Ынтымағы жарасқан – қымбат қазына

3.4 Ынтымағы жарасқан – қымбат қазына

Интернационалдық және патриоттық тәрбиенiң ықпалын арттыру жөнiндегi мәселенi, алдымен, шаруашылықтың жалпы жиналысында, содан кейiн еңбек коллективтерiнде кеңiнен талқылауды ұйымдастырып, көпшiлiк пiкiрiнен туындаған нақты шешiмдер қабылдайтын. Содан кейiн оның орындалуы қатаң бақлауға алынатын.

Алдымен, совхоз басшыларының, партия, кәсiподақ, комсомол ұйымдарынан ұлттық құрамы ретке келтiрiлетiн. Мысалы, совхоздың директоры – қазақ болса, партия комитетiтiң секретары – орыс, кәсiподақ ұйымының председателi – белорус, бас инженер – украин... Мiне, осындай жарасымды ұлттық құрам басшылықтан басталып, бөлiмшелерге, бригадаларға, фермаларға тамыр жайған. Егiн алқаптарында, мал фермаларында, машина-трактор шеберханаларында он жетi ұлттың өкiлi қоян-қолтық еңбек етiп, ауыл-селода тату-тәттi өмiр сүретiн.

Совхозда екi жарым мыңнан астам адам тұрды. Олардың 1348-i орыс, 812-қазақ, 154-i немiс, 37-i белорус.

Мiне, осыларды ескере отырып, ұжымда достық мәселесiне, жастар арасында, әсiресе мектеп оқушыларының арасында интернационалдық тәрбие жұмысының әсерлiлiгiне, тиiмдiлiгiне ерекше көңiл аударатын. Оларды әкелер мен ағалардың, аналардың еңбек дәстүрiн лайықты жалғастыруға баулаған.

Совхоз клубтарында, кiтапханаларында достыққа арналған бұрыштар, стендтер ұйымдастырылған. Орталық кiтапхананың жанында әскери-патриоттық «Патриот» клубы құрылып, жоспарлары жұмыс iстедi. Сол сияқты саяси оқу кабинеттерiнде қоғамдық негiзiнде көптеген бұқаралық-саяси жұмыстар жүргiзiлдi.

Мектептерде қазақ тiлiн үйрету, интернационалдық, патриоттық тәрбие жұмыстары жақсы жолға қойылғанын атап ету қажет. Мәселен, орта мектепте интернационалдық-достық кабинетi жұмыс iстедi. Кабинет техникалық құралдармен толық жабдықталған. Мұнда тiл игеру, интернационалдық тәрбие жүйелі жүргізiлдi. Кабинеттiң жұмыс тәжірибесін тарату мақсатында қазақ тілінен сабақ беретін мұғалімдердің аудандық семинары осы мектепте өткізілді. Ал мұғалімдердің август кеңесінде осы кабинеттің меңгерушісі Қазақ ССР-ң халық ағарту ісінің озаты К.Р. Жұмабаевтың творчестволық есебі тыңдалды. Осының бәрі ұлт өкілдерінің қазақ тілін үйренуге деген ынтасын арттырды. Мектеп директоры Қазақ ССР-ң еңбек сіңірген мұғалімі Т. П. Праслов осыдан ширек ғасыр бұрын «Қазақ тілін білу біз үшін өмірлік құштарлыққа айналады» деп тектен-текке айтқан жоқ. Бұл ұлттар арасындағы ұлы достықтың белгісі.

Совхозда орта және сегізжылдық мектептердегі жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру ісіне ерекше көңіл бөлді. Екінші бөлімшедегі Үрлітүп селосында В. И. Ленинге барған әйгілі жерлесіміз И. Д. Путинцевтің атындағы тарихи-өндірістік музей ашылды. Оған бастауыш класстың оқушысы Т. В. Еркалова жетекшілік жасады. Ол музейге келушілерге жергілікті елді-мекен тарихын, әйгілі жерлесіміз И. Д. Путинцев жайында қызықты әңгімелер айтып беретін. Бұл музейге аудандық партия, совет, кәсіподақ, комсомол қызметкерлері, еңбек адамдары, жұмыс істейтін жастар, пионерлер, оқушылар ғана емес, облыстың басқа да аудандарынан, көрші облыстардан да қонақтар жиі келді.

