І сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері

Сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларына этноэкологиялық, тәрбие беретін қазақтың салт-дәстүрлерін дүниетанымдық, мағыналық жағынан төмендегіше топтастырдық:

1. Төрт құдіретті әулие тұту дәстүрі. Қазақ халқында бүкіләлемдік тіршіліктің құдіретті төрт негізі бар. Олар: Күн-ана, Жер-ана, ауа мен су. Егер осы төрт құдіреттің беруі болмаса, тіршілік те жоқ.

Күн-ана.

Сәуле мен шуақты

Уалып күн беріп тұр

Жарық күн-көрік нұр.

Жер - ана.

Аялар анамыз,

Саялар панамыз,

Құлпырған тірлікпен жер құшты гүл біткен.

Су - ана.

Өңірдің өзені-

Өмірдің өзегі,

Сусыз жер - өмірсіз:

Нусыз өр, өңір, тұз.

Ауа - ана.

Жер шары - «дәу» әлем

Қоршаулы ауамен.

Ауасыз кім шыдар?

Ауасыз тұншығар.

Күн, жер, су, ауамен

Күнде ду мына әлем.

Ақын -жазушы Әділбай Табылдиевтың осы өлең шумақтарын кіші жастағы оқушылар жатқа айтып, төрт құдіреттің мән -мағынасын талдайды, ұғынады.

2. Өсиет - өнеге, бата айту дәстүрі.

Болашақ ұрпақтардың батыл, батыр иманжүзді, адал жанды болып өсуін армандаған халқымыз оларға өнегелі сөз, ақ тілек – бата айтуды дәстүрге айналдырған. “Жауынмен жер көгерер, батамен ел көгерер”, деп көгерудің көзі жер үшін жауын болса, ел үшін бата екенін үнемі дәріптеп отырған. “Жасында бейнет көрсең, қартайғанда зейнет көресің” сияқты мақал сөздер “Елінің елеулісі бол, халқыңның қалаулысы бол”, “Отбасыңнан бақыт кетпесін”, “Шырағың сөнбесін” сияқты ақ баталар – халықтың ұрпағына қалдырған өнеге – өсиеті.

3. Ел президентінің ата -баба алдындағы парызын өтеу дәстүрі. Ата бабамыздың , жаратылыстың алдындағы перзенттік парызын өеу дәстүрі халқымызда ежелден қалыптасқан . Өмір береген адамгершілікке тәрбиеленген қоршаған ортаның, үлгі өнеге берген , ата -ананың алдында адам баласы өмір бойы парыздар, соны өтеу “парыз” деп аталады. “Ер ел үшін туады, ел үшін өледі”, “Еңбегіңді аяма, Жер -ананы аяса”, “Жер ана жомарт, бақсаң барын береді” сияқты ұлағатты сөздер осы дәстүрдің мағынасын аша түседі.

4. Мал күту дәстүрі.

Көшпелі өмірді басынан кешірген халқымыз төрт түлік малды қастерлеген, пір тұтқан. Олардың әрқайсысының пірі болады деп ұғынған ата – бабамыз жан бағудың көзі – мал бағу деп түсінген, малдың амандығын тілеген, күтіп баққан. Еті - ас, сүті – дәру жылқыны, күші де, күні де қасиетті сиырды, жүні, терісі, сүті, еті бағалы қойды, “сауса сүті бұлақтай”, ешкіні бағып қағуды өздерінің міндеті санаған.

5. Ұлттық өнер кәсібін мұра ету дәстүрі.

Халық ұрпағының ата кәсібін жалғастыратын ұрпақ тәрбиелеуді мақсат тұтқан. Қоғамғы пайдалы, елдің рухани өміріне де, қажетіне де жарайтын кәсіпті, “ата кәсіп” деп атап, өсер ұрпағына осыны өнеге етіп қалдырған. Саясаткерлік , ұсталық, зергерлік, сәулеткерлік кәсіптері осылайша ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан. “Жылқы жеті тегіне тартады” деген мақал осыдан қалған

6. Еңбек ерлік дәстүрі.

Қазақтың баланы еңбекқор болуға, ерлік іске бейім болуға тәрбиелеуі де ұлттық дәстүрлерінің біріне және ең маңыздысына жатады. Өнер үйрену, мал бағу, үй тәгу, ат үстінде ойнап найзаласу өнерін, мергендікті, балуандықты меңгеру – әрбір қазақ баласының міндеті болып есептелген. Бала ойыны – өмір сабағы, басқалармен қарым – қатынас құралы, арман -қиял. Ойын арқылы бала өзін -өзі тәрбиелейді, ойнай жүріп ол өз дүниетанымын кеңейтеді, білмегенін - білуге ұмтылады әлі сезінбеген жұмбақ дүниеге бойлайды, қоршаған әлемнің қыр - сырына үңіледі.

Эксперимент жүргізуші мұғалімдер ұлттық ойындардың бала дүниетанымын арттыруға ықпалының зор екеніне мән берді, «Ат жарыс», «Көкпар», Аударыспақ», «Тоғыз құмалақ», «Қыз қуу», «Алтыбақан», «Ақ сүйек», «Ақ терек пен көк терек», ойындары туралы мағлұмат беріп, өздерін де мүмкіндігінше ойын түрлеріне тартты.

Бұл өз кезегінде қазақ халқының табиғатты қорғауды, табиғат ресурстарын үнемді пайдалануды, табиғат байлықтарын қалпына келтіруді өзінің қасиетті борышы санайтындығын көрсетеді.

Ал мұның бәрі, бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту бойынша, олардың экологиялық сенімін, ынта-ықыласы мен қажеттіліктерін, қызығушылығын арттыруға, экологиялық білімдерінің көлемділігі мен жүйелілігін қамтамасыз етуге, экологиялық дағды, іскерліктерін қалыптастырып, табиғатпен қатынас жасау барысында рефлексия жасауға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында мектептен тыс ұйымдарда көркемдік-эстетикалық (бейнелеу өнері, музыкалық, хореографиялық, хор, аспаптық және т.б.), техникалық (оқушылардың техникалық шығармашылық түрлері бойынша), натуралистік (жас натуралистер және т.б.), туристік-өлкетану, спорттық-сауықтыру), әуесқойлық (қызығушылық негізінде) сияқты түрлі жұмыстар жүзеге асырылады. Мектептен тыс ұйымдардағы жұмыс формаларына: одақ, ассоциация, мекеме, клуб, үйірме тағы басқалары жатады.

Біздің зерттеу проблемамыз бойынша тәжірибелі-эксперимент жұмысы 2007 - 2008 жылдары Шымкент қаласы, №25 мектебінде жүзеге асырылды.

Қалыптастыру эксперименті келесі міндеттерді жүзеге асырылуды көздейді:

- мектепте педагогтардың сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытудағы тәжірибелі-, эксперимент жұмысының мазмұны мен құрылымын, негізгі бағыттарын анықтап, эксперимент базаларының педагогикалық ұжымында талқылап, бекіту;

- мектеп педагогтарына сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуды қамтамасыз ететін әдістемелік көмек ұйымдастыру;

- мектепте мектеп педагогтерінің сыныптан тыс жұмыстары арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуға бағытталған оқу-әдістемелік жүйенің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеруден өткізу.

Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесінің төмен болуы тікелей тәлім-тәрбие мазмұнына және мамандардың даярлығына, оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуіне байланысты екендігі белгілі.