ҚҚС-Ң ДАМУ КЕЗЕҢДЕРI ЖӘНЕ ҚР-НА ЕНГIЗУДIҢ

Дүниежүзiлiк тәжiрбиеде бөлу қатынастарының эволюция процесiнде салық салу жүйесiнiң үш моделiн бөлiп көрсетуге болады. Оларға:

• 
  Салық салу объектiсi ретiнде көбiнесе табыстарды қарастыратын модель;
  
• 
  Салық салу объектiсi ретiнде көбiнесе шығыстарды қарастыратын модель;
  
• 
  Салық салу объектiсi ретiнде көбiнесе табыстарды және шығыстарды қарастыратын модель;
  

Бұл модельдер салық салу жүйелерiнiң эволюциясын көрсетедi. Салық жүйесiнiң даму динамикасы экономикасы тоқырау, салық базасы тар мемлекеттерде салық салу ретiнде көбiнесе шығындар қолданылады, ал нарықтық экономикасы дамыған елдерде - табыстар. Кәсiпкерлiктен түскен табыстарға немесе халық табыстарына тiкелей салық салынады. Жанама салықтар шығыстар мен тұтынуға салынады. Үшiншi модель экономиканың тұрақты даму теориясына әлдеқайда сай келедi. Салық салу жүйесiне қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық жағдайға сай уақытылы енгiзiлген түзетулер жанама және тiкелей салықтар арасындағы тепе-теңдiктi максималды орнату арқылы экономиканың тұрақты және қалыпты дамуын қамтамасыз етедi. Бұл мемлекеттiк бюджеттi қалыптастыру процесiнде салық төлеушiлер мен мемлекет мүдделерiнiң қосылуына әкелдi. Салық базасының қысқаруына және нақты салық формаларының оңтайлық мүмкiндiгiнiң қысқаруына әкелiп соғатын экономикалық дағдарыс кезiнде мүдделердiң сәйкестiгiне жету өте қиын.

Жанама салықтардың құрамында ең маңыздысы ҚҚС болып табылады.

Салықты француз экономисты Лоре шығарған. Лоре ҚҚС-н 1949 ж. ұсынған, бiрақ Франция үкiметi бұл салықтың экономиқалық мазмұнын талдап, гипертрофиялық экономика, өндiрiстiң құлдырауы мен тауарлы аштыкден мiнездемеленген сол тарихи кезеңде оны енгiзудiң маңызы жоқ деп шештi. Бiрнеше жылдар өткен соң ғана (1954 ж.) мемлекеттегi экономикалық жағдайы жақсарғаннан кейiн ҚҚС қайта қарастырылып енгiзiлдi. Лоре сол кезеңде мемлекетте айналымнан алынатын салықты ауыстыра алатын ҚҚС-ң әсерiнiң үлгiсiн көрсеттi. Мұндай қажеттiлiк айналым салығына сай (касқадты эффект) қарқынды әсерiн жою мақсатымен туындады. 1968 21 Францияда ҚҚС-ын толық енгiзу жүргiзiлдi. Бұған дейiн салық таза күйiнде ешбiр мемлекетте қолданылған жоқ. Бiрақ, 1968 ж. бастап салықтың тартылуы интенсивтi қарқын алды. Оған әсер еткен 1967 ж. сәуiрiнде Европалық Одаққа (ЕЭС) кiретiн мемлекеттерде ҚҚС-ын жанама салықтың негiзi түрiнде енгiзудi қабылдаған бiрiншi және үшiншi Еуропалық Одақ Директивасы болды және енгiзу мерзiмi анықталды (1972 жылға дейiн). Болашақта қауымдастыққа кiруге мүдделерi бар мемлекеттерге ҚҚС жүйесiнiң жұмыс iстеуi мiндеттi болды. ҚҚС-ын қолдану нұсқаулары төртiншi Директивамен анықталды.

Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерiн толтыру мақсатында Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттерi ҚҚС-на сәйкес салық базаларының мөлшерлерi келiсiлдi. ҚҚС-нан 1%-мөлшерiндегi жылдық аударымдар арқылы толтырылатын ортақ қаражат қорын құрды. Орташа алғанда Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттерiнiң бұл салықтан түсетiн табыс бөлiгi ортақ салық түсiмдерi де 15-17% немесе ЖЮ-ң 7%-ын құрайды. ҚҚС мемлекеттiң фискалды саясатын жүзеге асыру барысында қолданылады.

Қосымша құн салық салуы - жанама салықтың маңызды формасы. Көп жағдайларда ҚҚС-ын Батыс Еуропалық интеграция процесiнiң дамуы мен орнатылуында алатын ролiне көңiл бөлiп Европалық Одақ мемлекеттерiнде ҚҚС-ғы Европалық Одақ бюджетiн базасының табыс көзi болып табылады. Бұл мемлекеттерде салық мөлшерлемелерi 5% тен 33% ке дейiн ауытқуда. Айналыс ҚҚС қайта құру негiзiнде Францияда енгiзiлген ҚҚС-ғы басқа мемлекеттерде өндiрiс салығы ретiнде қолданыла бастады. ҚҚС фискалды саясатты iске асыруда қолдануына қарамастан, оған нақты ынталандыру функциялары да тән. Европа мемлекеттерiнде негiзгi капиталға инвестицияланған қаражаттар босатылады. Банктер, қаржы мекемелерi, бiлiм беру мекемелерi, дәрiгерлер мен қорғаушылар, тұрғын үйлердi зайымға беру салықтан босатылады. ҚҚС «нейтралды» салық болып табылады. Көптеген сырт мемлекеттердiң үкiметтерi бюджет дефицитын жабу ең алдымен ҚҚС-нан түсетiн түсiмдердiң көлемiн ұлғайту арқылы жүргiзедi. Себебi бұрын табыстарға пргрессивтi түрде салық салу қорлану процесi мен қызмет белсендiлiгiне негативтi түрде әсер еттi.