Ал орта мектепте аға лейтенант Петренконың басшылығымен әскери-патриоттық тәрбие жұмысы мақсатты жүргізіліп келді. Мұндағы әскери-патриоттық тәрбие кабинеті безендірілді. Олардың өз тирі болды. Батылдық байқаулары, салтанатты сап түзеу, әртүрлі тақырыпқа арналған кештер мен кездесулер өткізіліп тұрды. Орта мектеп бұл салада «Орленок», «Зарница» ойындарының республикалық финалына қатысып, үшінші орынға ие болды. Ал ауданда үнемі алда келді.

Мектептегі әскери-патриоттық тәрбие жұмысына Ұлы Отан соғысының ардагерлері, интернационалист – жауынгерлер елеулі көмек көрсетті. Совхозда 67 соғыс ардагері тұрды. Олардың көпшіілігі жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуге өз үлестерін қосты. Мәселен, ардагерлер советінің председателі А. Ф. Василенко, ардагерлер А. Я. Чертовиков, А. В. Шеметов, Ауғанстанда интернационалдық борышын өтеп келген жауынгерлер П. Чиранов, жұмысшы В. Лысайлар жастар арасында жиі болып, патриоттық тәрбие жұмысына үнемі атсалсып отырды.

Мектептегі осындай жүргізілген жұмыстар оқушылардың әскери училищелерге түсулеріне игі ықпал жасағанын айту қажет. Сол 80-ші жылдары совхоздан жиырмадан астам мектеп түлегі әскери училищеге түсті. Солардың бірі аға лейтенант С. Пашевич Ауғанстанда интернационалдық борышын өтеді. Мектепте С. Пашевичпен кездесу ұйымдастырылды.

Совхоз тұрғындарының үйлеріне кіріп әңгімелесе қалсаңыз бауырмал жандардың достық пейілінен ыстық леседі. Қарттары қатар отырып әңгіме құрса, балалары ойнап, бірге жүрді. Кейде жиын-тойларда, мерекелерде, кездесулерде орыс-қазақ, украин, неміс, белорус және басқа да ұлттар өкілдерінің бір-бірімен әзілдесіп, «құда», «күйеу», «келін» деп жатқанын естігенбіз. Шынында мұнда әр ұлт өкілінен құдандалы жандар аз болмады. Совхозда интернационалдық семьялар көбейіп келген. Осындай семьяның саны 159-ға жетті. Міне, әр ұлт өкілдері бір-біріне бауыр басып, осылай туыстасып жатты. Мұның бәрі ғажайып әлеуметтік құбылыстар еді.

«Достықта жоқ шекара» дейді халық даналығы. Совхоз еңбеккерлерінің достығы өз ішінде шектеліп қалмай, көрші Омбы облысының «Татар» совхозымен де жалғасты. Екі шаруашылық өзара тәжірибе алмаса отырып, біріккен жарыс шартын жасайтын. Олар қысты шығарып салу мерекелерін, озаттар слетін, достық кездесулерді, басқа да бұқаралық спорт шараларын бірге өткізуді дәстүрге айналдырған.

Халықтар достығы – қымбат қазына, мерейлі мақтаныш. Сол күнде көрші екі облыстың совхозы мен совхозы бастаған достық байланыс аудан мен ауданның достық қатынасына ұласқан. Черлакта болған кезімде аудандық партия комитетінің секретары Г. И. Рязанова көрші екі ауданның еңбекшілері арасындағы әлеуметтік, экономикалық қарым-қатынасының нығая түскенін ықыласпен баяндаған. Екі аудан қызметкерлерінің кездесулері, тәжірибе алмасулары дәстүрлі іске айналған. Железинкалықтар насихатшылар күні, мал өсірушілер күні Черлакта болып, ондағы тәжірибелермен танысса, черлактықтар Железинкада мәдениет күнін өткізуге келетін. Оған аудандық халық хоры қатысқан. Олар Железинка ауданында өткізілген облыстық спартакиадаға қатысқан. Екі аудан да кітап саудасын ұйымдастыратын. Железинкалықтар қазақ тіліндегі әдеби шығармаларды көбірек ұсынатын. Міне, ұлтаралық қатынас, достық осындай мәдениеттіліктен және тәрбиеліктен басталады.

Мәдениеттің қоғамдағы алатын орны мен ролі ерекше. Өйткені адамзат баласы әлемді меңгеру барысында мыңдаған ғасырлардың сын елегінен өтуге мәжбүр болды.

Сондықтан да мәдениеттің бүгінгі күні қалыптасуы және дамуы, бүкіләлемдік мәдениеттің түбегейлі өзгеруі бұл процесстің өте күрделі, әрі қиын, алуантүрлі құбылыс екенін дәлелдейді.

Ал енді менің сіздермен бөліскелі отырған мәселем – ол ұлттық мәдениет, ұлттық қатынастардың астары, ұлт сана сезімінің өзгеруі. Ұлттабиғаты ұлт пайда болған заманнан бастап адамзат баласын әрі ойландырып, әрі толғандырып келуде. Баршаңызға мәлім: рухани қазынаның, рухани байлықтың және тарихтың иесі-ұлт (этнос). Ұлттың ұлт болып сақталуының да, мың өліп, мың тірілуінің де себебі осында жатыр.

Қандай ұлтты, ұлттық мәдениетті алсаң да оның өзіндік мәдениетінің бағалы, байлық жақтары, дәстүрлі ерекшеліктері, өркениеттілігі, толып жатқан құндылықтары бар. Оның кейбіреулерінің тіпті қайталанбайтын құбылыс екенін де ескерген жөн.

Бірақ біз осы заңдылықтарға сүйене алдық па Әрине, жоқ. Өздеріңізге белгілі: ұлт деп, халқым, ұлтым деп аузымызды ашсақ болды, «ұлтшылсың», «солшылсың», «оңшылсың», орысша айтқанда «националист», «правый оппортунист», «левый ревизионист» деп айдарды мойынға іле салумен болды. Мыңдаған мемлекет, мәдениет, ғылым, өнер қайраткерлеріміз, зиялы азаматтарымыз соның құрбаны болды.

Күні кешеге дейін өздері түгіл олардың аттарын да жоғалттық, ұмыттық емес пе Жалған адастық емес пе? (М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймаутовтарды). М. Дулатовтың «Оян қазақ», А. Байтұсырнотың «Қазағым елім, майысты белің» деген 100 жыл бұрын қынжылып айтқан сөздері-ай!

Кемеңгер жазушы Мүсрепов Ғабаңның айтқан сөзі бар:

«Біз ұйқысы қанған халық едік,

Біз ұйқысыз қалған халық едік», - деген. Қандай тамаша айтылған!

Сонымен қорыта келгенде, біз ұлт мәдениетіміздің бүгінгі даму кезеңін әңгімелегенде, халқымыздың тарихтың құрбаны болғанын да, ұлт басына түскен ауыртпалықты да, аяққа басылған ұлттық намыс пен қасиеттерімізді де ұмытпаған дұрыс.

Қазіргі жағдайда, Құдай оңын беріп, өз елімізге өзіміз қожа болып, егемендігімізді, тәуелсіздігімізді алған кезде, баршамыз Ф. Ницше (немістің атақты философы) айтқандай, «барлық құндылықтарды қайта қарау» керек, яғни орысша айтқанда: все ценности необходимо пересмотреть.

Только не такого взаимодействия, какое имело место во второй половине ХХ века, когда казахи и другие представители нации и народностей сплошь и рядом захотели русифицироваться, а сами русские – европеизироваться, а европейцы – соответственно, американизироваться и т.д.

В результате поверхностного синтеза разных культур произошло падение культуры вообще, в особенности в городе. Если говорить по большому счету, то известно, что нигде и никогда разрушительная энергия отрицания не проявлялась с такой силой, как к концу двадцатого столетия. Во многом деградация общества продолжается и сегодня.

При этом главной питательной средой остается массовая культура, которая коммерционизирована, чтобы приносила деньги, прибыль, коррумпирована. Всемогущей стала реклама, дешевая и давящая на сознание и духовность человека.

Процветает моральная распущенность, жестокость. Берет верх навязывание обывателям стереотипов мышления толпы.

Формируется нравственная элитарная культура с уличным или дворовым бескультурьем, с либеральной свободой.

Вот, собственно, почему, тенденция критической оценки современного состояния культуры стала общей как для США, так и для европейцев, россиян и казахстанцев, в целом для всех республик постсоветского пространства и мирового сообщества.

А ведь культура народов во всеобщем понимании, это:

во-первых – совокупность осмысленной деятельности людей;

во-вторых – показатель общего уровня развития общества (материального, общественного, умственного…);

в-третьих – духовное измерение всякой сознательной деятельности людей;

в-четвертых – не только различные области действительности, но и реализованная многовековой мечтой народов вчерашняя и сегодняшняя действительность;

в-пятых – не просто множество культур более 130-ти наций и народностей, населяющих территорию Казахстана, но и вся мировая культура, так называемый единый культурный поток, с которым никто не вправе не считаться.

Знание только собственной культуры не дает знания о других культурах. Поэтому культура любой нации и народности должна рассматриваться в самостоятельности, самобытности и своеобразности.

Культура даже самого маленького и немногочисленного народа по-своему уникальна.

Следовательно, в совокупности все материальные и духовные ценности, «обработанные», «очеловеченные», «окультивированные» человечеством и обществом, должны стать доступным для всех и служить средством социального воздействия и воспитания культуры людей.

В настоящее время в рамках «Стратегии – 2030» реализуется программа стабильного развития национальной культуры, в частности:

- этнокультурное образование, обеспечивающее уважение к культуре, истории, к родному языку и языку других народов, мировым культурным ценностям;

- создаются учреждения образования на родном языке, условия для распространения периодических и печатных изданий, трансляции теле- и радиопередач на языках этнических меньшинств в местах их компактного проживания;

- сохраняется официальная и общекультурная функция русского языка и получают свое развитие языки этнических групп;

- предпринимаются меры по охране окружающей среды, обеспечению экологической безопасности, преодолению последствий Семипалатинского полигона, по рациональному использованию природных богатств.

На торжественном собрании, посвященном десятилетию Республики, Президент Н.А. Назарбаев, обращаясь к молодежи, подчеркнул: «Помните об ответственности перед страной и старшими поколениями, добросовестно осваивайте знания, учитесь работать. Не принимайте того плохого, что есть сегодня в нашем обществе, не смиряйтесь с ним и не приспосабливайтесь жить по ложным правилам».

Можно ли не приспосабливаться к ложным ориентирам и жить не по чужим правилам? С полной уверенностью можно заявить, что можно. В национальной культуре есть свои глубокие духовные корни, лучшие традиции, обычаи, собственные этические и эстетические нормы и правила поведения, свои нравы, образцы и стандарты.

Старшему поколению надо всячески помогать молодежи беречь духовные ценности и богатства. И не только. Нужно научить их жить, трудиться, развивать творчество, одним словом, учить мудрости жизни и деятельности.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтатын болсақ, әркімнің өз жұлдызын жандырып, заманның жаңа арнасына түсіріп, мәдениеттің құндылық, нәр алатын жақтарын кеңінен дамыту керек.

Таким образом, в исследованиях политических наук важное место занимает проблема национальной политики. Дружба и сотрудничество, взаимное уважение и искренность, внимание к интересам различных наций, составляющие сердцевину гуманистической традиции должны стать фундаментом межнациональных отношений.

Но известно и другая реальность: с началом утверждения тоталитарной системы и во времена культа просто закрывали глаза на подлинно демократические принципы национально-государственного строительства, когда, отказавшись от идеи автономизации на словах, на деле добивались ее воплощения на практике бюрократической централизацией, подавлявшей самостоятельность республик и приводившей к обострению противоречий между хозяйственным развитием и национально-культурными интересами тех или иных народов.

Игнорирование национально-региональной вариантности, отсутствие элементарного уважения к историко-культурным традициям и запросам наций и народностей приводили к открытому произволу в решении национальных и этнических вопросов.

Гармоничному развитию национальных отношений нанесли грубые нарушения законности в 30-50-е годы. Жестокость, дух ненависти к «врагам народа» становились частью мировоззрения.

Постепенно устраняются ошибки и просчеты, унаследованные от прошлого, так как они зачастую были источниками противоречий и конфликтов в межнациональных отношениях и приводили к возникновению «тупиковых» ситуаций.

В сознании различных наций и народностей все еще сохраняются укоренившиеся столетиями понятия: «мы – это мы», «они – есть они», «большая» и «малая» нация, «старший» и «младший брат» и т.д.

Гуманизация межнациональных отношений может остановить тенденцию к дегуманизации человека, которая приобрела в мире всеобщий характер. Длительное непризнание этого явления, отрицание того, что оно коснулось и общества, естественно, не могло привести к ее исчезновению. Думается, наоборот, оно создавало «комфортные» условия для углубления негативных факторов, как бы «охраняло» их от активных противодействующих усилий общества. В результате идея дегуманизации в ряде случаев привела к жестоким актам вандализма на национальной почве в отдельных регионах СССР и постсоветского пространства.

Сегодня речь идет об утверждении отношений, в которых мерой всех действий был бы конкретный человек с его различными, в том числе и национальными запросами. Это положение может быть достигнуто при условии, если межнациональные отношения будут в полной мере реформированы из разъединяющих людей разных национальностей в объединяющие их.

Проблема гуманизации становится созвучной существованию самой жизни на Земле. Соответственно, всякая враждебность людей и народов может перерасти в непреодолимое препятствие на пути самосохранения и прогресса человечества.

Следовательно, одной из важнейших задач на современном этапе является восстановление историко-политической истины прошлого Казахстана, укрепление преемственности в развитии идейно-политической мысли казахстанского общества.

При подготовке концепции национальной идеологии должна быть изучена идея суверенитета и политической независимости, у истоков которой стояли алашординцы, высокообразованные организаторы и руководители этого движения, стойкие в своих идеях и убеждениях: А. Букейхан, М.Сералин, Х. Досмухамедов, А. Байтурсынов, – в лице которых в советские времена создали крайне отрицательный образ «ярого националиста», «реакционного буржуазного деятеля», «проклятого врага большевиков».

Именно алашординцами был создан первый орган национальной государственности, получивший тождественное название «Казах-алаш» (Алаш-Орда) и политическая организация, основной целью которых являлась идея защиты национальных интересов неграмотного казахского населения от произвола, угнетения и объединение всех земель под руководством единого правителя, а также последовательная модернизация казахского общества, что послужило основой современной политической независимости.

В последующем эти идеи освобождения и суверенитета, справедливости и равенства поддержали Ш. Кудайбергенов, М. Дулатов, М. Жумабаев, М. Тынышпаев, Ж. Аймаутов, М.Шокай, М. Ауэзов, К. Сатпаев и многие другие. Великий смысл их национальных идей состоял в уверенности созидательной возможности казахского народа.

В новой общеказахстанской идейной концепции должно быть акцентировано то, что становление, развитие и возвышение личности прежде всего будет зависеть от ее духовного состояния, мировоззрения, культуры, жизненного опыта, патриотизма и преданности своему народу.

Только через правду в прошлой истории можно приблизиться к сегодняшней действительности, только через уважение – к национальным истокам этнополитической общности, только подлинно свободное развитие может открыть новую страницу возрождения языка, культуры, традиций и обычаев.

В рамках реализации Стратегии «Казахстан – 2030» концепция национальной идеологии предполагает конструирование новой модели казахстанского общества, обеспечение многообразия идей, позиций и платформ, политических и общественных субъектов, использование идейного и духовного наследия предшествующих поколений, духовно-культурных базовых ценностей, воспитание национальной гордости и патриотизма, пробуждение самосознания и стремление к общечеловеческой цивилизации в ходе социально-экономических, политических и культурных преобразований.

Қазақстанның тәуелсіз мемлекет, егеменді ел болғанына он жылдан асып барады. Қазақ халқының құқықтығы қамтамасыз етіліп, ғасырлар бойы күткен өзін-өзі билейтін заманы келді. Енді ғана халқымыз өзіне тән байырғы мәдениеті мен өркениетін, салты мен дәстүрін, ата-бабалардан қалған мұраларын қайтадан қалыптастыруға мүмкіндік алды.

Қазақ ұлтының негізінде, оның даму тарихында мәдени мұра, мәдени мақсат-мүдде ғасырлар бойы болған, қазір бар, келешекте де бола бермекші.

