Хх ғасырдағы қазақ әдебиеттану ғылымы Оқулық Ре по зи то ри й к ар гу әож кбж
жүктеу/скачать 3.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
ғында жанрға бөлген үлгіні негізге ала отырып, оны толықтыра, дамы- та келіп, әр жанрды бірнеше түрге бөліп тексеруде соны жаңалықтар кіргіз ген. «Әдебиет тарихын» негізге алды дегендегі ойымыз жанрға жүйе- леу де кездесетін ұқсастықтар ғана емес, сонымен қатар кейбір ғылыми пікірлердің де ұқсас шығуы. Мы- салы, батырлар жырын ұлы батыр, кіші батыр деп бөлу және ертегі- лер, жұмбақ, мақал-мәтелдердің екі еңбекте де бір топқа жатқызылуы осы пікірімізге айқын дәлел. Оқулық та ауыз әдебиеті үлгілері үлкен 4 топқа жіктеліп, тұрмыс-салт өлеңдерінен басқалары іштей түрге бөлінбеген болса, мақалада басқа әдебиетші- ғалымдардың жасаған классифика- циясына сүйенген. Әсіресе, С. Сей- фуллиннің «Қазақ әдебиеті» оқу- лығының әсері айқын байқалады. Не- гізінен алғанда мақала – сол кездегі әр түрлі оқулықтар мен ғылыми мақалаларда айтылып жүрген ауыз әдебиеті үлгілерін жіктеуді белгілі бір жүйеге түсіріп, классификация жасау мақсатында жазылған зерделі еңбек. М. Әуезов оқулықта халық әде- биетін «Ауызша әдебиет түрлері» деп төрт топқа бөлгенде батырлар жырын, лиро-эпосты, тарихи жыр- ларды «Әңгімелі өлеңдер» деп бір топқа қосқанмен, тексеру барысын- да жеке тарау етіп талдаған бола- тын. Оқулықта мазмұны бойынша ауыз әдебиетінің жанрлық тұрғыдан алтыға бөлген-ді. Осы алтыға бө- лінген жүйе мақалада да сақталған. Алайда эпостық, лиро-эпостық, та- рихи жырлар енді жанр ретінде алынған. Мақала қазақ фольклористика ғылымына екі жаңалық әкелді. Бі- ріншіден, оқулықтағы қиял, салт, мысқыл-мазақ (сатира) ерте гілер деп сөз арасында ғана айтылып жеке қаралмаған қазақ ертегі лерін та қырыптық, мазмұндық ерек ше- ліктеріне сай алты түрге бөліп, әр- қайсысына нақты мысал келтіре отырып сипаттама беруі еді. Қазақ ертегілерін қиял-ғажайып, хайуанат- тар, салт-сана, байларға арналған, аңыз ертегілер, күй аңызы деген түрлерге жіктеп, негізгі сипатта- рын, ерекшеліктерін көрсеткен. Екін шіден, оқулықта жанрға бөлу барысында ертегілермен бір топқа жатқызылғанмен, жеке қарасты- рылмай қалған жұмбақ пен мақал- мәтелдер, күлдіргі-өтірік ертегі са- налып кеткен аңыз әңгімелер дара тексерілген. Әсіресе, Қорқыт, Алдар Көсе, Асан қайғы, Жиреншелерді жеке-жеке сөз ету арқылы аңыз- әңгімелерді келешекте жеке жанр ретінде зерттеуге болатынына ғы- лыми бағыт берілген. Фольклорлық шығармаларды талдау барысында олардың поэтикасына, теориясына тереңдеп бара қоймаса да халық ты- ғы, тарихилығы мәселелеріне үнемі Ре по зи то ри й К ар ГУ |