Еуропалық Одақ мемлекеттерiнiң салық жүйесiн өзгертудiң негiзгi уәждеуi (мотивация):

• 
  ҚҚС жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат айналым жүйесiнiң реттелуiн дәл және тез жүргiзуге мүмкiндiк бередi (компьютерлiк техникалық жарақтарсыз ҚҚС жүйесiн қолдану мүмкiн емес);
  
• 
  Ортақ нарыққа мемлекеттердiң кiруiне ҚҚС-ын енгiзу мiндеттi;
  
• 
  Тауарлар мен қызметтердiң бiр түрiне салықтардың жеңiлдiк жағдайын жасау мақсатында ҚҚС бөлшеқ сауда сатуларынан салық пен салыстырғанда әлдеқайда тиiмдi;
  
• 
  ҚҚС бюджеттiк түсiмдердi әлдеқайда көтередi;
  
• 
  Сонымен қатар, осы факторлардың iшiнде саяси аргумент болып - ортақ нарыққа кiру шарты табылады. Дәл осы аргумент еуропалық мемлекеттер арасында осы салықтың қең тарауына түрткi болды. Қазiргi кезде Еуропалық Одақ мүшелерiнiң барлығы қөрсетiлген салықты енгiздi.
  
• 
  Мемлекеттердiң ҚҚС-на көшу макроэкономикалық тұрғыдағы ортақ нарық реформа кезiнде iске асырылды. Көшу процесiнiң өзi мыналарды қажет етедi:
  
• 
  Салық жүйесiнiң есебiнiң тиiмдiлiгi;
  
• 
  Жанама салық жүйесiнiң түбегейлi талдауы (салықтың бiр түрлерiнiң сақталуы);
  
• 
  Шетел мемлекеттерiнде жұмыс iстеу стажы бар кәсiби мамандарды дайындау;
  
• 
  Жаңа жүйеге көшу мерзiмiн анықтау (2-5 ж. арасында);
  
• 
  Әр сату операцияларына счет-фактура толтыру мiндеттiлiгi;
  
• 
  Ақпараттар мен құжаттарды өңдеудi автоматтандыру;
  
• 
  ҚҚС-ын есептеудi банк функциясына тiркеу;
  
• 
  Кеден есебiн компьютеризациялау (себебi экспорт тауарлары ҚҚС-нан босатылады, ал импорт тауарларына салынады);
  

ҚҚС-ң рөлi мен орны бiрқалыпты емес: тәжiрибелер жүргiзушiлердiң ойынша, бұл салық түрi мемлекттiк бюджеттiң тапшылығының басым бөлiгiн толтырады деп есептейдi, ал аналитиктер ойы бұл салықтың тiптi жоғары фискалдығын, салық базасының дайындығының жоқтың қасы және пайыздық мөлшердiң тiптi жоғарғы қарқындылығын көздейдi. ҚҚС Қазақстан экономикасында өтпелi кезiнде тiптi тәуекелiнiң жоғары болуын көздейдi, өйткенi ол оның салық жүйесiндегi кемшiлiктерi мен ҚҚС-ң есептеудегi техниканың жетiспеушiлiгiн қамтиды. Қосымша құн салығы тауарға деген сұранымды реттеп отырады. Бұл модель батыс экономикалық жүйелерiнде үлкен роль атқарады. Бұл салық түрi дүние жүзiнiң 60 мемлекеттерiнде салық жүйесiнiң құрама элементi болып табылады.

Қазақстан Республикасында ҚҚС-ғы 1992 жылы қаңтарында енгiзiлдi. Советтiк қоғам кезiнде жүрiп жатқан процестерге бұл салық түрiнiң енгiзiлуi, артынан iз қалдырады. Нақ осы кезде Қазақстан егемендiгi туралы статус алған едi. Қаржы-Несие Кеңес үкiметiнен мұра болып қалған қаржы несие жүйесi нарықтық даму жолына түскен жас мемлекеттiң талабына сай келмедi, себебi ол әкiмшiлiк бұйрыққа негiзделген болатын. Сондықтан ең бiрiншi заңдық актiлердiң, Республиканың жоғары кеңесiмен қабылданған «Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы» және «Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi туралы» заңдарымен, қаржы жүйесi реформалары қоймай, сонымен қатар дүниежүзiлiк тәжiрибеде прогрессивтi тенденцияларға қарсы сәйкес жаңа салық жүйесi қалыптасты. Жанама салықтың механизмiн зерттеуде көп мүшелерде Қазақстанның жанама салығының дамуын, әсiресе қосылған құн салығына көңiл бөлудi қажет етедi. Өйткенi бұл Қазақстан экономистердiң қосылған құн салығына көз қарастары емес. Кей экономистер ҚҚС-н бағаның өсуi мен «құнның натуралдық түсiндiрмесiне» сүйенедi. Сонымен қатар 1996-1997 ж.ж. салықтың айналымынан қайтаруы және салық кодексiнiң түзетулердi көздедi. Қазақстан Республикасында ҚҚС-тың жақтаушылары да, қарсылығын бiлдiрушiлер де болды. Қарсылығын бiлдiрушiлер ойынша, ҚҚС-н енгiзу төлемақының сұранысына байланысты төлемдерге тура келдi, бұл «экономиканың қызуын» тоқтату үшiн қолданылады, өйткенi «экономианың қызуын» өндiрiстiң құлдырауына әкеп соғады. Кей жағдайда олар батыс дамыған елдердiң тәжiрибиесiнде сүйенедi, олардың ойынша ҚҚС экономиканың басым бөлiгi болып табылмайды және үлестiк мөлшер 20%-ке жетпейдi.

Қазақстанда қосымша құн салығын енгiзу ұсынымының қысқаруына әкеп соқты және өз есебiнен өнеркәсiптiң құлауы бiрiншiден, келешекте ұсыныс бағасының жоғармалауына әкеледi, екiшiден сұранымның төмендеуiне және сатып алу қабiлетiнiң төмендеуiне әкеледi. Нәтижесiнде өндiрiстiк және ауылшаруашылық кәсiпорындар өзiн-өзi қаржыландыруға немесе қайта өндiруге қабiлеттерi төмендейдi. Осыдан мемлекеттiк бюджеттен көптеген қаржылық ресурстарды бөлу нәтижесiнде дефицит пай да болды және жоғарғы қарқынды инфляцияға тура әкеп соқты. Бұдан бiз өтей алмау кризисiн, инвестициялық бағдарламаның тоқтатылуы, өндiрiстiк өнiмнiң, яғни, экспорттың қысқартылуы және жұмыссыздықтың өсуiн және тағы басқаны көруге болады. Бұл экономикалық сана жүйелерiнiң және бөлек компонеттердiң балансының болмауынан туып отыр. ҚҚС-ның қарсылығын бiлдiрушiлер үшiн бұл өте күрделi католизатор болып табылады. Нақ осы жерде олар ҚҚС-ның табиғаты мен жұмыс жүргiзу механизiмiн түсiнбейдi. Мысалы, ҚҚС-ң қолдамаушы ғалымдардың ойынша, өндiрушi өнiмдi қарқынды өндiру кезеңiнде, қосымша құн салығын толық көлемде төлейдi. Сонымен қатар жаңа операция өткен сайын ҚҚС үстiнен өсе бередi, ал оның арасындағы айырмашылығының ол бюджетке мiндеттi түрде үстiнен төлеп отыру қажет. Әр тауар бойынша әр кез бойынша (яғни әр этап бойынша) қосымша құн салығы жүрiп жатады. Соңында өнеркәсiптiң айналым Қаражаты, ҚҚС аударымымен тең боуы керек, және оны активтiк айналымнан алып тастауымыз қажет. Бұл жиындық өз есебiнен бюджетке бармай, тұтынушылардың тұтыну өнiмiнiң жоғары баға арқылы сатумен жинақталады. Нәтижесiнде екi керi әсер пайда болады: бiрiншiден, бұл өндiрушiнiң айналымдағы қаражатының активтiк көлемi азаяды, ал екiншiден ҚҚС жиынтығының әсерiнен тұтынушылардың сұраным 25

қабiлеттiгi төмендейдi. Екеуi де экономиканың реформалаудың негiзгi мақсаттарына қайшы келедi, сонымен бiрге екеуi де өндiрiстiң көлемiнiң төмендеуiне және сұраным қабiлеттiлiгiнiң төмендеуiне әкеп соғады. Бюджетке неғұрлым ҚҚС-нан көп түсiм түскен сайын, соғұрлым ол экономикаға зиянын тигiзедi. Әсiресе, ҚҚС «қарсылығын бiлдiрушiлер» ойынша, жаңа жоғары қарқынды технологияға керi өсерiн тигiзуде. Техникамен қамтылмаған және артта қалған кәсiпорындарға қарағанда, өздерi шығаратын өнiмнiң құны ҚҚС-нан жоғары. Қазiргi кезде жоғары қарқынды кәсiпорындар үшiн ҚҚС-ғы пайдасыз болып табылады. Мониторлық саясат пен ҚҚС-ң арасында байланыс жоқ, өйткенi инфляцияның болуы, қаржы ресурсының тыстан асып кетуiнен оны өндiру үшiн материалдың жоқтығынан болады. Осының негiзiнен ҚҚС-н алып тастауды талап еткен, оның орнына, өндiрiсте өнiмдi шектеп шығаруды ұсынады. Экономика жүйесiнiң дамуындағы ең маңызды сәт болып айналымға салынатын салықтың орнына өндiрiлген ҚҚС болды. Бұған әртүрлi әсерлер болды. Нарықтық қатынастардың дамуы меншiктiң түрлерiнiң көбеюiне әкелдi, шаруашылық серiктестiктердi дамытты, аралас өндiрiс түрлерiн құруға әкелдi, осыған байланысты бұрынғы салықтың түрiнiң алынуы қиын болды. Делдалдық қызметтердiң өсуi де (ол да құнды өсiрдi) әмбебап салықты керек еттi. Ол осы өсiмнен мемлекеттiк қазынаға тартуды керек еттi.

Әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйедегi басқару жүйесiндегi айналымнан алынатын салық өзiнде реттеушiлiк қызметтi атқармады. Айналымнан алынатын салық әрбiр аймақтардан түсетiн түсiмдердiң бiркелкi сақталмауына әкелдi. Тұтыну заттарын өндiру жақсы дамыған аймақтардың бұл үстемдiгiне әкелдi, ал базалық салаларды қыспақта қалдырады.

Осындай жағдайда айналымнан алынатын салықты пайдалану аймақтар арасындағы қарама-қайшылықтарды көбейттi, аймақтық тәуелсiздiгiне кедергi келтiрдi. Жоспарлы экономикадан бас тарту ҚҚС-ң артықшылықтарын қарастыруға мүмкiндiк бередi, социалистiк қаржылар теориясында жанама салықтардың орны болмағандықтан оларды объективтi бағалау мүмкiн болды.

ҚҚС алудың айтарлықтай артықшылықтарды өндiрiстiң базалық сатыларындағы салық базасы кеңейе түстi. Осы салықтық артықшылықтарын көрсететiн мәндi аргумент оның әсерлерiн тәжiрбиеде пайдаланылады.

Дамыған шетелдiк тәжiрибеде көрсеткендей жанама салықтар бiрыңғайлылыққа ұмтылған, қосымша құнға олар бiрдей салық салады. Өкiнiшке орай ҚҚС бiздiң республикамызға ендiргенде оның басқа елдерде көп жылдық тәжiрбиесi жетерлiктей зерттеледi.

ҚҚС - бұл салықтың бiр түрi, кез келген кәсiпорынның iс-әрекетiндегi тауарлар мен қызметтiң кез келген түрiн сатып алынғандағы құнның өсуiнен алынады.

Тауарлар мен қызметтердi ҚҚС-нан толық босатылуы үшiн, олар ҚҚС нөлдiк мөлшер бойынша есептелуi керек. Бұл жағдайда тауар өндiрушiлер мен қызмет көрсетушiлер төленген ҚҚС-ң барлық соммасына салық несиесiн талап етуi мүмкiн. Бұл мемлекеттiк кiрiстi едәуiр түрде қысқартып қана қоймастан, аса үлкен мөлшерде ҚҚС алуға жұмсалатын шығындарды молайтады. Есептеулер көрсетiп отырғандай, нөлдiк мөлшерлеме бойынша ҚҚС тамақ өнiмдерiне салық салу салық базасының 40% қысқартуы мүмкiн. Киiм кешек сатып алуға жұмсалатын шығын халықтың жұмсайтын шығындарының 10%, тұрғын үйлерге шығындарының 10-15% құруы мүмкiн. ҚҚС нөлдiк мөлшердеме бойынша кеңiнен қолдану тиiмдi құрал болып табылады. Өйткенi, оны пайдалану кезiнде әуелi орасан салық соммасы алынады, бұдан соң келiп түскен мемлекеттiк кiрiстердiң едәуiр бөлiгi нөлдiк мөлшерлеме бойынша салық салынған тауарлармен сауда жасаушыларға қайтарылады. Бұл қызметтiң барлығы толып жатқан құжаттар толтырылады, үлкен әкiмшiлiк шығындарды туғызады.

ҚҚС енгiзу заң базасын елеулi түрде өзгертудi талап етедi. Атап айтқанда, тауарлар мен көрсетiлген қызметтердi жөнелту сияқты ұғымдарды нақтылай түсу қажеттiлiгiн туғызады: мәселен, жөнелту сәтiн, жүк тиеу сәтi, тауарды жеткiзу, тауарға ақы төлеу дегендей. Бұл қызметтердiң қай түрiне салық салуға болады, қай қызмет нөлдiк мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады, ҚҚС төлеу бойынша қандай жеңiлдiктер ұсынылады. Бұл орайда бюджет мәселелерi жөнiндегi халықаралық валюта қоры басқармасының мамандары өтпелi экономикасы бар елдерге елеулi түрде техникалық және консультациялық жәрдем көрсететiн болады.

ҚҚС оқшау алмай күллi салық жүйесi элементтерiнiң бiрi ретiнде қарастыру керек. ҚҚС мемлекеттiк кiрiстiң өсуiн қамтамасыз ететiн бейтарап, тиiмдi салық ретiнде енгiзiледi. Ол кiрiстердiң немесе жағдайлардың теңсiздiгiн түзетуге, орнын толтыруға арналмаған, бұл мiндеттi салық жүйесiнiң басқа элементтерi бiрiншi кезекте жеке адам табысына салынатын прогрессивтi салық атқарады. Сондықтан ҚҚС-ң қолданылуы жайында бардық салық жүйесiнiң қолданылуын есепке ала отырып айтуға болады.

ҚҚС салық жүйесiне енгiзiлуiн әр түрлi көзқарас тұрғысынан қарастыруымыз мүмкiн.

Кеңес Одағы ыдырап, бұрынғы одақтас республикалар арасында экономикалық байланыстар үзiлгеннен кейiн жаңа ғана өз алдына отау тiккен елдер өз қамын өзi жей бастады. Ендiгi жерде өзге республикалар сияқты егемендiк алған ҚР да нарықтық қатынасқа бет түзедi. Бұл қатынасты дамыту жолында бiрқатар шаралар белгiлендi. Бiзде жеке меншiктiң алуан түрi пайда бола бастады, елде баға ырықсыздандырылды, басқарудың директивалық ҚҚС қабылдау бiрден бiр дұрыс шешiм болды деп санауға болады.

ҚҚС-ң басты нәтижесi - салық салу базасының төлем түсiмдерiнiң тұрақты түрде түсуi. ҚҚС енгiзудiң тәжiрбиесiн ескерiп, салық саясатындағы бүгiнгi басымдылық тұрғысынан сөз еткенде ҚҚС-ты енгiзу мәжбүр етiлген шара болды деп айтуымыз мүмкiн, бұған қоса асығыстық жасағанымызды да жасыруға болмайды. Әсiресе, ешбiр ақталуға болмайтын үлкен мөлшерлеменi - 28% қолдандық.

Жоғарыда келтiрiлген талдаудан мынадай қорытындылар жасауымыз мүмкiн:

- бiздiң экономикалық жағдайымызда экономиканы реттеушi ретiнде ҚҚС-н қолдану қиын болды.

- бұл даму сатысында ҚҚС-нан бюджеттiк кiрiске тұрақты түсiмдердi қамтамасыз ету ғана талап етiлдi.

Салық жүйесiн реформалау барысында ҚҚС-ның терiс ықпалын жұмсарту мақсатында тұрақты түрде жұмыс жүргiзiлiп келедi. 2002 ж. қаңтарынан берi қолданыла бастаған жаңа салық ел iшiнде қызу тартыстар әр түрлi көз қарастар туғызғаны мәлiм.

Салық кодексiн жасаушылардың мiндетi Қазақстанның дамып келе жатқан экономикасына сай келетiн заң актiсiн жасау ғана болды.
II. ҚР-ДА ҚҚС ҚЫЗМЕТIНIҢ ҚОЛДАНЫЛУ ТӘЖIРИБЕСI: САЛЫҚТЫ ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМI ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТIҢ БЮДЖЕТ КIРIСТЕРIН ҚҰРУДАҒЫ САЛЫҚТЫҢ РӨЛI.

2.1 ОТАНДЫҚ ТӘЖIРБИЕДЕ ҚҚС-Н ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМI.
Қазiргi кезеңде ҚР-ның салық жүйесiн нығайтып, реформалау кезеңi болып табылады. Соның өзiнде жаңа салық жүйесiнде жанама салықтар, атап айтқанда ҚҚС басты орын алады. Бiз қарастырып отырған салық өндiру процесiнде және тауарлар айналымында (жұмыстар, көрсетiлген қызметтер) қосымша құн өсiмiнiң бiр бөлiгiн бюджетке аудару көзделген. Басқаша айтқанда ҚҚС өндiрiстiң әрбiр сатысында түзiлген құн өсiмiнiң бiр бөлiгiн бюджетке алу формасы, ҚҚС алу тетiгi бағаның құрамындағы салықтың дәйектi және тұрақты қорлануы есебiнен бағалар өсуiнiң тиiмдiлiгiн әпермейдi, баға бiр рет салық кезiндегiдей өседi.

ҚҚС есептеудiң қоладанылып жүрген тетiгi қосымша құнның өзiне анықтама берудi талан етпейдi. Бюджетке төлуге тиiстi ҚҚС соммалары мен алынған тауарлар, атқарылған жұмыстар немесе көрсетiлген қызметтер үшiн төленуге тиiстi ҚҚС салалары арасындағы айырмамен анықталады.

Тәжiрбиеде бюджетке ҚҚС есептеу әдiсi бар, мұны «тоқсан» деп атайды.

Импортқа салынған салық - бұл ҚР кедендiк территориясына кедергiсiз айналымындағы импортталынған тауарлар жатады, бiрақ салықтан босатылғандардан басқа импорт қатар тауар импортын төлеуге керектi салықтың келемiне тауардын кедендiк куны, сонымен салыктық, баждық жөне жиналымдар соммасы.

«Өткiзу» терминi жұмыстың орындау, қызмет көрсетудi, тауарларды сату, айырбастау мақсатын бiлдiредi.

«Жұмыс» термин қызмет көрсетудi бiлдiредi, нәтижесiнде заңды және жеке тұлғалар қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған материалдық көрсеткiштер туады.

Салық салу мақсатындағы «қызмет көрсету» өз iшiне қызмепi енгiзедi және осы қьiзмет жүзеге асу процесi қезiнде өткiзiледi және қолданылады.

Тауарлады шығару, жұмыс жасау ҚҚС өздерi төлейтiн заңды тұлға структуралық бөлiмшелер арасында қызмет қөрсету айналымға салық салу болып табылады.

ТМД-ң iшiндегi iшкi экономикалық қызметтерiн орындауға ҚҚС есептеу тәртiбi ҚР-сы ТМД-мен бекiткен халықаралық келiсiм шарттар жасалынады: Ресей, Қырғызстан, Азербайджан, Молдова, Украина, Белоруссия, -Өзбекстан, Армения, Грузия. ҚР мен РФ арасындағы тауар, жұмыс, қызмет көрсетулердiң есеп айрысулары ҚҚС мен белгiленген бағаларменен пайдаланылады.

ҚҚС жүйесiнде негiзгi орынды жеңiлдiктер және осы салықтан босатылу алады. Қазiргi уақытта осы сұраққа жауап ретiнде жақсарту үшiн көптеген ойлар мен нүсқаулар берiлуде. ҚҚС-дағы жеңiлдiк жүйесiнiң өзiнiң жақсы жақтары бар. Заң шығару органдармен белгiленген ҚҚС-дағы жеңiлдiктердi қарастырайық. ҚҚС босатылатын айналымдар: почта маркалары, акциздiк алым маркалары, мемлекеттiк баж алынатын қызметтер, адвокаттар, наториаттар көрсететiн қызметтер, мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру мүлкi, жарғылық капиталға жарналар, осы жарна ретiнде енген мүлiктi қайтып алу, ҚР Ұлттық Банкiмен өткiзетiн тауарлар, лоторея билеттерiн өткiзу бойынша айналымдар қаржылық қызмет көрсетулер (кодексте көрсетiлген шекте), жерлеу бюроларының әдет-ғұрып қызмет көрсетулерi, коммерциялық емес ұйымдар көрсететiн қызметтер, геологиялық барлау және геологиялық iздестiру жүмыстары, мәдениет, ғылым және бiлiм беру саласындағы қызмет көрсетулер, жұмыстар, медициналық және мал дәрiгерлiк қызмет саласындағы тауарлар мен қызмет көрсетулер, қаржы лизингiне берiлген мүлiк, лизинг алушы мүлiктi негiзгi Қүрал ретiнде қолданса, жерге және тұрғын үй қорындағы ғимараттарға байланысты айналымдар, т.б.

ҚҚС Ұлттық валютаның импорты, шет ел валютасы (нумизматикалық мақсатқа пайдаланудан басқа), сонымен қатар бағалы қағаздар; ҚР Үкiметiнiң бекiткен баж арқылы тауарларды кiргiзу нормасы бойынша жеке тұлғалардың тауарларының импорты; мемлекеттiк iшкi қарыздар есебiнен алынатын тауарлар импорты; ҚР Ұлттық банкi өзiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн пайдаланылатын, сонымен қатар акцизделетiн басқа iзгiлiктi көмек және қайтарымдылық мақсатта мемлекет, мемлекеттiк үкiмет, халықаралық мекемелер арқылы кiргiзiлетiн тауарлардан басқасы; шет ел дипломатиялық өкiлдiктердiң қолданылуы үшiн әкелiнген тауарлар импорты, сонымен қатар осы өкiлдiктердiң дипломатиялық және әкiмшiлiк-техникалық қолдануы үшiн, оның iшiнде, олармен бiрге тұратын және халықаралық келiсiм шарт бойынша босатылған семья мүшелерi; ҚР кеден шекарасы арқылы кiргiзiлген тауарлар, ҚР кеден заңдары бекiткен кеден режимдерiнiң шегiнде босатылған, ерекше «еркiн айналымға арналған тауарлар» режимiнен басқа; дәрi-дәрмек жасауға арналған материалдар; дәрi-дәрмек импорты, оның iшiнде iшкi дәрiханалық жасақтар; емханалық тағайындаулар және емханалық заттар, сонымен қатар оның өндiрiсiне керектi материалдар; мемлекет, мемлекеттiк үкiмет және халықаралық мекемелер белгiленген грант негiзiнде орындалатын тауарлар импорттары босатылады.

Бұл жобаны жасаушылардың iстерiнен бiздiң салық заңдарын әлемдiк стандартқа жеткiзуге күш салғандарын көруге болады, себебi әлемдiк Салық Кодексiнде жеңiлдiктер марапатталмайды (салық ауыртпалығын төмендету негiзiнен мөлшерлемелердi дифференциалдау арқылы орындалады).

Қазiргi таңда ҚР-да ҚҚС 2 мөлшерлемесi қолданылуда: 16%, 0%. 16% мөлшерлеме-негiзгiсi болып табылады. Берiлген мөлшерлеме 01.07. 2001ж. ауыстырылған.

ҚҚС-ның нөлдiк мөлшерлемесi тауарлар құнының ҚҚС=0 болғанын бiлдiредi. Тауарларын өткiзгенде, нөлдiк мөлшерлеме бойынша салық салу, салық төлеушiге кәсiпкерлiк қызметтерде қолданылатын тауарлы материалды құндылықтарды, қызметтердi көрсетуде салық соммаларын сынақтауға хұқ алады. Нөлдiк мөлшерлеменiң жеңiлдiк мөлшерлемеден ерекшелiгi болып, ерте төленген ҚҚС.

1. Бекiре және лосось балықтары, бекiре және лосось балықтарының уылдырықтары және олардан жасалған деликатестер;

2. Алтын, платина, күмiс ювелир бұйымдары;

3. Хрусталь бұйымдары, хрусталь шамдары;

4. Бензин (авиациялықтан басқа), дизельдi жанар май;

5. Жеңiл автокөлiктерi (мүгедектерге арналған арнайы автомобильдерден басқа);

6. Қару-жарақтар (мемлекеттiк билiк оргондарына сатып алынатыннан басқа);

7. Мұнай шикiзат, газды конденсат;

8. Элекрқуаты;

9. Дайын және дайын емес терiлi былғары (қоян, ит, бұғы, қой терiсiнен

басқа);

11. Терiнi пайдаланып жасалған пальто, жартылай пальто(көртышқан, қоян, ит, бұғы, қой терiсiнен басқа);

12. Табиғи былғарыдан тiгiлген киiм-кешек.

Бұл баптың 1-11 бөлiмдерiндеғi тауарлар Қазақстан Республикасы Үкiметi белгiлеген шарттар және тәртiппен акциздiк жиналым маркаларымен маркаланады.

Экспортталатын акцизделетiн тауарлар акциздiк жиналым маркаларымен маркаландыруға жатпайды.

Акциздi төлеушiлер болып Қазақстан Республикасы территориясында тауар өндiретiн барлық заңды және жеке тұлға, немесе Қазақстан Республикасы территориясында акциз әлi төленбеген акцизделетiн тауарларды сатушылар, немесе Қазақстан Республикасы территориясында ойын бизнесiмен айналысатындар табылады.

Қазақстан Республикасы территориясында өндiрiлген, соған қоса Қазақстан Республикасы территориясына уақытша әкелiнген акцизделетiн тауарлар бойынша акциздi оларды өндiретiн тұлғалар төлейдi.

Қазақстан Республиқасы тарапынан Қазақстан Республиқасы территориясынан тыс жасалған және Қазақстан Республиқасы территориясына қайтарымды ақцизделетiн тауарлар бойынша ақциздi оларды Қазақстан Республиқасы территориясына әқелетiн тұлғалар төлейдi.

Инструқцияның 4-шi пунқттың 1-9 және 15 бөлiмдерiндегi тауарлар бойынша ақциздi оларды Қазақстан Республиқасы территориясынан тыс сатып алған және Қазақстан Республиқасы территориясына оларды өтеiзетiн тұлғалар төлейдi.

Ойын бизнесi бойынша заттай және ақшалай ұтысты ойын автоматтары, қарта, рулетқа және басқа да ойын құралының қызмет етуiне байланысты жұмыс iстейтiн үйлерi, қазино және басқа ұйымдар ақциздi төлеушiлер болыптабылады.

Ақциз салу объеқтiсi отандық өндiрушiлердiң тауары үшiн тауар өндiрушiнiң ащизсiз бағамен анықталатын құн немесе натуралды қөрiнiстеғi табиғи қөлемi болып табылады.

Ойын бизнесi бойынша ақциздi салу объеқтiсi болып ойын бизнесiнен төленғен ұтыстарды алып тастағандағы түсқен ақша құралдарының сомасы болып табылады.

Импортталатын тауарлар бойынша ақциздi салу объеқтiсi болып Қазақстан Республиқасының қеден заңнамасымен анықталатын қедендiқ баға табылады.

Ақциз мөлшерлемесiн тауардың құнына немесе натуралды қөрiнiстеғi физиқалық қөлемiне процентпен Қазақстан Республиқасының Үқiметi беқiтедi және ол Қазақстан Республиқасының бүқiл территориясына бiрдей болып қеледi.

Белғiленғен ақциз мөлшерлемелерi қелесiлерғе қолданылады:

• Отандық өндiрiс тауарлары бойынша тауар өндiрушiнiң ақциз қосылмаған бағасына, немесе натуралды қөрiнiстеғi табиғи қөлемiне; 33

• Импортталатын тауарлар бойынша сырттан әкелетiн акцизделетiн

тауарлардың кедендiк қүнына немесе натуралды көрiнiстегi табиғи көлемiне;

• Ойын бизнесi бойынша - төленген ұтыстарды алып тастағандағы ойын бизнесiнен түскен ақша қаражаттарының сомасына.

Акциздiң сомасын акциз төлеушi сатылатын тауарлар құнымен белгiленген мөлшерлемелерге байланысты өзi анықтайды. Акциз бойынша бюджетпен есеп айырысудың кезеңiне байланысты күнтiзбелiк аи, он күн, үш күн болып табылады.

Инструкцияның 4-шi пунктының 1-9 бөлiмдерiнде көрсетiлген тауарлар бойынша акциз бюджетке тауарды өткiзгеннен кейiн 3 банктiк күннен кешiктiрмей аударылады.

Басқа акцизделетiн тауарлар бойынша акциз бюджетке мына мерзiмдерден

кешiктiрмей аударылуы керек:

• Тауар айдың бiрiншi он күнi iшiнде сатылса, осы айдың 13-күнiнде;

• Тауар айдың екiншi 10 күн iшiнде сатылса, осы айдың 23-күнiнде;

• Тауар есеп беру айының соңғы күндерiнде сатылса, келесi айдың 3-шi күнiнде.

Өзi берген шикiзаттан жасалған өнiм бойынша акциз өнiмдi тапсырушыға жеткiзген кезде төленедi. Ойын бизнесi бойынша түскен түсiмнен есептелген акциз инструкцияның 26-пунктiнде белгiленген уақыт мерзiмiнде төленедi.

Инструкцияның 25-28 пункттарына сәйкес, ағымдағы төлемдер бойынша енгiзiлген акциздер декларацияда төлеушi есеп беру кезеңiндегi бюджетке төлеу туралы көрсеткен акциз сомасының есебiне кiредi.

Уақытында төленбеген акциз сомалары, соның iшiнде ағымдағы төлемдер Қазақстан Республикасының Үлттық Банкi белгiлеген 1,5 еселенген қайта қаржыландыру мөлшерлемесi мөлшерiнде өсiм пүл үстемеленiп бюджетке төленедi. есептiк көрсеткiштен жоғары болса, онда аи сайын есептi айдан кейiнгi айдың 15-iнеi кешiктермей ұсынады, ал егер тоқсандағы орташа айлық төлемi 500 айлық есептi] көрсеткiштен төмен болса, онда тоқсан сайын есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15-iнеi кеiпiктiрмей ұсынуы қажет.

Агымдағы төлемге артық төлеу кезiнде артық төленген сомма мерзiмi бойынш; келесi ағымдағы төлемге есепке алынады.

Импортталған тауарлар бойынша ҚҚС кедендiк заңдылықтармен белгiленген кедеi төлемдерiн төлеу күнiнде төленедi.

Ауыл шаруашылық өндiрiсiнде қолданылатын тауарлар импорты бойынша, сондай ақ ҚҚС-тан босатылғандардан басқа қосымша бөлiктер, дәрiлер, шикiзаттар материалдар және құрал-саймандар импорты бойынша ҚҚС Мемлекеттiк Кiрiс Министрлiгi орнатқан тәртiпке сәйкес төленедi.

Өнеркәсiптiк қайта өңдеуге арналған шикiзат пен материалдарды импортаған кезде, салық органдары ҚҚС төлеудiң мерзiмiн 3 айга ұзартады, сонымен бiрл импортталатын су, газ және электр энергиясы үшiн көрсетiлген соммалар бойынш; қарызды 3 аи iшiнде өтеудi салық органдары бюджетпен өткiзiлген тауарлардың ҚҚС бойынша өзара есептеу әдiсi арқылы жүргiзедi.

Дұрыс есептелiнуi және бюджетке ҚҚС уақытылы төленуi үшiн жауапкершiлiь салық төлеушiлер мен олардың лауазымды тұлғаларына жүгiнедi. ҚҚС төлеу тәртiбһ бұзганы үшiн салық төлеушiлерге санкциялар мен әкiмшiлiк айыптар қолданылады Егер салық төлеушi салықты немесе сол бойынша санкцияны төлеу мерзiмп ұзартқысы келсе, онда салық төлеушi салық органдарына жазбаша түрдегi өтiнiшт өтiнуi керек. Сонымен қатар, ол өз мiндеттемелерiн төлеудi қаматамасыз етуд< кепiлдiк ұсынады. Бiрақ, салық төлеу мерзiмiн ұзарту уақытылы төлемегенi үшiь өсiмдi төлеуден босатқызбайдыгӨсiм ҚР Ұлтгық Банкiсiмен белгiленген кешiктiрiлii төленген ағымдағы төлемдердiң қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң рет еселенгеь мөлшерде күн сайын есептелiнiп отырады.

Жеткiлiксiз себептермен белглiенген мерзiмде тiркеу орны бойынiш территориалды салық органына салық декларациясын ұсынбаған заңды немесе жеке тұлғаға декларацияда қөрсетiлген салықтың 10% мөлшерiнде айып салынады. Заңмен резидент емес үшiн банкке аударылатын ҚҚС есептеу кезiнде салынатын аЙналымға сатып алынған тауарлар (жұмыс, қызмет) үшiн резидент емеспен төленетiн тауарлар қүны, сондай-ақ табысты алу көзiнде ұстап қалынатын салық соммасы қоса алғанда енгiзiледi. Бұл жағдай ҚР тауарларды (жұмыс, қызмет) экспорттаған кезде ҚҚС бар бағаларды қолданылатын, ТМД елдерiнiң резиденттерi болып табылатын резидент еместерге жайылмайды.

Резидент емес үшiн төленуге тиiстi ҚҚС тауарлар қойылған айдан келесi айдың 5-iнен кешiктiрiлмей бюджетке аударылуы тиiс.

Кестедегi сомманың едәуiр екенi байқалады, демек резидент еместер үшiн ҚҚС ҚР мемлекеттiк бюджетiнде елеулi роль атқарады.

Ендi ҚҚС төлеу мерзiмдерi мәселесiн қарастырайық.

ҚҚС бойынша бюджетпен нақты есеп айырысудың есептi кезеңi календарлы аи болып табылады.

Егер ҚҚС бойынша бiр тоқсандағы орташа айлық төлемдер 500 айлық есептiк көрсеткiшiнен аз болса, онда есептi кезең ретiнде тоқсан алынады.

ҚҚС бойынша тоқсан бойына орташа айлық толем 1000 айлық есептiк көрсеткiшiнен жоғары болатын салық төлеушi ағыдағы төлемдердi айдың жиырма бесiнен және есептiден қейiнгi айдың бесiне дейiн төлейдi. Салық төлеушiнiң таңдауы бойынша бүкiл салық жылы бойындағы ағымдағы төлемдер алдыңғы тоқсандағы салық соммасының немесе өтiп кеткен есептi кезеңнiң нақты айналымның алтыдан бiр бөлiгi ретiнде анықталады. Салық төлеушi салық органдарына салық жылында ағымдағы төлемдердi төлеудi таңдаған әдiсi туралы жазбаша хабарлауы қерек.

ҚҚС бойынша деюiарация эр бiр есептi кезеңге есептi айдан қейiнгi айдың 15-iнен кешiктiрiлмей үсынылуы кереқ. Салық төлеушi тiркелу жерiнде салық органдарына ҚҚС бойынша деюiарацияны, егер тоқсанадғы орташа айлық төлемi 500 айлык бекiтiлген мерзiмнен 180 күнге кешiктiрiлш салық төлеушiмен ұсынылған салық деқларациясы, сол деқларацияда көрсетiлген салықтың 50% мөлшерiнде салық төлеушiге айып есептейдi. Бұндай жағдайда салық төлеушi қателiкгi жiберген уақытынан салық соммасында есептелiнген табыстын бюджетов түсуi уақытына дейiнгi аралықта (айыппұл ережелерiн қолданбай) сөгiс өтем ақысын төлейдi.

Салық таңдауы бойынша қемiнде салық жылының бiрiнде ағымдық төленетiн ҚҚС мөлшерi алдынғы қварталдағы салықтың басқа 6 соммасы бойынша немесе фақтiлi айналыс мөлшерiнде анықталынады. Бұндай жағадайда ағымдық төлемақының мөлшерi ҚҚС салық соммасының шығаруымен, алдағы қвартомдағы ҚҚС соммасы көрсетiлген мәлiмдемеге сәйкес тиiстi төлем мөлшерiнде салық оргтандары мен анықталады. Егер ағымдық төлемдi төлеудiң орнатылған мерзiмi бұзылса, онда ағымдық он қүндiқ төлем ақының аударылған соммасының негiзiне салық төлеушi бағалық шотпен өтемақы өндiрiп аударады. Салық төлеушi төлемақыны төлеудiң әдiсiн таңдау қезiнде фақтiлi айналыс бойынша ағымдық он қүндiюсе аударым жеке тұлғаның шотынан жiберiлмейдi.

Сату бойынша фақтiлiқ айналыстан шыққан ағымдық төлемақының мөлшерi орнатылған тәртiппен салық төлеушiнiң өз ерқiмен анықталады. Ағымдық төлемақыны төлемеу немесе оның төленуi толық болмаса, онда осы еқi жағдайда ағымдық төлемақаның мөлшерiнiң төмендеуi фактi ретiнде қарастырылмайды. Салық салу неғiзiн төмендетуден немесе салық мерзiмiнiң соммасынан салықты дұрыс есептемеуден салықты төлемеу немесе салық толық төленбесе, онда төленбеген салық соммасынан 50% мөлшерiнде сөгiс айыппұлын қайтарады. 50% мөлшерiндегi айыппұл әрбiр есептiқ қезеңде аударғанға дейiнгi және тиiстi төлемдебюджетее салық соммасында қолданылады. ҚҚС есептелу механизмi жыл сайын сараптауға және «бюджетқе төленетiн салық және басқа да мiндеттi төлемақылар» жөнiндегi заңға сәйқес толықтыруларға ұшырайды. ҚҚС есептеу механизмiн 2001 ж. айтарлықтай өзгерiстер енгiзiлдi. Бәрiнен бұрын, бұл мөлшерлемеге және ҚҚС соммасына эсер етедi. Жаңа ҚР-ң салық қодеқсiн жасаушылардың жұмысы мақсаты - бiздiң елдiң салық заңнамасын әлемдiқ салық кодексiмен сәйқес жүзеге асыру. Әлемдiқ салық Кодексiнiң негiзгi тенденциясы салық мөлшерлемесiн жеңiлдетудi қысқарту унификациясы болып табылады. Осы ережеге сәйкес ҚР салық заңнамасында орнатылады 24.07.01ж. ҚҚС бойынша 10%, 20% мөлшерлеме 16%-ке қысқарды, сондай-ақ ҚҚС жеңiлдiгiнiң көлемiде қысқарды. Осыған сәйқес салық заңнамаларын ясасаушылар салық салудың әлемдiқ стандартына ынталанады деген пiкiр жасауға болады.