Ұлт мәдениетін ешуақытта билеп-төстеу, үстемдік жасау арқылы мүлдем жойып жіберу мүмкін емес. Ондай жағдай болған күнде де, аса ұзаққа созылмауы ықтимал. Сондықтан да бүгінгі күні ұлт мәдениетіміздің тәжірибесіндегі пайдалы да құнды тағылымдарын әрі жалғастырып, алдыңғы қатарлы адамзатпен қоян-қолтық бір қатарда жүріп, артта қалып қоймай, әлемде өзінің лайықты орнын алуға бүкіл халық болып тырысуымыз керек. Ол үшін біз халқымыздың бай мәдениетінің оңды қазыналарын шебер зерттеп, ұлтымыздың интеллектуалдық және рухани байлықтарын жан-жақты қарастырып, оны толық пайдалана білуге мүмкіндік жасап, күнделікті өмірде жүзеге асыруға ат салысуымыз қажет.

Халқымыздың бұрынғы заманнан келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа тараған алуан түрлі салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, адамгершілік, инабаттылық қасиеттерін, құдіретті ізгі ниеттерін әуел бастан жастарға үйретіп, әрбіреуінің өз жұлдызын жаққызып, қолы жетер биіктеріне жеткізуге талпынғанымыз жөн.

Халқымыздың ерекше дәстүрінің бірі-бесік жыры қарастырылады. Әрине, баршамызға бұрыннан белгілі, бірақ бұл мақалада бесік жыры толығырақ зерттеліп, тереңдетіліп, кейбір жаңа көзқарастармен толықтырылды.

Қазақ халқының баланы бағып-қағудағы ең ардақты сүйікті тәрбие-құралы - өлең-жыр. Қазақ баласының шыр етіп жерге түскенінен ер жеткенге дейінгі өмірі өлеңге толы. Қазақ баласының алғашқы еститіні - ана әлдиімен айтылатын бесік жырының әуені.

Сәби жүрегіне алғашқы рухани нәр бесік жыры арқылы сіңеді. Түп-тамыры тым тереңге, болжаммен алғашқы қауымдық құрылысқа кетеді.

Бесік жырлары көпке дейін тұрмыс-салт жырлары құрамында қарастырылып келді. Г.С.Виноградов 30-жылдары "балалар фольклоры" терминін енгізді. Оған тек балалардың өз шығармашылығы болып табылатын шығармаларды жатқызды. Алғашқы бесік жырын балалар фольклорының құрамында қарастыру керектігі туралы пікір айтқан- И.О.Капица. Бұл ғалым балалар фольклорына аналар поэзиясын да жатқызса, Г.С. Виноградов жырды кімдер орындайтынына қарап, оны ересектер фольклоры аясында қарастырады.

Бесік жырын халық ауыз әдебиетінің жеке жанры ретінде танып, алғаш зерттеу объектісіне айналдырған-А.Байтұрсынов. Ол бесік жырын "Қалып сөзінің" аясында, яғни көне наным-сеніммен байланысты саласында "жын шақыру", "құрт шақыру", "дерт шақыру" жанрларымен бірге қарастырды. С.Сейфуллин "Қазақ әдебиеті" еңбегінде жырдың пайда болуын тұрмыс- салтпен байланыстырып, жалпы сипатымен халық ауыз әдебиетінде алатын өзіндік орны туралы ой қозғаған. Одан кейін М.Ғабдуллин өз еңбегінде бесік жырына арнайы орын беріп, жанрлық ерекшеліктері, эстетикалық мұраты, тәрбиелік қызметі мен кейбір көркемдік қырлары туралы ой қозғаған. Ш.Ахметов балалар әдебиеті осы бесік жырынан бастау алатынын айтып, оның балалардың эстетикалық талғамы, өмірге деген дұрыс көзқарасын тәрбиелеудегі қызметіне тоқталды. Б.Уахатов жырды халық өлеңдерінің жанрлық түрі ретінде қарастырып, ананың ішкі монологі ретінде сипаттайды.

Бесік жыры баланың бесікте жатқан кезінде орындалады. Қазақ бесігі ананың баланы бағып-қағудағы еңбегін жеңілдетіп қоймай, оның гигиеналық жағынан таза, ауру-сырқау, табиғи қауіп-қатерден аман-есен өсуіне жағдай туғызады. Халық бесікті өз наным-сенімдерінде жын-шайтан, албасты сияқты қауіп-қатер иелерінен қорғайтын киелі орын деп ұққан. Бесіктің бас-аяғын тұтастырып тұрған бел ағашына киелі аң- құстың тырнағы, үкі қауырсыны, қасқырдың тісі сияқты заттарды іліп қояды. Бұл заттардың қорғаныш қасиеті бар деп саналған. Мәселен, үкі-қазақ ұғымында киелі құс, оның қауырсынын үйдің әр жеріне, бесіктің басына іліп қойған.

Ш.Уалиханов шайтан сескенетін жан-жануарлар болатынын айтқан: "Түйе боталағанда немесе кірпі балалағанда жын-шайтан оларға жоламайды. Баланың бесігіне кірпінің тікенектерін байлап қояды. Нәресте дүниеге келерде кірпінің инелерін толғақ қысқан әйелдің бас жағына іліп қояды." Ежелгі қазақтар баланы бесікке бөлеуді үлкен салтанат деп біліп, бұл рәсім ауылдастар арасында арнайы тойланған. Халық тәрбие-танымның бастау көзі осы кезден қалыптасады деген тұжырымды қағида еткен. Сондықтан өнеге-үлгісі жоқ, тәлім-тәрбиесі нашар әулетке: "Алдымен бесігіңді түзе", - деп кінә артқан.

Қазақта бесікке салу рәсімі аластаудан басталады. Аластау құралы ретінде адыраспан шөбі мен арша ағашы пайдаланған. Қазақстанның кейбір жерлерінде сіріңкемен, я болмаса маймен күйдіріп те аластайды. Оның мақсаты - бала жататын орынды әртүрлі бәле-бетерден арылтып, тазарту. Бұл ырымды жасайтын адам ел ішінде сыйлы, салиқалы аналардың бірі болуы керек. Ол аластау бұйымын қолға алып: "Иә, аруақ, құдай, пәле-жалаңнан сақта", - деп бесіктің асты-үстінен айналдырады.

Аластау кезінде:

Алас, алас, баладан алас,

Иесі келді, пәлесі көш!

Алас, алас, бәледен алас,

Көзі жаманның көзінен алас!

Тілі жаманның тілінен алас!-

деген сөздер айтылады. Осы отпен аластау ырымы шамандық наным-сенім кезінен қалса керек. Демек, бұл бесікке салу салтының көнелігін дәлелдей түседі. Орыс бесік жырларында:

Сон да дрема,

Приди к Ване в голова,

Сон да дрема,

Накатись на глаза, -

сияқты ұйқы шақыру срыны бар. "Ұйқым қашып жүр", "Ұйқым келмеді", "Көзіме ұйқы тығылып" деген тіркестер магиялық ұғымының қазақ халқында болғандығын аңғартады.

Сөздің магиялық құдіретіне сеніп, баланың болашағына ақ жол тілеу сияқты тілек-арбау сарыны бесік жырында өте басым. Қазақ мәдениетінің білгірі А.Байтұрсыновтың бесік жырын "жын шақыру", "құрт шақырумен" қоса топтауы ғылымның осы магиялық негізге ден қойғандығын дәлелдейді. Әрбір құбылыс, зат, барша дүние-жанды құбылыс, онымен тілдесуге немесе өз өтінішіңді өткізуге болады деген алғашқы қауымдық көне түсінікке негізделген арнай-арбау сарыны қазақ бесік жыры табиғатында бар:

Дарын біздің қайда екен,

Қыздарменен тойда екен -

Бұл сөздер баланың өзіне емес, сәбиге зиянкестік жасайтын күштерге арналған тәрізді. Балаға қас күштерді алдап-арбап жолатпау ниеті бар, себебі анасы олармен тілдесіп, бала үйде жоқтығын айтады. Халық түсінігі бойынша қас күштер баласы бар үйлерді аралайды, анасының жоғарғы өлеңін естіп, басқа жаққа кетіп қалады. Профессор С.А.Қасқабасов албасты сияқты мифологиялық образдың баланы өлтіргені туралы аңызды келтіре отырып, осы аңызды айтушылар мен тыңдаушылар оның шындығына күмән келтірмейтінін айтады. Мұндай түсініктер балалары өле беретін ата-аналардың тумаларын біреуге беріп, қайта "сатып алу" немесе баласына түрлі жаман есімдер беру салттарынан да көрініс береді.

Бесік жырының мазмұндық құрамының жіктелуіне тоқталсақ, орыс зерттеушісі А.Мартынованың "дәстүрлі және дәстүрлі емес бесік жыры" дегеніне негізделіп, қазақ бесік жырлары: