І. Білім беру сапасын арттыру мәселелері
І. Білім беру сапасын арттыру мәселелері
жүктеу/скачать 127.45 Kb.
|
| І. Білім беру сапасын арттыру мәселелері
1.1. Сабақта әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдануды жетілдіру Iлiм мен бiлiмнiң дамуы – адамзат өркениетiнiң өлшемi. Олай болса, бiлiм саласы үнемi жетiлiп, жаңарып отыруды қажет етедi. Бiлiм жүйесiн тұтастай жаңарту – мектеп оқушыларының жасына, жеке-психологиялық және шығармашылық қабiлетiне сай бiлiм алуына мүмкiндiк туғызады. Балалардың мектеп бiлiмiне деген құлшынысын арттыратын, жеке бiлiм траекториясын өзi таңдауына құқық беретiн тәсiлдердi табу қажет. Ол үшiн бiлiм жүйесi мынадай қағидаттарға негiзделеді: Бiрiншiсi – тұлғалық бағдарлау, екiншiсi – бiлiм процесiн тұлғаландыру. Тұлғаландыру – бұл сыныптық-сабақтық жүйе шеңберiндегi оқытудың топтық әдiстемелерiн жобалау. Ол «мұғалiм – оқушы» диалогынан бас тартқызуға жетелеп, «мұғалiм – топ – оқушы» деген үштiктiң өзара қарым-қатынасына көшуге мүмкiндiк бередi. Оқушы бiр уақытта бiрнеше түрлi сабақты оқиды және бiр пәннiң аясында екiншi бiр пәндi оқу үшiн, олардың ара жiгiн ажырату үшiн көп жағдайда бiлiмi мен бiлгiрлiгiн пайдалана бермейдi. Бұл — пәнаралық байланыстың мәселесi. Осыған орай дәстүрлi бiлiмнiң осы уақытқа дейiн белгiлi бiр пән бойынша бiлiмдердi ғана берудi көздейтiн деректемелiк сипатта қалып отырғандығы жөнiнде аз айтылған жоқ [1]. Қазiргi заманның талабы – өскелең ұрпақты жаңашылдыққа, шығармашылдыққа, ұшқырлыққа баулу. Мектептi азаматтық қоғамның әлеуметтiк-мәдени институты ретiнде қарастыруымыз қажет. Бұл — мектеп бiлiм жүйесiнiң ғана емес, жалпы адамдық капиталдың дамуы мен қалыптасу процесiнiң негiзi деген сөз. Бiлiм ошағы өскелең ұрпақтың жеке тұлға ретiнде қалыптасып, оның бойында рухани құндылықтар мен жаңа азаматтық әлеуметтiк тетiктердiң, өмiрлiк көзқарастардың жинақталуына негiз болуға тиiс. Болашақ жастардың білімділігі мен біліктілігін қамтамасыз етудің ең биік шыңы – білім сапасын арттыру, бұл мынадай сатылармен өлшенеді: Білім сапасын арттыру сатылары: Білім беру Мұғалім Білім беру үрдісі Мұғалімнің кәсібилігі Білім беру үрдісінің субъектісі Білім сапасы Білім беру үрдісінің субъектісін дамыту шарты Білім сапасын арттыру Қазақстан Республикасы өзінің ғылыми техникалық, экономикалық, ресурстық және рухани дамуының жаңа деңгейіне бағытталуда. Бұл өзгерістер, сөз жоқ, білім беру саласына, соның ішінде білім беру үрдісіне де әсерін тигізуде. Сондықтан білім үрдісінің қажетті деңгейін қамтамасыз ету, оны жан – жақты зерттеу және әлемдік деңгейге көтеру — басты міндет болып қала береді. Өйткені егеменді елдің ертеңгі білім үрдісі — білімінің тереңдігімен өлшенеді. Толассыз, үздіксіз өзгеріп тұрған әлем адамынан да қабілет пен қажеттіліктерді толассыз дамытуды талап етеді. Осыған байланысты білім беру үрдісінің халықаралық стандартын енгізу – аса маңызды өзекті мәселе [20]. Білім үрдісінің негізгі мақсаты – біздің отандық білім беру үрдісінің әлемдік талап бәсекеге қабілетті бола алатынына жағдай жасау болып табылады. Қазіргі қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік терең өзгерістер білім беруді дамытудың жаңа жолдарын, яғни педагогика ғылымының парадигмасы мен әдістемесін өзгертуді талап етеді. Бұрынғы әдетке айналған білім үрдісінде мұғалімге басымдылық рөл берілсе, ал қазіргі білім үрдісінде оқушы белсенділігін көрсетуі тиіс, оны оқытпайды, өздігінен оқуы керек, яғни оқушыға субъект ретінде қарау керек. Субъект — таным объектісі ретінде сыртқы әлемге төтеп бере алатын ізденімпаз, іскер, мақсаткер адам. Субъектілік ұғымының мазмұны оқытуды басқару жүйесі мен білім беру жүйесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді. Бұл ұғымның өзі объектіге, яғни – балаға әсер етудің мәні мен мазмұнын жояды. Ал білім беру үрдісінің субъектісі – білім үрдісі баланың дамуына, тұтас тұлға болып қалыптасуына, қоғамдық өмірдің белсенді субъектісі болуына мүмкіндік ұсынуы тиіс. Олардың өзара әрекетін үйлестіруді қамтамасыз етудегі және білім беру үрдісінің қорытындысының және сапасының артуының маңызды аспектісі әр түрлі әдіс – тәсілдерді қолдану болып табылады. «Бала объект те, мақсат та нәтиже де емес, ол үрдіске қатысушы, қоғамның, мектептің, ата – ананың, өзінің даму үрдісініңс өзара іс — әрекетіне қатысушы баланың субъектілік ұстанымы, оның қалай болу керек, кім болу керек деген белсенділігі өте қажет. Тіл білімінің атасы Ахмет Байтұрсынов: „Ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика әдістемесінен хабары мол, оқыта білетін мұғалім“ — деген болатын. Ендеше оқушының білім сапасын арттыруда күнделікті өткізілетін сабақтың қызықты, мазмұнды, жаңа талаптарға сай жүргізілуінің маңызы өте зор [14]. Білім сапасын арттыру — өз пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай жасай алатын, тұлғалық – гумандық бағыттылығы жоғары, педагогикалық ақиқат пен ондағы өзінің іс – қимылын жүйелілікпен арттыруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын меңгерген және білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды таба, таңдай, сараптай алатын мұғалімге байланысты [18]. Білім беру үрдісінің субъектісін дамыту шарты — оқушының білім сапасын арттыру болғандықтан, сабақ жүргізетін кез – келген мұғалім сабақ өткізудің тиімді, қызықты, қажетті, тартымды, өзекті үрдісін таңдап алу қажет. Мұндай үрдіс оқушының білім сапасын арттырып қана қоймайды, оның білімге деген біліктілігін арттырып, ізденімпаздылық пен шығармашылыққа деген іскерлік пен дағдыларын қалыптастырады, білім кеңістігіне жол ашады. Бiрiншi кезекте мұғалiмнiң «өзiндiк жаңалығы» болуы қажет. Сабақты түрлендiруде өз үлесiн қосу арқылы жасаған нәтижелi жұмысы өзгелердiң тәжiрибесiн толық көшiрмей, жаңа ортаға икемдеп, өзiндiк iс-әрекет жиынтығы арқылы айтарлықтай нәтижеге қол жеткiзу керек. Бұған оқыту әдiсiне жаңа элементтер ендiру, оның нәтижелегi арқасында уақытты тиiмдi пайдаланып, сапалық биiкке көтеру арқылы мұғалiм – оқушы арасындағы жаңа, өзiндiк педагогикалық ынтымақтастық жолдарын табу, дарынды, уақытша үлгiрiмi төмен оқушылармен жеке, топтық жұмыс жүргiзудiң жаңа әдiстерiн ендiру де жатады [25]. Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерді зерделей отырып, пәндер, ғылымдар арасындағы байланысты жетiлдiру, оқушыларға бiлiм стандарттары бойынша оқыту әдістерін қолдану, т.б. ұсыныстарын беруге тырыстық. Өзiндiк бақылау, талдау жасау арқылы физикалық білім берудегі озат тәжiрибенiң алғы шарттарын анықтадық: • Сапалы бiлiм, саналы тәрбие беру арқылы оқушыны өзiн-өзi жетiлдiруге, дамытуға баулу. Соның арқасында Отансүйгiштiкке, имандылыққа, адам табиғат және қоғам арасындағы қарым –қатынасты терең бiлуге игеруге тәрбиелеу арқылы оқушының мектеп бiтiргеннен соңда өмiрден өз орнын таба бiлуiне бағыт сiлтеу; • Оның бағдары, талап – белгiлерi, жиынтығы, тұжырымдамасы, оқыту жүйесi, оқыту мазмұны, оқыту құралы, материалдық базасы оқыту мазмұны мен базасының отандық стандартына сай келуi; • Оқыту әдістемесіне жаңа технологияларды ендiру, НОТ еңбектi ғылыми ұйымдастыру, оқу негiздерiн тиiмдi ұтымды пайдалану; [2]. Сабақ мақсатын игеру, үйде дамыту, қосымша әдебиеттермен жұмыс, дарынды балалар мен үлгерiмi төмен балаларды теңестiру жұмыстары, тиiмдi көрнекiлiктердi табу мәселелерімен айналыса отырып, оқушы ↔ мұғалiм арасындағы педагогикалық ынтымақтастыққа тиiмдi ықпал ету, табиғаттану, тарихтану, өнер – салт, дәстүр тану, әдебиет тану, ой дамыту, руханият әлемiн кеңейту жолдарын іздестірдік. Ол үшін бiрiншi кезекте сабақтың шығармашылық – проблемалық тақырыбын анықтау керек деп есептейміз. Тақырып анықталып болған соң әдiстемелiк тақырып пен жұмысты мынандай кезеңдерге бөледi: 1. Ғылыми – теориялық дайындық жасау; 2. Объектiнi өтiлетiн, жүргiзiлетiн жұмысты терең анықтау, болжау; 3. Сыныпты, пәндi, оқушыны жан-жақты дайындау; 4. Кiшi эксперимент кезеңдерi; 5. Салыстырмалы нәтижелерi; 6. Өзiндiк әдiстемелiк талдаулары; 7. Жүйелi, тұрақты түрде нәтиже көрсету; 8. Қорытынды, сараптау, талдау жасау; 9. Ғылыми тақырып ретiнде ғылыми жұмыспен айналысу – ғалым жолы, т.б. Қоғам дамуының белгілі сатыларында тәрбиенің құрамына оқыту ұғымдары жеке мағына бере бастайды. Оқыту — бұл оқушы мен мұғалімнің мақсатты түрде өзара әрекет жасау үрдісі. Осы үрдістің барысында білім және тәрбие беру және баланың дамуы, білім алуы жүзеге асады. Аталған үш ұғым тәрбие, білім беру, оқыту өзара тығыз байланысты қарым-қатынаста болады [3]. Оқыту әдісі дегеніміз ол мұғалімнің мектеп оқушыларына танымдық қабілетін дамытып, көзқарастарын қалыптастыратын және олардың өмір сүруге дайындайтын білім, іскерлік және дағды беру әдістері. Пәнді оқыту әдістері оқушыларға жаңадан білім беріп, бұрын алғандарын бекітуді қамтамасыз етеді, соның нәтижесінде олар мұғалімнің басшылығымен ғылым негіздерін игереді және оқытудың мазмұнымен тығыз байланысты болады. Мұғалім мазмұны бойынша қажетті оқу материалын іріктей отырып, одан сабақ берудің белгілі бір формасын аңықтайды. Оқушылардың міндеті оқытушының берген білімін меңгеріп, оны оқу және практикалық іс-әрекетке қолдана білу болып саналады. Демек, бағдарламадағы қандай да бір мәселені оқып үйрету әдісін аңықтаған кезде мұғалім мен оқушылар іс-әрекеттерінің сипатын, сондай-ақ осы кезде пайдаланылатын білім көзін ескеруі қажет [4]. Әдістердің қай-қайсысы болса да біріншіден, оқытушы баяндап берген даяр білімді игеруге; екіншіден, оқытушының басшылығымен өздігінен жұмыс істеуге; үшіншіден, ешкімнің жәрдемінсіз өздігінен жұмыс істеуге көмектеседі. Бұл білім игеру барысындағы оқытушының жетекшілігіне және мектеп оқушыларының танымдық қабілетінің дамуына бағытталған іс-әрекеттерін де қамтып көрсетеді. Белгілі бір әдіс сабақтың мақсатына, оқу материалының мазмұны және танымдық іс-әрекеттің сипатына байланысты әртүрлі бағытта түрліше дәрежеге ие болады. Әдетте бір әдіс екінші әдіспен үйлестіріліп отырады. Мұғалім сабақ беру барысында формулалар мен плакаттар көрсетуді пайдаланады, ал практикалық жұмыс барысында түсінік береді немесе оқушылар, нұсқау кеңес берілетін оқулықтарды және т.б пайдаланады. Физикадан сабақ беру барысында әрбір әдістерді тақырыптың мазмұнына, оқушылардың жалпы дамуына және мұғалімнің шеберлігіне сәйкестендіре отырып, пайдаланған дұрыс. Оқыту мен оқу әрекетінің бір-бірімен тығыз байланыста болып, баланың ақыл-ойының дамуында зор рөл атқаратындығы белгілі. Ал оқыту барысында ақыл-ойдың дамуы, „оқи алуға үйрену“ бүгінгі күннің басты талабы. Оқушылардың оқу әрекеті — ол орындайтын әрекеттердің жетекшісі, негізі. Оқу әрекеті арқылы осы кезеңге тән психологиялық жаңа құрылымдар теориялық сана және ойлау қалыптасады. Олармен байланысты рефлексия, Мектепте бұл кажеттіліктерді қанағаттандырудың мүмкіндігі мол. Оқушылар мұғалімнің басшылығымен әр түрлі тапсырмаларды шеше отырып, қарапайым теориялық білімдерді меңгере бастайды. Осылайша оқу әрекетінің мазмүны болып табылатын теориялық ілім олардың қажеттілігіне айналады. Тапсырманы табысты орындап шығуға басшылық ететін ынта-ықылас, ішкі түрткілер пайда болады. Оқу әрекеті деп білім, білік алуға бағытталған әрекетті айту қабылданған. Ол өз бетінше де, мүғалімнің. жетекшілігімен де жүзеге асады. Мұғалім басшылыққа алып отырған әрекет теориясының психологиялық негізін Ы.Ананьев, Л.С.Выготский, А.И.Леоньтев, А.Р.Лурья, С.Л.Рубинштейн жасады. Жоғарыда аталған авторлар әрекетті өмірдің бірлігі деп қарап, онын төмендегідей ішкі құрылымдарын белгілейді: Қажеттілік — мотив — мақсат — құрал — әрекет — нәтиже. Әрекеттің ішкі құрылымына енетін бұл компоненттер былайша сипатталады. Қажеттілік — индивидтің өзінің өмір сүруге, дамуға білімінің, тәжірибесінің, басқа да әлеуметтік жағдайлардың жеткіліксіз екенін сезінуі. Белсенді әрекеттің негізі. Мотив — ынта-ықыластың аууы. Құрал — әрекеттің амадарын белгілеу, жолдарын таңдау. Әрекет — іс-қимыл, құрал. Ол, ойын, тілдік, ойлау ерекеттері түрінде жүзеге асады. Нәтиже — өнім [6]. Оқу әрекеті арқылы баланың ойы абстрактіден нақтыға қарай өрлейді, теориялық сана, теориялық ойлау қалыптасады. Окушының дамуының негізі болып табылатыи әрекет, оқу әрекеті әрбір сабақтың өзегі деп түсіну керек. Сабақтың әрекет теориясына сәйкес ұйымдастырылуы — баланың жеке басын дамытудың басты кепілі. Ол үшін мүғалім мына қағидаларды есінде үстауы қажет: — баланың бойындағы құмарлығын, қызығушылыгын жойып алмай, оның үнемі алға жылжуға деген табиғи талап-тілектерін, сұраныс пен мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру. — білімді өз бетінше іздену арқылы алуға қолайлы жағдай жасау. — өзін-өзі дамытатын тұлға қалыптастыру. Айтылғандарды қорыта келе, дәстүрлі оқыту әдістемесі негізінде метафизикалық (экстенсивтік, сандық, мазмүндық) әдіснама, ал дамыта оқыту технологиясының негізінде диалектикалық (интенсивті, сапалык, мәнділік) әдіснамасы жатыр деп айтуға болады. Дәстүрлі оқыту балада білім, білік, дағды алуға қажетті ақыл, сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құю керек деген көзқарасқа, ал дамыта оқыту бала бойындағы табиғи қабілеттерді жаңа белестерге көтеруді мақсат тұтатын ұстанымдарға негізделген. Дәстүрлі оқыту жаттауға, есте сақтау, ал дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді пайдалана білуге үйретеді. Оны кесте түрінде бейнелеуге болады: Дәстүрлі және дамыта оқыту жүйелернің негізгі белгілерінің салыстырмалы сипаттамасы Педагогикалық процестің компоненттері Мазмұнындағы басымдылық Дәстүрлі иллюстрациялық түсіндірме әдісіДамыта оқыту МақсатОқушыларда білім, білік, дағды қалыптастыруБайқампаздығын ойлаумен, практикалық әрекетін дамыту Бастапқы мазмұнФакторлар, мысалдар, тақырыптар, дәлелдерЗандылықтарды, теорияларды, ұғымдарды, ережелерді қорыту Оқытудың формаларыЖеке, топтық, фронтальдіБірлескен ұжымдык іс-әрекет Оқыту әдістеріАуызша түсіндіру, көрнекілік, практикалықПроблемалық баяндау, ізденушілік, зерттеушілік Бақылау, бағалауОқытудың нәтижесін мұғалімнің бақылауы, бағалауыӨзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау, рефлексия Дамыта оқыту арнайы педагогакалық технологияларды қажет етеді, онда баланы қоршаған ортамен еркін қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігі беріледі. Қарым-қатынастар: жоспарлау, ұйымдастыру, мақсаттарды жүзеге асыру, іс-әрекетті талдау кезеңдерінен тұрады. Әр кезең бала тұлғасының дамуына өз үлесін қосады [7]. Республикамызда соңғы жылдары оқыту процесін ізгілендіру, оның практикалық бағыттылығын күшейту мақсатында біраз шаралар жасалды. Оларды „инновациялық процесс“, немесе педагогикалық жаңалықтарды енгізу деп жүрміз [8]. »Инноватика" үғымының мәні, латынның in-novus деген сөзінен шыққан, «жаңарту, өзгерту» мағынасын береді. Педагогикада жаңа әдістер, тәсілдер, құралдар, оқулықтар, бағдарламаларды пайдалануды білдіреді, яғни оқыту мән тәрбиелеуте өзгерістер енгізу, олардың сапасын арттыру болып табылады. Білім беру саласындағы жаңалықтар: ұйымдастырудағы, технологиялардағы, оқулықтар мен бағдарламалардың өзгеруі деп 3 топка бөлінеді. Француз ғалымы Э.Брансуик педагогикалық жаңалықтарды үшке бөлген: 1. Жаңалық ретінде бұрын еш жерде, еш уақытта қолданылмаған білімдік идеялар мен әрекеттер алынады. Мүлдем жаңа нәрсе. Практикада ондай жаңалық өте сирек кездеседі. 2. Белгілі бір кезде, белгілі бір ортада көкейкестілігімен ерекшеленген, қайта орын алып отырған, жаңа жағдайға бейімделген идеялар. Бұл қазіргі педагогакалық жаңалықтардың көп бөлігін құрайды. 3. Практикада бүрын болған, тек максатын өзгертіп пайдалану жаца нәтижелер беретін жаңалықтар. Мұғалім физика сабақтарында көбінесе әңгімелеу немесе әңгімелесу, практикалық жұмыс және бақылаулар кезінде салыстыру тәсілін пайдаланады. Әңгімелеу оқу материалын сабақта, диаолгсыз, тек мұғалімнің өзінің үздіксіз сөзбен ауызша баяндау тәсілі айтады. Мұндай тәсілді мынадай жағдайда пайдаланған ұтымды болады [9]. -физикалық заңдар мен жаңалықтың (өнер тапқыштықтың) ашылу тарихынмен, физик-ғалымдардың өмербаянымен оқушыларды таныстыру қажет болғанда ( тербелістілі қозғалысты сипаттайтын негізгі шама, -ғылым мен техниканың жетістіктерімен, даму перспективаларымен мектеп оқушыларын таныстырылады. -заңдар мен құбылыстардың ғылымда, техникада, өмірде қолданылуын түсіндіре отырып, табиғатта және техникалық қондырғыларда байқалатын физикалық құбылыстарды баяндадалады. Бұл оқушылардың білімін тақырып бойынша логикалық бір ізділікпен аңықтауды қамтамасыз етеді. Әңгімелеуді осылай өткізу оқушылардың ойлау белсенділігін арттырады. Оларды басты және өте маңызды мәселелердің мазмұнын, өзара байланысын анықтауға талаптандырамыз. Оқушыларды болжауға бағыттайды, өз ойларын дәлелдеуге мәжбүр етеді. Әңгімелеу әдісінің барлық үрдісі өтілген оқу материалын жүйеге келтіруге және жинақтап қорытуға мүмкіндік береді. Әңгімелесу дегеніміз — сабақта мұғалім мен оқушылардың сұрақ-жауабы арқылы оқу материалы ауызша баяндалып, түсіндіріледі. Мұны, әсіресе, эврикалық әңгімелесуді, көп жағдайда төмен сыныптарда пайдаланған қолайлы. Диалог түрінде жүргізілетін әңгімелесу тәсілі арқылы: физикалық заңдар түсіндіріледі; құбылыстардың мәні ашылып, көрсетіледі; ұғымдар қалыптастырылады; оқу материалдары қайталанып, бекітіледі; оқушылардың алған білімдері, ебдейліктері, дағдылары тексеріледі. Әңгімелесу арқылы өткізілген сабақтарда көбінесе оқушылар тыңдайды, оқу үрдісіне өздері де қатысады, демонстрацияланған құбылыстарды көріп бақылауды, мұның нәтижесінде олардың сабақтағы белсенділігі жоғары болады. Сабақтың қалған уақытында оқушылар мұғалімнің басшылығымен әртүрлі жұмыстарды өз бетінше орындайды. Қолданылатын тәсілдің әрқайсысы оқушылардың білімді тиімді игеруіне барынша жәрдемдесе алатын болуы қажет. Физика пәнінің бағдарламаларында оқушылардың қоршаған табиғтты бақылауына мән беріледі. Табиғатты тікелей бақылап, оқып үйрену негізінде мектеп оқушыларында нақты түсініктер қалыптасады. Орта мектепте білім берудің ішінде әртүрлі әдістер (әңгімелеу, түсіндіру, есеп шығару, тәжірибелер қою, бақылауды ұйымдастыру т.б.) сабақтың сапасын арттырып, қызығушылықты дамытады. Осы әдістерге тоқталатын болсақ, мұндағы түсіндіру мұғалім оқу материалын баяндауда оқушылардың белсенділігіне, ынтасына, білім деңгейіне сүйенеді, материалдың мазмұнын дәлелдейді, физикалық кейбір ережелердің, ұғымдардың, заңдардың мәнін ашады. Материалды түсіндіруге түрлі құралдарды, есептер шығаруды, жазып алуды қолданады, оқушылар баяндау үрдісінде мұғалімнің сұрақтарына жауап береді, байымдайды, дәлелдеуге тырысады. Есеп шығару әдісі. Физикалық заңдарды тереңірек және берік меңгеруге, логикалық ойлаудың дамуына, ұғымдылық, ерік және қойылған мақсатқа жетудегі табандылыққа себі тиеді, қызығушылығын оятады, өзіндік жұмыс дағдыларын бойына сіңіруге көмектеседі және өзіндік ой қорытуда бірден-бір құрал болып табылады. Оқушылар есептерді шығарғанда тікелей алған білімдерін қолдану қажеттілігімен кездеседі, теория мен практиканың байланысын тереңірек сезінеді. Тәжірибелер қою мектеп жағдайында пайдаланып, арнайы құралдармен жабдықталаған сыныптарда мұғалімнің басшылығымен оқушылар табиғи құбылыстарды, заңдарды зеттейді. Мұндай зерттеу жұмысы оқушылардың физикалық білімін терең және берік игеруді талап етеді. Дұрыс ұйымдастырылған тәжірибелер оқушылардың таным қабілетін, ой-өрісін дамытады, олар түрлі құралдар және жабдықтармен жұмыс істей білуге үйренеді, ғылыми эксперименттердің элементтерімен танысады. Тәжірибер қою барысында оқушылардың дәлдікке, ұқыптылыққа, еңбек мәдениетіне тәрбиелейміз. Байқағанымыз, оқушылардың ойлау қабілетін, іскерлік дағдысын дамытуда бақылау іс-әрекеті үлкен мәнге ие болады. Бақылау оқушылардың түсінік пен ұғымдарды, іскерлік пен дағдыны дұрыс қалыптастыру мақсаттарында физикалық құбылыстар мен заңдылықтарды тікелей қабылдауы деп ұғынуымыз керек [10]. Бақылау, біріншіден, қоршаған болымыстан нақтылы және бейнелі түсініктер мен ұғымдар қалыптастыруға, соның негізінде оқушылардың логикалық ойлау әрекетін дамытады, өткен материалды баяндауды ауызша дамытуға мүмкіндік береді. Екіншіден, ол материалистік дүние танымның қалыптасуына себепкер болып, олардың өзара байланысы мен заңдылығықтарына, дүниенің материалдылығына және табиғаттың бір тұтастығына балалардың көз жеткізуге мүмкіндік береді. Үшіншіден, бақылау жеке адамда ең маңызды сапаның бірі — бақылағыштықтың қалыптасуына мүмкіндік береді, ол зейін тұрақтылығын тәрбиелеу, ес, талпынғыштық, білуге әуестенудің дамуына, әр түрлі табиғи құбылыстар арасындағы байланыстарды анықтай білуге тікелей байланысты болады. Бақылау дұрыс ұйымдастырылса, оқушылардың кейбір құрал-жабдықтарды (сызғыш, термометр, штатив, флюгер) пайданалана білу дағдысы қалыптасады; бейнеленген плакаттарды оқуға іскерлігі жетіледі. Оқушылардың іс-әрекеттердің жұмыс дайындауда үлкен маңызы бар. Халық арасында жақсы тараған «Қарап қана қойған жеткіліксіз, көре білу керек» делінген мақал бойынша бақылауды іскерліктен ұйымдастырып, әдістемесін жақсы жолға қою керек. Бұл жұмысты мына жүйеде өткізуді жөн санаймыз: оқытушының бақылау өткізілетін объектіні таңдап ала білуі; олардың бақылауға дайындалуы; қарапайым түсініктер мен ұғымдарды (сабақ барысында) қалыптастыру; бақылаудың мақсатын айқын қоя білу; тапсырмалар жасап, оларды оқушыларға бөліп беру; бақылауға қажетті көрнекіліктерді жасау; нәтижелерін жазу; іс-әрекетті ретке келтіріп, олардан алдын ала қорытындылар шығару; қарапайым себеп, салдар, байланыстарды анықтау. Бақылауды дұрыс ойластыру арқылы өткен материалды оқушының санасына сіңіру, әртүрлі әдістер арқылы физикалық ойлауды дамыту, танымдық үрдісті жетілдіру мәселелері іске асады. Мысалы, тапсырманы біртіндеп қиындата отырып, оқушыларды бақылай білуге үйрету үшін арнайы жұмыс жүргізу керек. ІХ сыныпта физика пәнін оқыту барысында мұндай іскерлікті қалыптастыруды бірнеше кезеңге бөлуді ұсынамыз: оқытушының басшылығымен өзіндік жұмыс жасау (оқушыларға өтілген тақырыптар бойынша қайталау, қорытындылау сабақтары өткіземіз); жүйелі түрде қысқа мерзімдік уақытша бақылау өткізу (оқушылар мұғалімнің тапсырмасы бойынша демонстрациялық немесе виртуальды зертханалық жұмыстар орындайды); өздігінен ұзақ бақылау (үй тапсырмасын беру мысалы, үйлеріңің жанынан ауыр жук машинасы жүріп өткенде терезе әйнектерінің шылдырын естілуі, қатты сөйлегіштің диффузорның тербелісі, телефонмен сөйлескенде микрофон мембранасының тербелісі, су бөлшектерінің тербелісі); зерттеу жұмысына байланысты бақылау (кез келген физикалық заңдылықты мысалы, тербеліс пен толқындық қозғалыстардың байланыстарын оқып-үйрену үрдісі); Мұндай кезеңдерді қамту үшін, оқытушы бақылау құрылымын, яғни оны ұйымдастыру тәсілдерін меңгере білуі тиіс, олар мына мақсаттарды қамтиды: оқушыларға бақылау мақсатын ұсына білу және сол мақсатты сезіне отырып түсінуге мүмкіндік беру; бақылаудағы объектілер шеңберін нақтылы анықтау; бақыланатын табиғи объектілердің негізгі белгілерін анықтап көрсету; жинақтап, қорытындылауды ұйымдастыру [11]. Бақылаудың негізгі мақсаты-оқушының іс-әрекетін ынталандыру, олардың белсенділігін дамыту, дағдысын қалыптастыруға көмектеседі. Оқушы алған білімді игеруі және баянды етуі бойынша, оқу үрдісі барысында неге көңіл бөлу, қай жерде кемшілік жіберді, сол кемшілікті қалай түзету қажеттігін білгені дұрыс. Осыдан келіп ұстаз бен шәкірт арасында ынтымақтастық орнайды, бұл «Ынтымақтастық педагогикасы» деп аталады. Бақылаудың турлері көп, бірақ солардың ішіндегі негізгілеріне тоқталайық: а) тақырыптық бақылау; ә) тараулар бойынша бақылау; б) қорытынды бақылау. Бақылау нысаналы болуға тиіс, тек сонда ғана ол ойлаудың дамуына жәрдемдеседі. Оқушылардың бойында байқағыштықты қалыптастыру үшін жүйелі түрде жаттықтыру қажет. Фронтальды эксперимент ұйымдастырып, тәжірибелер көрсетіп, экскурсиялар жүргізе отырып, мұғалім оқушылардың алдына белгілі мақсат қоюға болады. Мысалы, ІХ сыныпта «Физика және астрономия» оқулығында 3-зертханалық жұмыста математикалық маятниктің тербеліс периодының формуласы бойынша еркін түсу үдеуін анықтап, тұғырымдар жасаймыз [12]. Оқыту үрдісін ұйымдастырудың нәтижесі білімді бақылаудан тексеруге дейін, одан оның нәтижесін бағалау арқылы белгіленеді. «Бағалау» деп оқушылардың жұмысындағы дербестікті, тапсырманы дұрыс орындау нәтижесін білімнің, іскерліктің және дағдының сапасын анықтауды айтады. Үлгерімді бағалаудың білім берушілік және тәрбиелік мәні бар. Білім берудің мағынасы оқушылар объективті білім алады, ой-өрісі кеңиді, дүниетанымы қалыптасады, іскерлікті, дағдыны игереді, өз білімдерін өздері тексереді. Тәрбиелік мағынасы өз білімдерін өздері тексеру барысында әділеттілік, қайырымдылық, еңбекқорлық, дербестік, ұғымшылдық, татулық, жолдастық, достық тағы басқа жеке адамға тән қасиеттер қалыптасады. Бағалаудың тағы бір ерекшелігі-мұғалім оқушылардың білімді, іскерлікті, дағданы игеру сапасын тексеріп қана қоймай, оларға ойлау тәсілдерін, алған білімді қолдану жолдарын үйретеді, кемшіліктерді дер кезінде жоюға көмектеседі. Физика сабағында оқушының білімін бағалауда мына жағдайларды ескеру керек: а) Оқушы білімінің жетістіктері мен кемшіліктерін дәлелдеп талдау. Біз осы жерде баланың көңілін қалдырмай, оқушыға құлшыныс беретіндей талдау жасағанды жөн көрер едік; ә) Әділ болу керек. Мұнда көңілшектік, сарандылық, қаталдық жасауға болмайды. Ағайын, таныстық, тағы басқаға жол бермеу керек; б) Баға-тәрбие құралы. Сондықтан бағаны қатып қалған қағида ретінде пайдалануға болмайды. Бағаны дәлелдеп, баланың көзін жеткізіп, керек болса баланың өзі бағалайтын дәрежеде пайдаланған жөн; в) Білім туралы бағаны баланың тәртібіне қоюға болмайды; г) Бағаның көп болғаны жақсы. Сол бағаларды қосып, жалпы ортақ шамаға бөліп, балл ретінде берген өте қолайлы [13]. Жоғарыда айтқандай ұстаз жаңа материалды өту үшін өткен сабақты талдайды, ой түйіндейді, кемшіліктерді ескереді. Сондықтан да білімді бақылау, тексеру, бағалау-оқу үрдісінің өте қажетті бөлігі. Оқу мен оқытудың нәтижесін білу, жалпы білімді тексеру мен бағалау жөнінде екі түрлі пікір бар. Олар: а) Оқушылардың білімін бағалау мен тексеруден бас тарту, бағасыз оқыту. Әрине олар бұл ойды шетелдік әріптестердің еңбектеріне немесе жаңашыл-ұстаздардың еңбектеріне сүйене отырып айтуда. Бұған жартылай келісуге болады тек бағалау мен тексеру дұрыс жүрмей, жазалау әдісіне көшкен кезде ғана оны қолдануға болады. ә) Оқушының білімін әр уақытта тексеріп бағалау керек. Себебі шетелдік әріптестер жылына 1-2 рет бүкіл өтілген бағдарлама бойынша тест жүргізеді. Ал В.Ф. Шаталов сияқты жаңашыл-ұстаздар баға қоймаса да, баланың қалай дамып, қалай үлгеруін іштей қадағалап отырады. Қалай болған күнде де білімді бақылау, тексеру, бағалау керек. Бағалау мен тексерудің қызметі: -бақылау жасау-бұл ұстазға да, шәкіртке де тиімді; -оқыту-өткен сабақты пысықтау, білімді дамыту, кеңейту, пікір таластыру, баланың өсуін көру; -тәрбие- баланы жауапкершілікке тәрбиелеу. Кәзіргі таңда ғылыми ақпарат ағымы өте үлкен, оқыту уақыты шектеулі. Ең маңызды талаптардың бірі оқытудың әдістері мен тиімді мазмұнын табу болып саналады. Сабақтың құрылымы дидактикалық мақсат негізінде оқу материалының мазмұны, оқу іс-әрекетінің барысында жүзеге асырылатын ақыл-ойлық және практикалық операция құрамына, психологиялық заңдылықтары мен жағдайына (сынып құрамына, дайындық деңгейіне, оқушылардың әсері т.