымына да, әдебиеттану ғылымына да объект бола алатыны сияқты, көркем аударма туындысында тілдік, әдебиет теориясы тұрғысынан да зерттеуге болады. Сондықтан да, аударма теориясы лингвистикалық аударматану, әдеби аударматану деп екіге бөлініп қарастырылады. Лингвистикалық аударматану – тіл біліміндегі лексикология, лексикография, семасиология салалары арқылы мәтін талдау, мәтіннің грамматикалық-синтаксистік құрылымын анықтау, сөз біріктіру амалдары, қосымшалардың қызметі, көркем мәтін авторының, аудармашының сөз қолданысын т.б., айқындауды басты нысанаға алса, әдеби аударматану – мәтіндерді талдаудың әдеби стилистикалық әдіс-амалдары, түпнұсқа мен аударма мәтін арасындағы коммуникативтік, функционалдық қарым-қатынастарын айқындау, сәйкестік мәселелерін саралайды. Көркем мәтіндегі подтекст, контекст, метотекст, интертекст ұғымдарының қолданылу аясын да қарастырады. Сонымен, қазіргі кезде көркем аударма – әдеби компаративистиканың дербес саласы болып, қалыптасып келеді. Ең бастысы, аударма ісімен айналысушылардың жаңа қатары, аударма өнімдерін зерттеушілердің де жаңа буыны бар. Аударма өнері – әдеби байланыстың дәнекері болғандықтан, аудармашылар мен компаративистер алдында көркем аударманы дамыту проблемасы қашанда тұруы қажет.

2. Әуезов М. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Қазақ әдебиеті, 1955.

3. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. –М.: Советский писатель, 1980.

4. Ларин Б. Эстетика слова и язык писателя. – Ленинград: Художественная литература, 1974.

5. Федоров А. Основы общей теории перевода. – М.: Советский писатель, 1972.


Понятия «образ» и «образность» в литературоведении и лингвистике.

Основные черты художественного образа. Типология
А.Жанжуменова,

магистрант

Казахстан, Астана
Важнейшим критерием ценности произведения искусства любого жанра и любой формы является художественность – сложное сочетание различных качеств, являющееся показателем принадлежности работы к области искусства. Говоря о художественности, мы подразумеваем основные характеристики любого художественного произведения – цельность, органичность, оригинальность идеи, эстетический вкус, творческую свободу автора.

Художественность мыслится как сравнительная характеристика осуществленности в произведении неких норм или выявленности потенциальных возможностей данного вида искусства, т.е. отождествляется с мерой мастерства или таланта. 

На основании вышеизложенного можно утверждать, что художественность является высшей формой эстетических отношений. Будучи высшей, идеальной формой эстетических отношений, художественность должна характеризоваться целостностью иными словами гармонией всех составляющих ее элементов. Эта гармония достигается при соответствии внешней формы внутреннему содержанию и при условии, что идейно-эмоциональное отношение художника к действительности выражается в содержании его произведения. Тот фактор, что восприятие мира индивидуально для каждого, обусловливает уникальность каждого случая проявления художественности.

Принимая во внимание все характеристики, присущие художественности, ее нельзя свести к определенным правилам, соблюдая которые деятель искусства мог бы заранее определить художественность своего произведения. Приступая к работе над произведением, автор каждый раз пытается достичь предельно высокого уровня соответствия внешней формы и содержания, в конечном итоге, это является показателем того, насколько глубоко и талантливо он смог отразить тему, волнующую его.

В своей работе «Художественный образ в английской литературе ХХ века: типология – лингвопоэтика – перевод» Борисова Е.Б. приводит определение литературной художественности, которое мы считаем правомерным на основании всего выше сказанного. Итак, литературная художественность – это качество, свойственное фиктивному миру, созданному благодаря таланту и воображению художника слова, опосредованно и преображенно передавать картину мира реального при помощи вербальных средств и представлять духовную ценность для читателя. Учитывая то, что отражение реальной жизни в произведении или художественное отражение жизни и есть создание образов из жизни, можно согласиться со многими исследователями в том, что в широком смысле понятия «художественность» и «образность» тождественны [1, 15].

