Дағды қалыптасуының заңдылықтары

232 
жатқызуға болады: а) теріс жылдамдатқышы бар қисықтар (дағдының 
қалыптасуы басында жылдам жҥреді, кейіннен жылдамдықтың қандай 
да бір деңгейіне, қателер санына жақындай отырып біртіндеп баяулайды 
және т.б.), б) жағымды жылдамдатқышы бар қисықтар (әрекетті игеру 
алдымен баяу, кейіннен тезірек болады) [толығырақ 151, 111 б. 
қараңыз].
Дағдыны ӛндіру процесінде кейде алға жылжудың салыстырмалы 
тҧрақтылығы орнайды: оқушыда не алға ӛрлеу, не артқа шегіну 
болмайды – ол «орнында тҧрып қалады». Мҧндай тоқтау, яғни тҥзудің 
ӛзгеріссіз қатар абсцисстағы
формасында бекітілуші тоқтау «жазық» 
деп аталады. Бҧл қҧбылыс не оқыту мазмҧны, не оқыту тәсілі, не
жҧмыс формасы немесе барлығы бірігіп ӛзін толығымен жойғанын 
кӛрсетеді. Осы тҧста М.С. Шехтердің ойын атап ӛткен дҧрыс: оқушы 
тарапынан басқа, жаңа әрекеттің бағдарланушы негізі қолданылмаса, 
дағдылардың қалыптасуына, яғни әрекеттердің автоматтандырылуына
және де аталған «жазықтағы» дағдылардың еркіндігіне жету мҥмкін 
емес.
Дағдылар бір-біріне әсер етеді – ӛндірілген дағдының келесіге 
жағымды әсер етуі – тасымал (трансфер), ал теріс әсер етуі – 
интерференция деп аталады. Тағы да айта кетейік, ҥйренудің ішкі 
мезанизмі 
болып 
табылатын 
тасымал 
(жалпылау 
негізінде) 
оқытушының жалпылаудың негізгі ҥш жоспарының әрқайсысымен, 
яғни әрекет принціпімен, бағдараламасымен, тәсілдерімен және де оқу, 
жаттықтырушы материалды сҧрыптаумен неғҧрлым мақсатты жҧмысын 
ҧйғарады.
Жаттығулардың уақыт бойынша таралуын дағды қалыптасуының 
заңдылығы ретінде қарастыра отырып, жаттығулардың басым кӛпшілігі 
жаттықтырудың басында берілгені дҧрыс екеніндігін айтуға болады 
(Г.Эббингауздың 
ҧмыту 
«қисығына» 
қарама-қарсы). 
Кейіннен 
жаттықтыру уақытын ҥлкейте отырып, мҧндай әрекетттер арасындағы 
интервал да ҥлкейеді. Жаттықтыру ӛте кішкентай кӛлемде болуы 
мҥмкін, бірақ ол оқытудың соңына дейін мақсатты сақталу керек. Олай 
болса, ҥйренушінің жаттығулар жҥйесі осы заңдылықтарды есепке ала 
отырып қҧрылуы керек.
Дағдыларды ӛндіру заңдылықтары жайлы теоретикалық қағидалар 
және оқулықтарды талдау негізінде ҥш талапқа жауап беретін 
жаттығулардың уақытқа таралуының кейбір ойша схемасын ҧйғаруға 
болады: 1) жаттығу ешқашанда «жоққа шығарылмайды», 2) жаттығулар 
арасындағы интервал жаттықтыру шамасында ҧлғайып отырады және 3) 
бір дағдыны ӛндіру бағдарламасы басқаларды ӛндіру бағдарламасына 

233 
сәйкес келеді. Бҧл жерде жаттықтырудың басында жаттығулар кӛп 
мӛлшерде болу керек.
Дағдылар заңдылықтарын қарастыруда тағы атап ӛтетін жай, оның 
қалыптасуының табыстылығы мен ҥйренушінің мотивация деңгейінің 
байланысы. Бҧл байланыс Йеркс–Додсонның екі заңымен сипатталады: 
біріншісі, ҥйренудің максималды табыстылығын мотивацияның 
оптимумымен байланыстырады, екіншісі – іс-әрекет кҥрделілігі мен 
мотивация деңгейін (іс-әрекет неғҧрлым кҥрделі болса, соғҧрлым 
мотивация деңгейі тӛмен).
Жалпы, 
ҥйрену 
процесінде 
білімдердің, 
дағдылардың 
іскерліктердің жалпы қҧрылымы олардың одан сайын кӛп жалпылануы, 
оралғандығы желісі бойынша және сана тарапынан олардың ӛзектелуі 
мен функциялануы аз қадағалану желісі бойынша ӛзгереді. Әрекет 
қҧрылымы жаттығу нәтижесінде оларды орындау тәсілдері бойынша, 
оның әрекетке енетін қозғалыстарды орындауына жауап қайтару мінезі 
мен бақылануы бойынша ӛзгереді. Бҧл ӛзгерістер жекеленген 
қозғалыстардың неғҧрлым кҥрделі актқа қосылуымен сипатталады, яғни 
артық, аралық қозғалыстарды редукциялаумен және де бірнеше 
қозғалыстарды уақытта ығыстырумен сипатталады, мҧны ырықты 
қозғалыстарды жасаудың жалпы бағдарламасы белгілейді (Н.А. 
Бернштейн бойынша). Оларды орындау қарқыны жылдамдайды және 
сапасы жақсарады, әрекетті қадағалау сипаты ӛзгереді – сыртқы кӛру 
арқылы қадағалаудан ішкі бҧлшық еттік, кинестетикалыққа, «ішкі 
бҧлшық еттік сезімге», сондай-ақ әрекетті орталықтан реттеу сипаты да 
ӛзгереді. Зейін әрекет тәсілдерін қабылдаудан босайды және ең 
бастысы, оны орындау шарттарына ауысады.
Ҥйрену процесінде әрекеттің ӛзінің ӛзгеруі тҧтастай іс-әрекеттің 
сапалы ілгерінді ӛзгеруін бейнелейді деуге болады. Дәл осы себептен 
әр заттық, бақылаушы және бағалаушы әрекеттерді дағды ретінде ӛңдеу 
іс-әрекеттің барлық жақтарында әрқашан педагогтың назарында 
болады, ол дағды қалыптасуының жалпы тҧтастай барлық 
заңдылықтары мен ерекшеліктерін есепке алады. Бҧл: а) мақсаттылық, 
б) ҧстанымды қҧрушы ішкі мотивация мен сыртқы нҧсқау, в) 
жаттығуды уақыт бойынша дҧрыс тарату, г) жаттықтырылып отырған 
қҧбылыстың ҥйренуші ҥшін маңызды оқу жағдайына енуі, д) білім 
алушы ҥшін әрекеттерді орындау нәтижелерін ҥнемі біліп отыру 
қажеттілігі, е) оның жаттықтырылып отырған әрекетінің жалпы 
принціпін, схемасын тҥсінуі, ж) оқытушының бҧрын ӛндірілген 
дағдылардың тасымалдануы мен интерференциясын есепке алуы.

234 

жүктеу/скачать 2.21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: