І сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие
жүктеу/скачать 0.62 Mb.
|
| Жұмбақтардың тақырыптары сан алуан. С. Садырбаевтың еңбегінде олар былайша топтастырылған: жаратылыс-табиғат; адам анатомиясы және іс-әрекеттері; жан-жануарлар тіршілігі. Олардың қай-қайсысы да экологиялық тәлім-тәрбие көзі болып табылады. Жұмбақтар Н. Төреқұлов айтқандай, балаларды тапқырлыққа, ойдан қорытынды жасауға жетелейтін педагогикалық мүмкіндікке ие. Жұмбақтарда табиғат объектілері әсем бейнеленген. Мысалы, «Басына үлпілдетіп таққан шашақ, бұралып талшыбықтай тұрған жасап» деп қамысты сұлу қызға теңесе, енді бірде: «Бір ағашта қырық бұтақ, қырық бұтақта қырық ұя, қырық ұяда, қырық жұмыртқа, қырық жұмыртқада қырық балапан», - деп, бидайдың бір тал басының тіршілік көзі, ел байлығы екендігін, адам игілігіне жаралған өсімдікті халықтың аса қадір тұтқандығын көрсетеді. Төрт түлік мал мен жануарлар әлемі де жұмбақтарда халықтың назарынан тыс қалмаған: «Төрт тағанды бойы бар, момындық дұрыс ойы бар, кербезденіп жүрмейді, айналдырған тоны бар» (Қой), «Асты пышақ, үсті істік. Өзіне лайықтап киім пішкен, секіріп-секіріп түскен» (Ешкі), «Таптым-таптым тап жорға, табаны жалпақ боз жорға» (Түйе), «От басында құмған, екі көзін жұмған» (Мысық), «Тарпаң-тарпаң тарбиған, түрі жаман жарбиған» (Бақа). Қайсыбір жұмбақты алсақ та, әсем сөз тіркестері арқылы табиғат объектілерінің сұлу да көрікті, сәнді бейнесін елестетеді. Елестетіп қана қоймайды,балаларды олардың тыныс-тіршілігімен таныстырады, әрқайсысының табиғатта алатын орнын бағамдауға, қамқорлықты, мейірбанды қарым-қатынаста болуға талпындырады.
Белгілі философ Ә. Нысанбаев: «Жалпы жұмбақ халық аузында таралатын болғандықтан, оның өміршеңдігі, елге таралуының шарты ол жұмбақтың қиялға қозғау салар, ойнақылығымен қатар, оның көпке ортақ, көңіл тереңдігіндегі образды бейнелерге қозғау салу мүмкіндігінде. Жұмбақ жасыру өнерінің бір ерекшелігі - бүл дүниелік заттың атауын жасыра отырып, көңілдегі суреттерге қозғау салып, қиялды қанаттандырады », - деген пікірі арқылы жұмбақтардың танымдық, тәрбиелік, дамытушылық функциялар атқарудағы мүмкіндіктерін танытады. Табиғат объектілерінің арасындағы байланыстарды жинақы, қызықты ойын ретінде ұқтырудың маңызды үлгілерінің бірі - жаңылтпаштар. Жаңылтпаш -қазақ ауызекі шығармашылығының кең таралған түрі. Ауызекі шығармашылылықтың басқа да үлгілері сияқты олардың тақырыптары саналуан болып келеді. А. Байтұрсыновтың сөзімен олардың айтқанда: «Жаңылтпаш деген аты жаңылудан шыққан. Қатарынан қайта-қайта шапшаң айтқанда, иә тіл келмейтін, иә басқа сөз қылып бұзып келетін сөздердің басын құрап, келістірген шығарма жаңылтпаш деп айтылады» . Халық арасында жаңылтпаш балалардың ғана емес ересектердің де ермегі болған. Е. Сағындықов пайымдағандай, жаңылтпаштар «Оқушылардың ой-өрісін кеңейтіп, өзін қоршаған өмірді танып-білуге, сол ортамен жеке танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, «Құдық қазып аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да балшығын, шаншыдым да талшығын, аршыдым да малшыдым, шығардым да бар шымын, жүрегімді шаншыдым»; «Базда боз ат мінген атам. Бозда боздап жүрген атам»; «Беріп тай, лақты, алдым тайлақты. Беріп тайлақты, алдым тай, лақты» т.б. Бұлар әрі жылдам, әрі дұрыс айтылуы тиіс. Бұл оқушыға қатты әсер етеді». Қазақ халқының өз ұрпағын табиғатқа зиян келтірмеуге, тірі табиғат иелерін жәбірлемеуге баулитын, ізгілікке тәрбиелейтін құралдарының бірі - тыйым сөздер. «Бұл сөздер есі кірген балаларды жаман әдет, жат пиғыл, орынсыз қылық, теріс мінездерден сақтандырып отырған. Қазақтар тізені құшақтау -жалғыз қалудың, қолды төбеге қою - ел-жұрттан безінудің, үлкеннің жолын кесу - әдепсіздіктің, асты төгу - ысыраптың белгісі деп таныған және ондайістерге қатаң тыйым салған». Мұндай тыйым сөздер ел ішінде өте көп кездеседі. Адам - табиғаттың төл перзенті екендігін санасына сіңіруді, адам деген атқа кір келтірмеуді көздеген халық: «Адам мен табиғат егіз. Табиғат -туған анаң, оған зиян тигізбе», «Адам деген ұлы ат, оған кір келтірме», - деп, жаман әдеттен аулақ болуға үйретіп, табиғатқа зардабын тигізетін іс-әрекеттен сақтандырып отырған. Тағы бірде «Қиын-қыстау кезеңде адамдығыңды жоғалтпа», «Адамды, малды аттама», - деп кеңес берген. Себебі қазақ үшін ата қоныс, ата мекен киелі саналған. Өсімдік дүниесін қорғау, зиян тигізбеу, табиғатпен қарым-қатынаста экологиялық тепе-теңдікті сақтау мақсатындағы тыйым сөздер «Көкті жұлма, көктей соларсың», «Көкорай шалғынды таптама, көк шөпті жұлма», «Жалғыз ағашты кеспе», - деп ескерткен. Бұндай тыйым сөздер оқушыларды туған өлкесінің әсемдігін бағалауға, аң мен құсын, өзен-көлін, гүл-жапырағын қадірлеп-қастерлеуге, аялауға үйретеді. Қазақ ертегілері ауызекі шығармашылықтың мол саласы болып есептеледі. Қазақ ертегілеріне мазмұндық сипаттамалар берген Ә. Диваев, М. Әуезов, М. Ғабдуллин, Ә. Қоңыратбаев және тағы басқа ертегі танушылар оларды тақырыптарына қарай түрліше жіктемелеген. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығың қалыптастыру мақсатында А. Ж Едігенова жасаған қазақ ертегілерінің жіктемесі назар аударалық: 1). Қиял-ғажайып ертегілер. 2). Тұрмыс-салт ертегілері. 3). Батырлық-ерлік жайындағы. 4). Қазіргі ертегілер. 5). Үй жануарлары жайындағы ертегілер. 6). Хайуанаттар жайындағы ертегілер. Біздер оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру талаптарына сәйкес ертегілерді шартты түрде төмендегіше қарастырамыз: Аңыз ертегілер («Асанқайғы», «Қазығұрт тауы», «Байқал мен Айғара»); қиял-ғажайып ертегілер («Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Алты жасар Алпамыс», «Алтын балық», «Бақыт құсы», «Алып құс Самұрық», «Ағаш ат»); төрт түлік және үй жануарлары жайлы ертегілер - іс («Бозінген», «Екі әтеш», «Күшік пен мысық», «Бес ешкі», «Түйені көрсе жылқы неге қалтырайды?», «Тоқты, қошқар, бұзау, бұқа, лақ, теке»); құстар жайлы ертегілер(«Бақыт құсы», «Бала қарға», «Қарлығаш пен дәуіт», «Бөдененің құйрығы неге келте?», «Қыран мен құзғын», «Бұлбұл, Жарқанат және Қарақұрт», «Кептерлер кеңесі», «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Сауысқан мен көкек», «Екі әтеш», «Ақ көгершін», «Әтеш пен тоты»); хайуанаштар туралы ертегілер («Жыл басы», «Алтын мүйізді киік», «Тапқыр қоян», «Ит-түлкі мен қасқыр», «Үш аю», «Жолбарыс пен қоян», «Ақ тиін мен қасқыр», «Қу түлкі», «Түлкі мен маймыл»). Ертегілердің қай түрін алсақ та олардың мазмұнына табиғаттың, табиғат сұлулықтарының, жыл мезгілдерінің, жан-жануарлар әлемінің тыныс-тіршілігі және олардың адам өміріндегі мән-маңызы арқау болғандығын көреміз. М. Жұмабаевтың сөзімен айтқанда: «Ертегілердің балалардың ақыл-ойын, тілін, санасын дамытудағы, көңіл-күйін көтерудегі, рухани дамуындағы құндылығына баға жетпейді. Балалар қарапайым нақыл сөздерді түсіне бермесе де, образды ертегіні жақсы түсінеді. Егер балаға өтірік айтқан жаман деп жай ғана айтсақ, сөздің далаға кеткені. Ал егер ертегі кейіпкерінің өтіріктің кесірінен қиын жағдайға түскені туралы ертегі айтып берсек, бала оны бірден түсінеді және өтірік айтпайтын болады. Бір сөзбен айтқанда, бала үшін ертегі -ең қажетті зат...». Қазақ ертегілерінен халықтың адамның ішкі рухани байлығы, жан сұлулығы, табиғаттағы басқа тіршілік иелерімен жағымды қарым-қатынас жасау экологиялық мәдениет аспектілермен үйлесімді болуын қалағаны айқын көрініс береді. Оқушылардың табиғат анаға деген экологиялық білімдерінің көлемдігі мен жүйелілігін қамтамасыз етіп, оларды табиғат қорғау іс-әрекеттерінде шығармашылықпен қолдана білуге, құрмет сезімін жандыруда сабақтан тыс уақытта қазақ ауызекі шығармашылығы үлгілерін төмендегідей кестеден көруге болады. Кесте 5 Кесте - 5 Бастауыш мектеп оқушыларына этноэкологиялық тәрбие берудің бағыт-бағдары
жүктеу/скачать 0.62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|