Хх ғасырдағы қазақ әдебиеттану ғылымы Оқулық Ре по зи то ри й к ар гу әож кбж
жүктеу/скачать 3.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
шығармашылығына монография лық сипаттағы әдеби-тарихи талдау жа- сайды. Оқулықты «XІX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебие- ті» деп атай отырса да, XVІІІ ғасырда өмір сүрген Бұқар жырауды тұңғыш рет әдебиетіміздің тарихына кіргі- зіп, өмірі мен шығармаларынан мол мәлімет береді. Бұқар толғаулары көтерген қоғамдық, әлеуметтік тақы- рыптарды саралай отыра, бірлікке, бейбітшілікке, адамгершілік пен әді- леттілікке шақырған жырларына ерек ше тоқталады. Бұқар поэзиясы мен өнерпаздық тұлғасын бағалауда әде би-тарихи талдау бағытындағы ғы лыми-зерттеушілік ой-пікір маркс- тік-лениндік әдіснаманың әдебиеттің таптығы принципіне сай көрінді. Ав- торлар Бұқар толғауларын ел бірлігін сақтау мен жоңғар шапқыншылы ғы- на қарсы күресті жырлаудағы маңы- зын ерекше атап көрсете отырса да, ішкі қоғамдық мәселелерде үстем тап жыршысы болғанын нақты үзінді- лер мен дәлелдеу орын алғанымен, ке йінгі зерттеулерде тереңдетіле, ке- ңейтіле айтылған талдаулардың оқу- лық көлеміне тән алғашқы нұсқасын жасаған. Арғынның табан Шөңгел биі, Абылай ханмен дәрежесі тең адам болғанын айта келіп: «Ол хан атынан билікті айта алады, халыққа сүйе ніп ханға да қарсы тұра алады. Билеу- ші таптың тілегін, талабын бүрке- мей көрсетіп ұстаған ақын екенін Бұқардың жалғыз тақырыбы мен сөз мазмұны ғана емес, толғауларының түрі, теңеулер, сырт қалыптары да бай қатады», – деп бағалайды [52, 17]. Бұ қар жырау отызыншы жылдар дағы қазақ әдебиеттану ғылымында ха лық жыршысы деп асыра дәріптелмей, хан жақтасы деп тым датталмай барын ша әділ бағаланған ең бірінші ақын бол- ды. Бұқар шығармасын кейінгі кезде зерттеушілер осындағы ғылыми тұ- жырымдарды әрқашан негізге алып отырғанына көңіл аударсақ, оқу лық- тың сол кезеңде ғылыми-зерттеу ең- бек ретіндегі маңызының зор бол ға- нын байқаймыз. Оқулықта Махамбет пен Нысан- бай ақындардың өмірбаяндық де- ректері ХІХ ғасырдың бірінші жар- тысындағы дәуір шындығына ты ғыз байланыстылықта беріліп, салыс- тыр малы түрде қарастырылған. Иса- тай-Махамбет бастаған шаруалар кө терілісі мен Кенесары-Наурыз бай қозғалысының тарихи мәнін баға- лауда, оны екеуінің хандық билік- ке таласу жолындағы күресі деп қате көрсете отырса да, Махамбет шығармашылығының бүкіл көте- рі лістің айнасы болғандығын, жа- уынгерлік рухқа толы патриотизм мен романтикалық сарынның өте күшті екеніне жан-жақты тоқталған. Х. Досмұхамедовтің «Исатай-Махам- бет» еңбегіндегі Махамбет жыр ла- рына айтылған пікірлеріне сол кез- дегі саяси күрестің, «ұлтшылдыққа» қарсы күрестің әсерімен қарсы келе Ре по зи то ри й К ар ГУ |