І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Е с к е р т у: Орта мектептің 8-класына арналған физика оқулығының акустика бөлімін
қараңыз. Дыбыстардың бөлінуі (таптастырылуы) Дыбыстар дегеніміз бір-біріне таяу тұрған, тұтасынан жатқан бір нәрсе. Біз оларды үнінің көптігіне, аздығына, немесе жоқтығына қарап дауысты, сонор, үнді (дауыссыз, үнсіз) дауыссыз деп бөліп қарастырамыз. Бөлінудегі обьект қалпын сақтап, әріптерді бүтін көрсетсек, мынадай тәртіппен тізіледі: Д-ы (нағыз дауысты), С-р үнді / Д-з үнсіз / Д-з (нағыз дауыссыз). Бұлардың арасын пышақ кескендей айыру қиын, өйткені сонордың бірқатары дауыстыға жақын (v, j), бірқатары дауыссызға жақын. Жоғарыдағыша бөлуіміз сан тәртібінің бір-бірінің жақындығы сияқты. Мысалы, екі саны бір жағынан 1-ге жақын, екінші жағынан 3-ке жақын, дыбыстар да солай. Сондықтан санды тәртібін сақтамақ болғанда 3, 1, 4, 2, 5 деп жазбайтынымыз сияқты, дыбысты да ішкі тәртібін сақтап жазамыз. Шындыққа жақын болғандықтан осы жолды сонор тобына да қабылдап отырмыз. Дыбыстарды таптастырғанда екі дауысты, екі сонор, екі дауыссыздардың бір буында сиыспайтынын да ескердік. * * * Сөз ішіндегі дыбыстардың бәрін өзгерту шарт емес, біреуі өзгерсе де өзге сөз болады. Мысалы, мал, шал деген екі сөздің ұйқастығы м, ш дыбыстардан басқаларының бірдей болғандығынан. М, ш бөлек дыбыс дейміз. Олар сөздің мағынасын өзгертті, басқа дыбыстарды өзгерткен жоқ. Сөз бөлшектерінің дыбыстары бірдей болса, мағынасы да бірдей (көбінесе) болмақ. Оларды сөз алқасынан танимыз. Дыбысы бір болғанмен мағынасы басқа болса, не мағынасы бір болғанымен дыбыстары басқа болса, ол бір сөз болмайды. Мысалы: ат – жылқы, ат – есім, ат – етістік; Адам – кісі. Алғашқы мысалдағы «ат» сөздерінің дыбысы бірдей де, мағынасы басқа, соңғы мысалдағы «адам» мен «кісі» сөздерінің мағыналары бірдей де, дыбысталуы басқаша. Бір дыбысы басқа болса, мағына артық не кем болып өзгереді. Олай болмай- ақ, дыбыстардың тізілу тәртібі басқа болса, сөздер бірінен-бірі басқаша болады. Мысалы «семсер» деген сөздегі дыбыстар саны – 6, сапасы – 4. Бізде сапасы әр түрлі болатын дыбыстың арнаулы саны бар. Дауыссыздар созымды, созымсыз болады. қ, т, к, п ш, с б, ғ, г, д ж, з Бір дыбысты айтқанда ауыз мүшелерінің қай жері қай жеріне тисе, дыбыстың шығатын жері сол дейміз. жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|