I. Еңбек ақының теориялық негізі Нарықтық қатынастар жағдайында еңбек ақыны ұйымдастыру қағидалары

2. 
   Еңбек ақының сыйақылау жүйесi
   

Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңнамасына сәйкес жұмыс берушi сыйақылау жүйесiн өзi таңдайды. Сыйақылау жүйесiн құруда мынадай талаптар қолданылады.

• 
  Сыйақылау шарттарын және көрсеткiштерiн қарастыру;
  
• 
  Сыйақы мөлшерiн орнату;
  
• 
  Сыйақылантын жұмыскерлер санын анықтау ;
  
• 
  Сыйақылау мерзiмдiлiгiн құру.
  

Зерттеу бұрғылауында ай сайын тапсырманы толық орындағаны және асыра орындаған үшін сыйақылау енгізілген. Бұрғылауда еңбек ақы төлеудің келісімді сыйақылау жүйесі кең таралған. Мұнда жұмысын уақытында бітіргеніне сәйкес, бұрғылау жұмысшыларының бригадалары келісілген жалақылық 20% сыйақы алады. Ал жедел біткен жағдайда әр жылдамдық өсу пайызына 2%-дан өседі. Теңізде бұрғылаудың өте күрделі жағдайында әрі өсу пайызына сыйақы 4%-ға дейін өсіп отырады. Бригаданың жалпы жалақысы олардың жеке жүйелеріне әр вахта нәтижесіне, жұмысқа шыққан күн сайын және әр жұмысшыға тағайындалған разрядқа бөлініп отырады.

Мұнайгаз өндірісінде сыйақылау кеңінен қолданылады. Ол еңбек ақы мен материалдық ынталандыру қоры есебінен болады. Ынталандырудың негізгі көрсеткіштеріне мыналар жатады: өндірістік жоспарды орындау және асыра орындау, шығаратын өнім сапасын жақсарту, жасалынатын жұмыс сапасын жақсарту, материалдарды, шикізатты , құралдарды, жанар-жағармайды үнемдеу,т.б. Күрделі технологиялық процесті өндірісте , негізгі жұмыста жоғары сыйақылар қарастырылған. Сыйақылау ай соңындағы жұмыс нәтижелері бойынша есетеледі. Сыйақының шеткі мөлшері еңбек ақы қорынан төленетін максималды сыйақыдан аспауы керек. Еңбек пен еңбек ақыны есептеу жұмысшылардың белсенділігін арттыру үшін, өндірістің өнімділігін арттыруға септігін тигізеді.


2.2 “Қаражанбасмұнай” ААҚ-ның ұйымдастық- экономикалық сипаттамасы

″Қаражанбасмұнай″ ААҚ-ы Маңғыстау облысындағы Қазақстан Республикасының ең ірі мұнай өндірушілердің бірі болып келеді. ″Қаражанбасмұнай″ ААҚ-ы Ақтау қаласында 1995 жылы әділет органы басқаруымен тіркелді. Ол кезге дейін компания мемлекеттік меншік иесінде болды.

1997 жылы 19 мамырда Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің қаулысы негізінде Мемлекеттік Жекешелендіру бағдарламасына байланысты кәсіпорынның 94,5 акциясын канадалық «Triton-Vukor Energy Group LTD» компаниясы ( кейіннен «Nations Tnergy Company LTD» -ға өзгерген) сатып алды. ″Қаражанбасмұнай″ ААҚ-ы қызметінің мақсаты болып нарық сұранысына сәйкес бәсекеге қабілетті мұнай өнімін өндіру, сапасын жоғарылату және пайда табу үшін номенкла тураларының ұлғайту, еңбек ұжымының әлеуметтік және экономикалық мүдделерін қанағаттандыру табылады.

Кәсіпорын тарихы.

Қаражанбас кен орны 1974 жылы Бозашы түбегінде ашылды. 1974 ж. Қаражанбастағы К-12 скважинасынан ең алғаш рет мұнай фонтан атқылады. «Қаражанбас» кен орны 6 жыл бойы дайындалып, 1980ж. мұнай өндіру өнеркәсібіне берілді. 7 жыл өткеннен кейін мұнайдың алғашқы 1 тоннасы өндірілді.1980 ж. кен орнын бұрғылауға Краснодарлық УПНП( мұнай айдауды көтеру басқармасы) және КРС (скважиналарды капиталды өңдеу) кірісті.

1992 ж. «Қаражанбастермнефть» «Қазақстанмұнайгаз» ұлттық мұнай компаниясының, кейіннен «Мұнайгаз» құрамына кірді. 1994 жылдың 16 ақпанынан бастап «Қаражанбастермнефть», Технологиялық транспорт басқармасы және Жұмыспен қамту бөлімі «Қаражанбасмұнай» Акционерлік Қоғамының құрамына кірді.

Қаражанбас мұнайы өте ауыр, тұтқырлығы жоғары, құрамында парафині аз болып келедi. 1986 ж. тәжірибе жүзінде «Қаражанбастермнефть» МГӨБ(НГДУ) құрылды. Осы кезден бастап термикалық әідсті пайдалану арқылы скважиналардың өнімділігін арттырды. 1991ж. мұнда мұнай өндіру көлемі жоғарғы көрсеткішке-тәулігіне 3600 тоннаға жетті. Өндіріс қаржы құралдарымен қамтылмағандықтан кәсіпорын тапшылыққа ұшырады. 1997 жылдың басында ААҚ-ң қаржылық жағдайы өте ауыр болды, оның мемлекеттік бюджетке қарызы 50-55 млн. долларға жетті. Сонымен қатар ААҚ жұмысшыларға, мамандарға борышты болды. 1997 жылдың сәуірінде кәсiпорынды ААҚ «Трайтон Вуко Энерджи» канадалық компаниясы жеке меншігіне алды, ол кәсіпорынның 94,6 акциясына ие болды. Дағдарыс кезінде компанияның иесі, әрі президенті Хашим Джоджохадикусумо ААҚ басшылығын ауыстырып, басқарушылардың жаңа тобын тағайындады. 1999 жылдың ақпанында компания аты «Қаражанбасмұнай» ААҚ-ы болып өзгертілді.

Осы уақыттан бастап мұнай өндіру көлемі артып келеді. Бүгінгі таңда мұнайдың тәуліктік өндірісі 3500 тоннаға жетті және осы жағдай қалыпты түрде сақталуда.

1999 жылдың ақпанынан бастап мұнда еңбек ақы тұрақты түрде төлене бастады. 2000 жылдың 30 қыркүйегінен бастап салықтар, еңбек ақы бойынша салықтар, мердігерлерге еңбек ақы бойынша борыштары толықтай өтелді. Өндірісті қалпына келтіру мақсатында басқарманың жаңа аппараты кен орнын қалпына келтіру жобасы жасалынды. Жобаға жұмсалатын қаржы көлемі шамамен 209 млн. доллларға жетті.

″Қаражанбасмұнай″ ААҚ-ы құрамына келесі басқармалар кіреді: мұнай өндіру басқармасы, Қаражанбас кен орнын пайдалану және орналастыру басқармасы, бұрғылау басқармасы, материалды-техникалық жабдықтау басқармасы, инженерлі-геологиялық басқармасы, құрылыс басқармасы, әкімшілік басқармасы.

Сонымен қатар келесі өндіріс цехтары кіреді:

1. 
   мұнай өндіру цехы;
   
2. 
   жер қабаты қысымын қадағалау цехы;
   
3. 
   бу өндіру цехы;
   
4. 
   мұнайды дайындау және айдау (перекачка) цехы;
   
5. 
   технологиялық көлік цехы;
   
6. 
   пайдаланылатын жабдықтарды прокатты-жөндеу цехы;
   
7. 
   электроцех;
   
8. 
   құралдарды бақылау-өлшеу цехы;
   
9. 
   құрылыс жөндеу цехы;
   
10. 
    скважиналарды жер асты және түбегейлі жөндеу цехы;
    
11. 
    газ цехы;
    
12. 
    апаттатрдан құтқару бөлімі;
    
13. 
    скважиналарды терең зерттеу лобораториясы;
    
14. 
    денсаулық цехы.
    

Ұымдық құрылым құрамына келесілер кіреді: еңбек және адам ресурстар бөлімі, қаржылық бөлім, құқықтық –заң бөлімі, әкімшілік-шаруашылық бөлімі, қоғамға байланысты бөлімі,мәліметтер технологиясы және телекоммуникация бөлімі, техникалық ұжым, диспетчер бөлімі. Қаржы бөлімінің құрамына жеткізуді қадағалаушы, төлемдер , еңбек ақы, негізгі құралдар, салықтар, мұнай сату бухгалтерлері және кассир кіреді.

″Қаражанбасмұнай″ ААҚ-ы ның басшылығында компания президенті, одан кейін бірінші вице-президент және оның қол астындағы инжениринг,қаржы және бухналтерлік есеп, үкімет байланысы вице-президенттері.

Қаражанбас кен орны орналасқан вахталы поселкеде 800 вахташы адамдарға арналған жабдықталған жатақхана салынған. Сонымен қатар милиция, байланыс бөлімі, медициналық пункт, спортзал, кітапхана, кинозалдармен жабдықталған.

Материалдық-техникалық жабдықталуы

Қаражанбас кен орны канадалық "Мойна "фирмасының винтті насостарымен, американдық дәнекерлейтін агрегаттармен, "Нурсат" спутник байланысымен жабдықталған.

Қаражанбас кен орнында өндірілген мұнайды тасымалдау берілген тапсырыстар бойынша "КазТрансОйл" компаниясы атқарады.

Өнім тұтынушы компаниялар, мемлекеттер:

1. 
   Шет елге: 80-90-і «Евразиан Гленкор интернейшнл Европетролеум» компаниясы
   
2. 
   Қазақстан iшiнде: 10-20 -і :“Алмаз интернейшнл”,ТОО “Меркурий”, ТОО “Аквтейс”
   

Қаражанбасмұнай ААҚ-ы британдық Systems_Union компаниясымен құрылған ″Sun Systems″ программасымен жабдықталған.Бұл кең таралған корпоративті программа кәсіпорынды тиімді басқаруға, қаржылық есеп беруді оңтайлы жүргізуге мүмкіншілік береді. Яғни кәсіпорынның барлық бөлімшелері осы программамен жұмыс жасайды. Ал еңбек ақыны есептеу бөлімі Robertson&Blums,2004 корпорациясы әзірлеген RB Payroll программасымен жұмыс жасайды. Себебі, бұл программа еңбек ақы есептеудің тез және сапалы жаңа жолы. Бұл программада кәсіпорын деректерімен, құрылымымен, ұжыммен басқару модулімен, штат кестесімен, жұмысшылар туралы мәліметтерді көруге, қосымша анықтамалармен танысып көруге болады.

сурет-1

2-сурет

• 
  Уақыт бойынша ақы;
  
• 
  Келiсiмдi ақы;
  
• 
  Уақытынан тыс жұмыс iстегендер үшiн ақы;
  
• 
  Әртүрлi үстемелер;
  
• 
  Демалыс түрлерiн есептеу;
  
• 
  Шегерiмдер;
  
• 
  Аудандық коэффициенттер;
  
• 
  Табыс салығы;
  
• 
  Алименттер;
  
• 
  Кәсiподақ салымдары;
  
• 
  Кәсiпорын төлемдерi.
  

сурет-3

Алдымен бұл компаниядағы қызметкерлердің жалпы санын, құрамын қарастырып көрейік.

10-кесте

2001-2004 жылдар бойынша «Қаражанбасмұнай» ААҚ-ың ұжымдық құрамының динамикасы ,адам