Если для одной из составляющих художественности, художественного содержания, главным мерилом являются любые художественно освоенные явления жизни, то для второго ее компонента, художественной формы, основной единицей служит художественный образ.

Современными деятелями науки понятия образа и образности трактуются неоднозначно. В данном направлении имеется множество работ в области психологии, искусствоведения, литературоведения, философии, эстетики, лингвистики и других наук.

В литературоведении определение этим понятиям давали такие ученые, как Андреев А.Л., Палиевский П.В., Тюпа В.И., Храпченко М.Б. и другие.

Художественный образ литературных произведений создается при помощи языка, который служит материалом исследования, как для литературоведов, так и для лингвистов. В данной отрасли исследований главной идеей является то, что художественные образы – это художественно представленные картины реальной человеческой жизни, представляющие собой эстетическую ценность. Понятия «художественный образ» и «образность» трактуются как ключевые понятия литературы.

Существенным отличием в подходе литературоведов к изучению проблемы является то, что для них основную роль играет содержательная составляющая художественного образа и место, которое он занимает в конструкции произведения. По этому поводу Тимофеев Л.И. писал:«Язык художественно-литературного произведения может быть понят лишь в связи с той образной системой, которая лежит в основе произведения. Она определяет мотивировку и отбор лексических, интонационно-синтаксических, звуковых средств, при помощи которых создается тот или иной образ. В этом смысле язык есть форма по отношению к образу, как образ есть форма по отношению к идейному содержанию произведения»

В исследованиях в области лингвистики понятия «образ» и «образность» рассматриваются неразрывно друг от друга. Для исследователей-лингвистов важнейшей характеристикой образа является его языковая составляющая, т.е. языковая форма, а именно изобразительно-выразительные средства.

Виноградов В.В. писал: «Образность – это весь лексический строй литературного произведения… Содержание заключено в слове и постигается в нем, а не иллюстрируется лишь словом, как это чаще всего бывает при литературоведческом анализе образа автора и образов персонажей» [2, 157].

По мнению лингвистов, в контексте литературного произведения лексическая единица, воздействуя на чувства и воображение, под влиянием контекста может приобретать художественную многозначность, не зафиксированную в словарях, которая и является основой создания художественного образа. Лишь в такой взаимосвязи можно охватить образ как нечто целостное.

Исследованием данного вопроса в российской лингвистике занимались Потебня А.А., Гумбольдт, Виноградов В.В., Роднянская И.Б., Ахманова О.С., из последних можно назвать работу Шахбаза С.А.С. «Образ и его языковое воплощение (на материале английской и американской поэзии)», Борисовой Е.Б. «Художественный образ в английской литературе ХХ века: типология – лингвопоэтика – перевод».

В своей диссертации Шахбаз С.А.С. рассматривает словесный/ поэтический образ с применением лингвопоэтического метода и показывает разницу между образом и тропом или фигурой речи.

Борисова Е.Б. в своем исследовании утверждает, что художественный образ как первооснова литературного произведения раскрывается при условии его рассмотрения в единстве экстралингвистической природы собственно лингвистической составляющей. Автор считает целесообразным описание художественного образа методом лингвопоэтического анализа, который предполагает последовательное исследование текстовой структуры и способов репрезентации образа, учитывая направленность языковых средств на создание художественной действительности и эмоционально-эстетическое воздействие.

Художественный образ представляет собой сложное явление, ввиду присущей ему индивидуальности процесса его создания автором и восприятия аудиторией.

По этому поводу в своей работе «Психология искусства» Выготский Л.С. пишет, что «каждое поколение и каждая эпоха пользуется художественным произведением по-своему» [3, 31], т.е. в силу особенностей своего времени, принципов жизни, воспитания, нравов и т.д. Аналогичную мысль приводит Потебня А.А.: “...в искусстве общее достояние всех есть только образ, понимание коего иначе происходит в каждом и может состоять только в неразложенном (действительном и вполне личном) чувстве, какое возбуждается образом” [3, 30].

