Хх ғасырдағы қазақ әдебиеттану ғылымы Оқулық Ре по зи то ри й к ар гу әож кбж
жүктеу/скачать 3.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
бөліп, әрқайсысының өзіндік ерек- шелігін танытуға ұмтылады: 1. Қазақтың ескі ауыз әдебиеті; 2. Алғашқы жазба әдебиетінің бас талу кезеңіндегі ауыз әдебиетінің кері кете бастаған дәуірі; 3. Жаңа әдебиет дәуірі. Әдебиет тарихын осылайша дә- уір легенде автор хронологиялық тәр- тіптен гөрі, әдеби дамудың негізгі бағыт-бағдарына орай жүйелеуді ұстанған. Алғашқы қадам жасап отырған еңбектен оны талап ету де орынсыз. Ең бастысы, осы кезең- дердегі қазақ әдебиетінің қандай дә- ре жеде болғанын зерттеушілік көз- қа раста танытып беруінің өзі үлкен табыс еді. «Бірінші дәуір, – деп жазады Р. Мәрсеков, – ескі замандағы қазақ арасына жазу тарамай тұрғандағы кез, ол заманда қазақ өз алдына тұрып, кең далада еркін дәурен сүріп.., ой лау- ға уақыт кең, сөз сөйлеуге тіл ер кін болған заман» [21]. Осы анықтама- дан сезіліп отырғанындай, автор ал ғашқы дәуірге қазақ даласының Ресейге қарағанына дейінгі кезеңді жатқызған. Бұл дәуірдің негізгі бел- гісі ретінде шешендік өнер мен суы- рып салмалық дәстүрді тілге тиек етіп, олардың ауыз әдебиетін да- мытудағы маңызына жан-жақты тоқ талады. Мысалы, Үйсін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Қаражігіт би- лердің айтқан сөздерін дәлел ете оты рып, ауыз әдебиетінде халық даналығы мен тұрмыс тіршілігі жат- қанына зерттеушілік тұрғыда кө ңіл аударады. Импровизаторлық өнер- дің ауыз әдебиетіне тән дәстүр еке - нін дәлелдеу мақсатында Орын - бай, Кеншімбай, Болық секілді ақын өлең дерін мысалға келтіре отырып талдау жасайды. Негізінен бұл дә- уір дегі қазақ әдебиетін шешендік, импровизаторлық және музыкалық өнермен байланыстыра отырып қа- рауды мақсат тұтқан. Автор «жазудың қазақ арасына көбірек тараған заманы» деп ата- ған екінші дәуірге Ресейге қара- ғаннан бастап Абайға дейінгі кезең- ді жатқызған болуы керек. Жазба әдебиеттің белгілері осы дәуірде жазудың шығуына байланысты кө- ріне бастағанын айта отырып, оның дамуы күрес үстінде болғанын, діни сарын мен шығыстық желідегі шы- ғармалардың тым басым болып, ұлт әдебиетінің өзінің басты сипаттары- нан айырылып қала жаздауға дейін барғанын дәйекті түрде сөз етеді. Ұлт әдебиетінің көркемдік дамуда осын- дай тығырыққа тірелуінің себептерін іздестіреді. Алғашқы себебі қазақ- тың өз еркінен айырылып, отаршыл- дық саясаттың күшейе түсуінен деп көрсетсе, екіншіден, мәдени дамуда артта қалудан деп түсіндіреді. Міне, осындай қиын-қысталаң жағдайда тұрған ұлттық әдебиетке көркемдік дамудың жаңа жолын көрсетіп берген Абай болғанын ай- Ре по зи то ри й К ар ГУ |