І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- айқындауыш мүшелер
- Үстеудің
| III. Шылаулар
ҚОСЫМША. ҚОСАЛҚЫ. ҮСТЕУ. ЖАЛҒАУ. ЖАЛҒАУЫШ Бұрынғы грамматикалардан жаңа грамматиканың бір айырмашылық жері – бірқатар терминдерінде. Бірде бұрынғы терминдердің орнына басқа, жаңа термин алынған. Бірде бұрынғы терминдерді бұрынғы өз мағынасында емес, басқа мағынада қолданған. Енді бірде бұрынғы терминнің орнына емес, жаңа ұғымдарды айтатын жаңа терминдер пайда болған. Қане, неліктен бұлай болды? Бұрынғы жұрнақ деген терминнің орнына үстеу деген термин алынған. Бұрынғы үстеу деген термин, бұрынғы өз мағынасында емес, басқа мағынада, бұрынғыша айтқанда, жұрнақ мағынасында алынған. Онан кейін, бұрынғы қосалқы дейтін терминді бұрынғы өз мағынасында қолдана отырып, оның үстіне, бұрын қосалқы қатарына қосылмайтын бірқатар сөздерді де енді қосалқы деп атандырған. Онысын, бұрынғы граматикаларда жоқ дәйек қосалқы, аяқ қосалқы деген таптастырулар пайда болған. Сонымен қатар, бұрынғы бірде демеу, бірде жалғаулық, бірде үстеу қатарына қосылып жүрген бірқатар сөздер жаңадан жалғауыш, үстеуіш атанған. Бұлайша «өзгерту» неге керек болды? Мұның бұрынғыдан нендей артықшылығы бар? Осыған келелік. 1. Үстеу. Бұрын «Тіл құралда» үстеу атанып, онан кейінгі грамматикаларда бірде ұшырап, бірде ұшырамайтын сөз таптарын байқап қарасақ, бір сөз табына сыйысатын нәрселер емес екен. Мысалы, анау айқындауыш мүшелер мәселесінде айтылып кеткен, «жақсы», «екі» сияқты сөздерді бір жерде бір сөз табына, екінші жерде екінші сөз табына қосқандықтан бұлар бір қатар орында үстеу деп те аталған. Бұрын «жақсы бала» дегендегі «жақсыны» сын есім деп, «екі бала» дегендегі «екіні» сан есім деп тұрып, «жақсы келдің», «екі келдің» дегендегі «жақсы» мен «екіні» сын есім ия сан есім демей, үстеу деуші еді. Мұнысы, әрине, дұрыс емес еді. Өйткені, «жақсы» сөзі бір-ақ түрлі сөз табы бола алады да, бір өзі екі бірдей тапқа жата алмайды. Бір мал тек сиыр ғана, немесе тек жылқы ғана бола алады да, әрі сиыр, әрі жылқы бола алмайды. Сол сияқты «жақсы» деген бір сөз әрі сын есім, әрі үстеу, «екі» деген бір сөз әрі сан есім, әрі үстеу бола алмайды. Олай болса, «жақсы» деген не сын есім ғана, не үстеу ғана, немесе басқа бір сөз табы ғана бола алады. «Екі» деген де не тек сан есім, не тек үстеу; не басқа бір сөз табы ғана бола алмақ. Оның қайсысы екендігі жөнінде таласып жатудың қажеті де жоқ қой деймін. «Жақсының» сын есім екендігі, «екінің» сан есім екендігі даусыз ғой деймін. Сондықтан, «жақсы» мен «екі» сияқты сөздер үстеу категориясынан шығып қалады. Онан кейін, «ең», «нақ», «тым» дегендер сияқты сөз мүшелерін «Тіл құрал» үстеу табына жатқызған. Үстеудің ішінде бұларды нықтаулық үстеу деп атаған. «Тіл құралдың» үстеу табына қосқан сөздерінің барлығын алып қарағанда, мұның жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|