Халықаралық ТҮркі академиясы әлішер науаи хамса ләйлі – Мәжін

194
Ескендір хақындағы дастанның басталуы, бұл ақиқат шыңына 
жетелейді. Тәңірі жебеген оның шынайы өмір тарихының егжей-
тегжейлі баяндалуы және оның дүниеге келуі туралы жазылған 
аңыздардың қайшылығы, сол алшақтықты зерттеушілердің қалыпқа салу 
үшін талпынуы, сөйтіп, оның дүниеге келуі туралы ақиқаттың ашылуы. 
Файлақұс патшаның мәңгілік қақпасын ашып, сапар шегуі, оның тағы 
мен тәжін мұрагері Ескендірдің иеленуі.
Қаламмен кім тірілтсе бұрынғыны,
Сырылар кереметтің шымылдығы.
Билепті жер жүзінің дүйім елін,
Төрт әулет тұтқасы боп дүниенің.
Жыл тұрып төрт мың үш жүз отыз алты,
Және он ай жалғасыпты ата салты.
Олардан асып туған жан болмаған,
Әмірін жүргізбеген жер қалмаған.
Бұзылып бейбіт тірлік мың жылдаған,
Кетіпті елдің сиқы сол бір заман.
Келсе де қаншалықты кемеліне,
Жете алмас патша біткен дегеніне.
Тағдырдың тартуындай асыл текті,
Ескендір
17
аз уақытта өсіп жетті.
Тәңірі адамзаттан артық еткен,
Жайылып шартарапқа даңқы кеткен.
Ал енді біразырақ аялдайын,
Сыр ашып, шыққан тегін баяндайын.
Жырладым төрт әулеттің көркін сәндеп,
Ескендір туды өткен соң екінші әулет.
17
Ескендір – атақты шах Александр Зұлқарнайын (Македонский).

195
Қияндар
18
орын теуіп тақтан ғана,
Отырды соңғы ұрпағы – Бахман Дара
19
Патшасы тарту тартып жер жүзінің,
Пәнидің Дара көрген бар қызығын.
Сол тұста аралығын Үрім
20
, Рус
21
,
Бір өзі билеп тұрған Файлақұс
22
.
Көркіне қылығы сай жаратылған,
Жан екен періштедей дара туған.
Низами
23
ақындықтың тәңірі еді,
Патшалар тарихына кәміл еді. 
Кітабы – сөнбейтін нұр, ертегі-жыр,
Былай деп дастанында шертеді сыр:
Болса да бағы асқан жан ғаламдағы,
Баланың өткен еді оған зары.
Ұрпақсыз өмір – мәнсіз аққан судай,
Тәңірден ұл тілепті жатпай-тұрмай.
Саяхат, салтанатпен көңіл емдеп,
Бір күні аңнан қайтты серуендеп.
Қалқиған құла дүзде ескі тамды,
Ымыртта анадайдан көзі шалды.
Қақпасы, қабырғасы аңыраған,
Үрейлі іші көрдей қаңыраған.
Қаперсіз келген патша мұны көріп,
Көңілі құлазыды күңіреніп.
Әлгі үйде әйел жатыр азаптанған,
Босанып, үзілуге аз-ақ қалған.
Жан емес, жалған емес – қимағаны,
Қия алмай нәрестесін қиналады.
18
Қияндар – Иранды билеуші патшалардың әулеті – кайянилар. 
19
Бахман Дара – Қияндар әулетінен шыққан соңғы шах. Біздің ж.с. 330 ж. бұрын өлген.
20
Үрім – Орта ғасырда қазіргі Кіші Азия (Византия) мен Греция Рум деп аталған.
21
Рус – орыс мемлекеті.
22
Файлақұс – Ескендірдің әкесі ІІ-ші Филиппті шығыс халқы осылай атаған.
23
Низами - Әзербайжанның ұлы ақыны Низами Гәнжауи (1141-1203)

196
Ыңырсып, ақтық рет қыбыр етті,
Құлақта сәбиінің үні кетті.
Сезініп жалғыздығын бала сірә,
Жатқандай аза тұтып анасына.
Тосын жай Файлақұстың жанын қозғап,
Қайғыдан от тұтанды, жалын маздап.
Берді әмір сақтаңдар деп баланы аман,
Өлікке орын сайлап сол арадан.
Патшаның ойда жоқта бағы жанды,
Баланы бауырына салып алды.
Қойды да Ескендір деп оның атын,
Жасады мұрагерлік салтанатын.
Осынау сәби жайын қылған өсек,
Әлемде тағы да бір жүр қауесет.
Дараға Үрім Шахы қыз беріпті,
Миуадай үлбіреген гүл көрікті.
Ерсілеу оқиға боп айталықты,
Дара оны төркініне қайтарыпты.
Ләззатқа батқан бір түн жанып өрттей,
Сұлуға төгіліпті меруерттей.
Күн өте көрініпті нұр сәулеті,
Жарқырап аспан асты, жердің беті.
Парсылар бұл аңызға қанық еді,
Соларға түп-төркіні анық еді.
Әлемде екі Ескендір болыпты-мыс,
Екеуі туған айдай толыпты-мыс.
Біреуі Дараменен бірге өсіпті,
Біреуі саяхатпен күн кешіпті.
Әзелден данышпандар даңқ асырған,
Сөз сөйлеп бұрынғы өткен сан ғасырдан.

197
Көп жерге жалған аңыз болған мәлім,
Әйтеуір, тартпаса екен ел зардабын.
Жалғанда Жәми
24
еді абыз ақын,
Бұл жайды айтса, майын тамызатын.
Тарихтың тереңіне мен де үңілдім,
Ескендір құпиясын енді білдім.
Түбіне бойлай алмай көне сырдың,
Данадан медет күтіп көп отырдым.
Ескендір екеу деген бекер дерек,
Шын болса, Жәми оны білсе керек:
«Деді ол: біреулігі елге баян,
Жұмбағы жалғыз ғана пендеге аян».
Низами айтып кеткен түп тамырын,
Жәми де солай дейді жұртқа бүгін.
Патшаның ұлы жайлы әңгімені,
Бір білсе, бірге өскен жан біледі.
Сыртқа сөз шығармауға қылды жарлық,
Мен енді ақтарамын сырды барлық.
Таба алмай бас қатырған талай дана,
Сезетін құпия еді сарай ғана.
Файлақұс Ескендірді ұлым деді,
Мысқалдай өгейлігі білінбеді.
Тәнті ғып байлығына шартарапты,
Ғаламат той жасады салтанатты.
Патшадан сыйлық алды жердің жүзі,
Баланың жана түсті бақ жұлдызы.
Сәбиді жақсы көрді ол ерекше,
Қасында шыр айналды көбелекше.
Тәрбие, тәлім берді кереметтей,
Мақсатты одан өзге керек етпей.
24
Жәми - Әбдірахман Жәми. Парсы-тәжік әдебиетінің классигі (1414-1492) Науаидың ұстазы 
және досы.

198
Үлде мен бүлдеге де бөлемеді,
Болсын деп ер көңілді, өнегелі.
Мысқалдап сіңірді оған білім нәрін,
Ұқтырып өмір сырын, ғұмыр мәнін.
Жиналып ғұламалар дәріс берді,
Үйретіп ғылымдағы әдістерді.
Ұстаздық – Нақұмақұс
25
дәстүрі еді,
Атағы күллі әлемге машһүр еді.
Ақылы дариядай терең еді,
Ғылымда оның орны бөлек еді.
Білетін барлық заттың қасиетін,
Адамзат тәліміне бас иетін.
Аялы, ойға толы нұрлы жанар,
Болмыстан беретұғын түрлі хабар.
Дананың Нақұмақұс данасы еді,
Арасту
26
озық туған баласы еді.
Әкесі өлгеннен соң орнын басып,
Білімде шамдай жанды нұрын шашып.
Ғылымның қыраны еді заңғардағы,
Пар келер ғаламда оған жан болмады.
Баулытты Ескендірді сол данаға,
Ілімнің нұрын септі ол балаға.
Бақытты білімпаздың жанар түбі,
Оның да даңқы шықты сол арқылы.
Баланың жанарынан ұшқын шашқан,
Байқады болашағын әуел бастан.
Дананың жалғыз өзі ғана білді,
Баланың маңдайына не жазылды.
25

жүктеу/скачать 3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: