Хх ғасырдағы қазақ әдебиеттану ғылымы Оқулық Ре по зи то ри й к ар гу әож кбж
жүктеу/скачать 3.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
сақтықтарды осы 1939-1941 жыл да- ры жазылған мақалалардың көбін- де кездесетінін ескеретін болсақ, С. Мұқановтың алғы сөз ретінде жа- зылған бұл мақаласы эпикалық жыр- лардың жанрлық тарихи сипаттары мен әдебиеттегі орнын белгілеуде фоль клорлық мұраны жариялау, зерт- теу жолында фольклористика ғылы- мына өзіндік үлесін қосты. Батырлар жырының туу не гіз- дерін, халықтың тарихына қарым- қатынасын терең зерттеп бірнеше еңбектер жазған Ә. Марғұланның «Халық жырын туғызған мотив- тер» атты мақаласы соны пікірлер көтеруімен құнды. Халық шы ғар- машылығының, оның ішінде ертегі, жырлардың бостан-босқа туа сал- майтынын, халықтың тұрмыс-тір- шілігінде ерекше орны бар әдеп- ғұрып, салт-сана белгілері мен тари- хи оқиғаларына қатысты мотивтердің әсері, эстетикалық рөлі болғанын ғылыми дәлелдейді. Бұл мотивтерді халықтық әлеуметтік өмірмен тығыз байланыста қарай келіп, олардың бірнешеуін атап көрсетеді. Автор не- гізгі мотивтер деп: а) бейбіт тұр мыс, еркін өмірді аңсау, ә) әдет-ғұрып, салт-сана жолын ұстау (тұрмыс-салт жырларын туғызатын мотивтер. – Ж. С.), б) төрт түлік мал, в) ел қорға- ны ерлерді сүю, мадақтау, г) ел бас- шысы, ақылшы қарияларды құрмет- теу, ғ) ер анасы әйелді ардақтау, д) ғашықтық, сүйіспеншілікті дә- ріптеу, е) өлеңге, өнерге деген құш- тарлық және тағы басқаларды атап, халық поэзиясының әр түрінің шы- ғуының негізгі себептерін ашады. Бұл мотивтердің халық поэзиясын жанрлық табиғатына сай зерттеу жүргізуде әр шығарманың халықтық сипатын ашудағы маңызын нақты көрсетеді. Сол сияқты жыр мен ертегінің сюжеттік ұқсастығы олар- ды айтушыға, жырлаушыға байла- нысты болғанын, батырлық ерте- гіні жыршы-жырау эпостық жырға қалай айналдырса, эпостық жырды ертегішілер ертегіге солай өзгертіп жібере алатынын нақты мысалдар- мен дәлелдей келіп, «кейбір жыр түрі уақыт өте келе ұмытылып, қара сөзбен айтылатын ертегіге айналуы мүмкін», – деген пікір білдіреді. Ғылыми зерттеу мақалалардың негізгі нысанасына айналған ауыз әдебиетінің бір көлемді саласы – ер- тегілер. Е. Ысмайыловтың, Б. Кен- жебаевтың т.б. мақалаларында ерте- гілер халық шығармашылығының аса бай мұрасы ретінде қаралып, жанрлық сипаты мен тақырыптық- идеялық, мазмұндық жағынан бір- неше түрлерге жіктеледі. Әр түрін бір-бірінен салыстыра отырып ерек- шеліктерін, халық өмірінің айнасы болғанын, яғни халықтың арман ті- легі, қиялы, тұрмыс-салты, әлеу мет- тік-эстетикалық көзқарасы се зі ле тіні жүйелі баяндалады. Е. Ис ма йылов қазақ ертегілерінің шы ғу себептерін Ре по зи то ри й К ар ГУ |