Отталкиваясь от задач, которые ставит перед собой литература, понятие литературной образности можно рассматривать как свойство выдуманного мира, созданного творцом слова, «опосредованно и преображенно передавать картину мира реального с помощью вербальных средств и представлять духовную ценность для читателя» [4, 53].

Несмотря на неоднозначность и многослойность такой сложной категории искусства как художественный образ, ученые не оставляют попыток дифференцировать это понятие, создать некую классификацию.

Рассмотрим категории образов, предложенные MorierH. в «Dictionnairedepoetiqueetderhetorique».

Первым выделяется образ абстрактный – общий термин, обозначающий способ представления сущности бытия, положения вещей, способов существования, динамики предмета или взаиморасположения группы предметов.

Выразительный образ – не останавливается на объективном сравнении, правомерном в отношении двух известных реалий, но устанавливает субъективное сравнение между известным предметом и предметом, не имеющим формально с ним ничего общего по своему весу, объему, цвету, но который производит в авторском восприятии впечатление, аналогичное тому, которое производит первый.

Образ несвязанный – простой отдельный образ еще не является несвязанным; он может быть более или менее уместным, более или менее выразительным, более или менее удачным. Для того, чтобы можно было говорить о несвязанном образе, в частности, нужно иметь сложный, развитый образ, чьи элементы несовместимы и совершенно не связаны между собой.

Образ пластический – образ, устанавливающий сравнение по признаку формы, массы, размеров или пропорций двух предметов.

Тангенциональные образы – быстрые, стремительныеобразы, посредством которых устанавливаются связи по признаку родовой принадлежности, так что предмет уже не понимается буквально и только их значимость устанавливает между ними отсутствующие связи [3, 26].

Художественный образ в литературе имеет следующие характеристики: предметность, смысловая обобщенность, структура. Предметным образам присущи такие черты, как статичность и описательность. К ним относятся образы обстоятельств, деталей. Образы смысловые литературоведы предлагают делить на две группы. Первую группу представляют образы индивидуальные — созданные благодаря таланту и воображению автора произведения, для них характерно отображение закономерностей жизни в определенную эпоху и в определенной среде. Ко второй группе относятся образы, перерастающие границы своей эпохи и получающие общечеловеческое значение. Это так называемые образы-архетипы, т.е. первичные образы, представленные общечеловеческими символами, положенными в основу мифов, фольклора и самой культуры в целом и переходящие из поколения в поколение. К этой же группе относятся образы, выходящие за рамки произведения и часто за пределы творчества одного писателя, повторяющиеся в ряде произведений одного или нескольких авторов [5, 33].

В работе «Теория текста» доктор филологических наук Валгина Н.С. при выделении типов художественных образов предлагает отталкиваться от самого процесса его создания – т.е. проследить «последовательность восхождения от конкретного смысла к отвлеченному, обобщенному». В соответствии с этой градацией автор предлагает выделять три ступени восхождения: образ-индикатор (использование буквального, прямого значения слова); образ-троп (переносное значение); образ-символ (обобщенное значение на базе частных переносных) [6, 93].

По мнению автора, на первой ступени образ рождается часто в результате «оживления внутренней формы слова». Это образ-индикатор, проявитель смысла.

На второй ступени возникает переосмысление. Это система тропов, в основе которой лежит метафоризация. И наконец, образы-символы, являющие собой образы, выходящие за пределы контекста, закрепленные обычно традицией употребления.

Основываясь на общих характеристиках художественного образа в литературе, рядом авторов под руководством Ремневой М.Л. дается описание основных его черт.

В качестве одного из свойств образа выделяется его типическое значение. Эта черта художественного образа связана с тем, что он, в-основном, воплощает в себе некие общие свойства, присущие и играющие важную роль при описании индивидуального.

Рассмотрим основные черты художественного образа, обращая наше внимание, прежде всего, на персонажи (ими в литературе могут быть не только одушевленные, но и неодушевленные предметы: растения, вещи).

Первая характеристика художественного образа, выделяемая по предложенному принципу, - это присущее ему типическое значение. Данное свойство связано с тем, что, когда речь идет о реальном мире, нечто единичное в своем роде способно затемнить общее, но в созданном мастерами слова мире художественные образы, напротив, выполняют функцию яркого воплощения общего, существенного в индивидуальном. Наглядной демонстрацией данной характеристики образа служит тот факт, что собственные имена литературных героев становятся нарицательными. Приступая к чтению нового произведения, читатель встречает новых персонажей, пока еще незнакомых ему, но очень сильно напоминающих кого-то, так сказать «знакомых незнакомцев». При создании произведения автор отбирает определенные стороны явлений реальной жизни, подчеркивает их, гиперболизирует при помощи литературных средств, таким образом, проводя творческую типизацию, в результате которой персонаж становится типом. Недостаточно просто прочесть произведение, если за образом кроется целый тип жизненных явлений, для раскрытия тех свойств, которые автор заложил в персонаж, читателю здесь нужен домысел, автору -вымысел, но обоим - фантазия. По творческим историям многих произведений, основанных на реальных событиях, можно проследить путь писателя от жизненного материала к художественному сюжету.

Типизация может приводить к нарушению жизнеподобия: к смелойгиперболе, гротеску, фантастике: роман "Шагреневая кожа" О.Бальзака, повесть "Нос" Гоголя и др.

Есть виды образа, где скрытый, иносказательный смысл превалирует над прямым: таковы аллегория, символ. Если в аллегории, являющейся традиционным языком басни, дешифровка смысла не вызывает затруднений и условность изображения очевидна, то символ далеко не всегда сразу, при первом чтении, распознается читателем. К тому же символ тяготеет к многозначности гораздо сильнее, чем аллегория. Так, в стихотворении Пушкина "К морю" образ моря – это и конкретный пейзаж ("... Ты катишь волны голубые...","... Твои скалы, твои заливы, / И блеск, и тень, и говор волн..."), и воплощение идей свободы, вечного движения, могущества, образный аналог романтической концепции личности. Певец моря (как перифрастически назван Байрон) подобен ему: "Твой образ был на нем означен, / Он духом создан был твоим, / Как ты, могущ, глубок и мрачен, / Как ты, ничем неукротим" [7, 2].

Нарочитую условность стиля, элементы фантастики, символику, аллегорию, гротеск можно рассматривать как формы присутствия автора в произведении, способствующие обнаружению сущности явления.

Право на вымысел, на отклонение от жизненных фактов дорого художнику: оно дает ему свободу самовыражения, мысленного пересоздания действительности:

Сотри случайные черты –

И ты увидишь: мир прекрасен.

(Блок."Возмездие")

Стирать "случайные черты", усиливать неслучайные значит создавать другую, эстетическую реальность, и роль вымысла в творчестве трудно переоценить.

Следующая характеристика художественного образа, основанная на его способности выражать идейно-эмоциональное отношение писателя к предмету, - его экспрессивность. Данное свойство обусловлено тем, что по степени эмоционального воздействия изображение обычно превосходит рассуждение. Традиция разделения героев произведения на «положительных» и «отрицательных», «противоречивых» и т.д. является свидетельством того, что автор производит идейно-эмоциональную оценку изображаемых им персонажей. Здесь важнейшими видами оценки выступают эстетические категории, сквозь призму которых писатель воспринимает явления общественной жизни, людей. Автор может героизировать либо, напротив, высмеять какие-либо явления, проявить сентиментальность либо иронию и т.д. Писатель располагает целым набором литературных приемов, с помощью которых он может выразить свою оценку.

Третья немаловажная характеристика художественного образа – его самодостаточность. Говоря об этом свойстве, необходимо помнить, что образ – это основная форма выражения содержания в искусстве. Самодостаточность художественного образа объясняет возможность различных его пониманий. Читателю предоставляется полная свобода в осознании задумки автора, поэтому сколько читателей – столько и мнений, и, соответственно, такое же количество интерпретаций одного и того же художественного образа будет существовать. Здесь мы согласимся с Гончаровым И.А.: "И что такое ум в искусстве? – Это уменье создать образ. Одним умом в десяти томах не скажешь того, что сказано десятком лиц в каком-нибудь "Ревизоре"!".