б.) сәйкес құрылады. Қандай да бір оқу материалының меңгерілу деңгейінің заңдылыға сәйкес мұғалім үйренудің логикасын, реттілігін құрады, ол оқытудың нақты әдістері мен амалдардың көптеген түрлерінің сан алуандылығымен байқалады. Мұны қамтамасыз ететін жағдаяттарға: оқытудың, тәрбие мен дамудың мақсатын кешенді жоспарлау; сабақ мазмұнының ішіндегі негізгісін және тақырыптың маңыздысын, нақтылығын бөлу; материалдың мөлшерлігі және қайталау уақыты, жаңа материалды оқу, үй тапсырмасын бекітудің мақсатқа лайықты реттілігін анықтау; оқытудың ұтымды әдіс – тәсілдері, амалдарын таңдау; оқушыларға жеке дара және дифференциалды көзқарас; оқытудың қажетті оқу – материалдық жағдайын қамтамасыз ету жатады [14]. Мысалы төменде келтірілген плакаттар жүйесін Тербелістер мен толқындар ұғымын өту барысында, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсету үшін, материалды ұғындару үшін қолдануға болады (1-сурет): 1-сурет. Тербелістер мен толқындар туралы берілетін материалдарға қосымша плакаттар жүйесі Оқыту процесінде бала логикалық ойлау әректеінің жалпы тәсілдерін қолдануға және дербес шығармашылық әрекет жасауға үйренеді, яғни оқыту – баланың жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді. Жеткіншектің пәнге қызығуын оқу бағдарламасы шеңберінде қанағаттандыру мүмкін емес, да білім мен біліктілікті бақылау мақсатындағы жұмыстар әр түрлі жүргізіледі. Мұндай істер білім сапасын арттыруға септігін тигізіп, кәсіптік бағдар беріп, мамандықты таңдауға көмектеседі, яғни біліп-тану процесі іске асады. Оның негізгі мақсаты — әр түрлі тапсырмалармен қамтылған оқушылардың қоғамдық және шығармашылық белсенділігін көтеру. Бала өз күші жететін іспен айналысса ғана оның ісі жемісті болады, олардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың педагогикалық шарттары пәндік апталықтар мен ғылыми апталық жобалар. пәндік үйірмелер мен факультативтік сабақтарды дұрыс ұйымдастыру [15]. Орайлы ұйымдастырылған жұмыстар арқылы оқушылар өздерінің әр түрлі танымдық жеке шығармашылық сұраныстарын қанағаттандыра алады, мектеп олимпиадалары мен байқауларға, көркемөнер және техникалық көрмелерге белсене араласады, бұл мектеп ішіндегі оқушылардың арасынан дарынды балалардың шығуына ықпал етеді. Физикадан оқушылардың танымдық процесіне жетілдіру — оқыту міндеттерінің бірі, ал мақсаты олардың дербес қасиетін және қабілетін байқау. Бұл жеткіншектерді жауапкершілік сезімге тәрбиелейді, қиыншылықтармен күресуге үйретеді, сабақтағы алған білімді, іскерлікті және дағдыны бекіту үшін пайдаланылады. Мысалы, мына суретте (2-сурет) тербеліс пен толқынға қатысты ауқымды мағлұматтар берілген деп есептейміз: 2-сурет. Тербелістер мен толқындарға қатысты мағлұматтар жүйесі Мұғалімдердің мына мәселелерді ескергені жөн: бірінші әрбір мұғалім сабақ үстінде білім алушылардың оқу материалын толық игеруін қамтамасыз ету жолдарын іздестіреді, екінші жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесін терең оқып шығармашылықпен пайдалану әрбір сабақтың теориялық және практикалық дәрежесін көтереді. Оқушыға белгілі бір дәрежеде білім беру мен қатар оқуға, үйренуге деген ынтасын арттыру-әр ұстаздың басты міндеті. Сабақ барысында шәкірттің білімге құштарлығын арттыру, өздігінен ойлау қабілетін жандандыру, еңбек етуге баулу, олардың бойында жауапкершілік сезімін қалыптастыру, ешқашан күн тәртібінен түспейтін мұғалімдерге қойылатын басты талап [16]. жүктеу/скачать 127.45 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|