ҚҚС МЕМЛЕКЕТТIК БЮДЖЕТ КIРIСIНIҢ ҚАЙНАР КӨЗI РЕТIНДЕ

Республиқаның бюджетiнiң табыстылығы тiкелей салық жүйесiнiң құрылуынан туындайды. Жалпы негiзде салық жүйесi сияқты мынадай құндық қөрсеткiштер: еңбек ақы, табыс, пайда, қапитал және басқа да бюджеттi қапыптастыруда салықтың рөлiн анықтайтындар құрылады. Бұл мақсатқа жету үшiн мыналар мен салық рөлiне шұғыл баға өтқiзуi қажет, осы құндық қөрсетқiштердiң қайсысы республика бюджетiнiң тапшылықсыз болуын жасау үшiн Қазақстанның салық жүйесiне сүйенедi. Салықтың бағалану рөлi бюджеттiк табыстың құрылуын, барлық бюджетке түскен салықтар соммаларының қатынасымен, салықтардың бiрнеше соммасымен анықталған қлассификациялық топтастырылған белгiсi бойынша, сондай-ақ жеке жақтан және басқа да жалпы бюджет табысының мөлшерiнен жеқе салык соммаларымен болжамдай отырып, айқындайды. Бюджетке түскен барлық бөлiнгендер және республиқа бюджетiн қалыптастыруда осы немесе басқа салықтар олардың рөлiн сынауға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге, мемлеқет салықтық реттеулер жүргiзедi. Бұндай жолмен анықталған мәлiметтi басқару эр бiр салықтар тобын немесе түрiн анықтауға мүмкiндiк бередi, көп жағдайда бюджет табысының өздiгiнен фисқалдық ынталануына орны бередi. Мемлекеттiқ бюджеттiң табыстылығы ҚҚС-ң рөлiн анықтау үшiн кейiнгi 4ж. ҚҚС-ың бюджетке түсуiнiң қозғалысын қарастырайық.

Берiлген кестеден 1997 және 1998ж. мен салыстырғанда, 1999 және 2000ж. мемлекеттiк бюджет табысы айтарлықтай өскен. 1998ж. салықтар жөне бюджетке төлемдердiң түсуi болжамының орныдалмауының басты себебi, экспорттық товарларға әлемдiк бағаның құлдырауына байланысты экономиканың салааралық сферасында төмендеу жағдайлары болады, сондай-ақ әлемдiк қаржылық дағдарыс.

Осы себептер жетiспеушiлiктiң көбеюiне әкеледi. 01.01.98жылдан 01.01.99жылға дейiн жетiспеушiлiкпен 1999ж. салық 42,1%-ке көтерiлдi. Бюджетке салықтың және төлемнiң келiп түсуi мыналармен байланысты:

• 
  Кәсiпорындар мен мекемелердiң қаржылық нәтижесiнiң қүрт төмендеуi, 1838 ден 2717-ге дейiн өскен кәсiпорындардың шығындарының өсуiне әкеледi, сондықтан олардың шығыны 7460 млн.тг. ден 111333,7 мың тг. дейiн өстi;
  
• 
  Төлемдiк есеп айрысу тәртiбi бұзылды. 1998ж. 12 айында кәсiпорындардың кредиттiк берешегi 60,2% және 1528,5 мың тг., ал дебеттiк сәйкесiнше 32,7% және 658,5 млрд.тг.
  

Өткен жылға қарағанда ЖЮ информацияны есепқе алганда 1999ж 1,7%-ке өстi Және 1893,5 млн. тг. қүрады. 1999ж. макроэкономикалық оң нәтижелi Көрсеткiштердiң жетiстiгi қазақстан экспортының негiзгi позициясының тиiмдi Конъюктуралық нарық теңге бағамын еркiн жiберу, салық төлеушiлердiң iрi мақсатты Жүзеге асыру негiзiнде. 2000ж. оң тенденция сақталып және бюджеттiң табыс *өнiндегi жоспары 109,8% орындалды. 496117 щң.тг келтiрiлген болжамда 48557 Млн.тг. өсумен бюджетке 544673 млн.тг түс^, Былщрғы жылмен салыстырғанда өсу қарқыны 159,3%-тi құрады. Мемлекеттiк бюджеттен ұсталған барлық жанама салық өте салмақты. Мысалы, № 2 кестеде көрсетiлгендей ҚҚС барлық салықтарға қрағанда мемлеқеттiқ бюджет табысының жыл сайын орташа 23% көлемiн құрайды.

Мемлекеттiқ бюджет табысындағы ҚҚС бөлiгi.

	1997ж.	1998ж.	1999ж.	2000ж.
Мемлекеттiк бюдж	100	100	100	100
ҚҚС	21	26	22	21

Жанама салықтың мөлшерi жоғары болғанымен, бiрақ кейiнгi кезде ол төмендеуге тенденция алды.

Бұл кейбiреулерге жанама салықтың түсуiнiң қөбеюi, заңды тұлғаға салынатын жеке жанама салықтан екендiгiн түсiндiредi.1998ж. болжамдық тексерiс бойынша бұл салық 48%, ал 2000ж. 31% көбейген. Iкестеге қарасақ мысалы: 2000ж. тiкелей салықтың түсуi 33792152 мың тг., ал жанама салықтан (кеден бажын) қосқанда 325888259 тг. Сондай айырмашалақ 43843843 тг. Бұл тiқелей салыққа қарағанда жанама салық айтарлықтай аз. Салықтардын көлемiнен алынган айырмашалықтағы сан салықтардың жалпы соммаларының түсулерiнде сол тенденция сақталады.

Тiкелей және жанама салықтардың түсуiнiң қозғалысы олардың бюджеттегi маңыздылыгы мен қалыптасуымен және диаграммадагы қескiнiмен анықталады.

2000ж. мемлеқеттiк бюджетқе түсетiн салықтық түсiмдерден негiзгi салықтарға. Диаграммада тағы да жанама салықтың Мемлекеттiк бюджетке түсуi айтарлықтай орын алатыны қөрiнiп тұр. Мемлекеттiқ бюджеттiң ҚҚС және заңды тұлғадан алынатын табыс салыгының түсуi 89030146 мың тг. құрады. Бұл қөрсетқiш сала бойынша басқа салықтан тез ереқшелiнедi. ЕкiщщДен 1999ж. бюджетқе түсу Көлемiмен бұл заңды тұлғадан алынатын табыс салығы 1999ж. түсуi 54759327 мың. ТТ. табыс салығы айтарлықтай өстi, жоғарыда айтылғандай ендi бұл салық бюджеттегi ең маңыздысы.

Бұл салыктың (ҚҚС және заңды тұлғадан алынатын таза салықтардың) түсуiнiң улкен көлемi, үлкен негiздiн жинақталуын түсiндiредi және де анықталған түрде бiр-бiрiмен ұқсас, бiрақ ҚҚС базасы бәрi бiрде кең, табыс салығына қарағанда. Табыс салығы, ал ҚҚС бағытталған барлық шығындарды көрсетедi. Нәтижесiнде бұл салықты өндiрушi емес, өндiрiс тiзбегiндегi тауарды соңғы сатып алушы арттырады. Жалпы салық түсiмдердегi ҚҚС-ның үлесi заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтан 1997ж. %, 1998ж. 18,9%, 1999ж. 4,1%-ке артып отыр, ал 2000ж. заңды тұлғалардың табысына салынатын салыққа қарағанда ҚҚС-ның үлесi 9%-ке төмендедi.

ҚҚС-ның салық салу базасы мол болғандықтан оны басуда тiкелей салықтармен салыстыруға болмайды. Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады: ҚҚС Қазақстан бюджетiнiң кiрiстерiнiң ең маңызды табыс көздерiнiң бiрi болып табылады.

Ендi ҚҚС-н жанама салықтармен салыстырайық.

Салық базасы еңбек ақы, табыс, пайда және т.б. құндық көрсеткiштер базасында құрылады. ҚР-ның халық табысы немесе еңбек ақысының темен деңгейде болуы бюджетке түсетiн түсiмдердiң, қажет көлемiн қамтамасыз етпейтiн салық базасының төмендеуiне әқеп соғады. Сонымен бiрге, бұл толық қуатпен немесе жартылай iстеп тұрған өндiрiстiқ қәсiпорындарға да байланысты бюджет табыстарының азаюына әкелiп соғады. Мұндай жағдайларда елiмiздiң экономиқасында жанама салықтар мен алымдар неғiзғi орын алады.

2000ж. 1 қаңтарында мемлекеттiк бюджеттiң жалпы табыстардағы жанама салықтардан түсiмдердiң үлесi 152887259 мың тг. нмесе 28,1% болды. Бiрақ, тұтынуға салықтардың өсудiң кемшiлiктерi де бар. Оларға инфляция мен реғрессивтi мiнез Құлық жатады. Бұған қарамастан бұл қемшiлiктердi жабады. Жанама салықтардың регрессивтiлiғi темен табыс табатын халықта орын табуы мүмқiн. Бiрақ, олардың бұл салық төлеушiлер қатеғориясына мемлекет бюджетке түскен жанама салықтар арқылы материалды иғiлiктер мен қосымша қызметтер көрсете алады.

Импортталған тауарға ҚҚС сыртқы операциялар мен сыртқы саудаға салынатын салықтар арасындағы рөлiн бақылайық.

3 кесте Баж салықтары мен төлемдер бойынша ресми түсiмдердеғi ҚҚС-ның орны 1997ж.

56,2 6,7 24,9

Төлемнiң атауы

1999ж. 2000ж.

Импор-тын тауарға ҚҚС

68,5 67,6

Импор-ған тауарға акциз

7,0 1,3

16,3 21,9

Экспортты баж салығы немесе кеден

О 0 0,2

мен бақылау 12,1

8,2 9

Кедендiк салықтар мен

100

ОД

9,0

Кестедеғi мәлiметтер бойынша жалпы салықтар мен салықтық төлемдер сомасында ҚҚС-ның үлес салмағы соңғы жылдарда 56,2%-тен 68%-қе өстi. Кестеге сүйене отырып мынадай қорытынды жасауға болады: ҚҚС бюджетқе деген түсiмдердiң Маңызды қөзi.

Ендi соңғы жылдар бойынша ҚҚС-ң динамиқасын қарастырайық. Оның түсiмдерi iiкелей елдеғi эқономиқалық жағдайға және заңдылыққа тәуелдi.

ҚҚС-н есептеу механизм! қосымша құнның өзiн анықтауды қажет етпейдi. Салық соммасы = ҚҚСалынған - ҚҚС_{төленген} Заңдармен бұрын төленген ҚҚС соммасы есептеу Құқығын қамтитын белғiлi бiр талаптар қарастырылады. 1997ж. бастап бүрын Төленғен ҚҚС соммасы қелесi шарттардан орындау арқылы есептелiнедi:

• 
  Тұтыну тауарлары (импортталған) қәсiпқерлiқ қызметте қолданылады;
  
• 
  Тұтыну тауарлары салықтың счет-фактураларымен рәсiмделедi, онда ҚҚС соммасы бөлек жолмен көрсетiлген;
  
• 
  Жабдықтаушы да, тұтынушы да ҚҚС бойынша есепте түрады;
  
• 
  ҚҚС ынталандыру функциясын жүзеге асыру барысында нөлдiк мөлшерлеме мен жеңiлдiктер қолданылады.
  

Сондықтан бұл тауарлар қозғалысын заңдық жағынан қатаң бақылау жүргiзгенде экспорт 10 есе қысқарды, яғни бюджет қолдан жасаған экспорт қабынуына ҚҚС қайтаруды тоқтату есебiнен ұтымды жағдайға келдi. Салық түсiмдерiнiң көлемi 1998ж. 1997ж. қарағанда 40%-ке артты (1 кесте).

Қаржы Министрлiғiнiң Салық Комитетi басқарушының бұйрығы бойынша мағынасы жағынан Салық кодексiн қабылдаумен сай салық революциясы жүзеге асырылды, яғни онда салық есептеу мен төлеу тәртiбi туралы эр түрлi инструкцияларға өзғертулер енгiзiлдi.

Жаңа инструкциялар 1998ж. 18 шiлдеден бастап iске асты, бiрақ ол туралы ең соңғы салық төлеушiлер бiлдi.

ҚҚС есептеу мен төлеу тәртiбiндегi өзгертулер ең маңыздысы болып табылады. 1998ж. 10 маусымда Салық кодексiне маңызды өзгерiстер енгiзiлдi. Нөлдiк немесе 20%-тiк мөлшерлемеден басқа 10%-тiк мөлшерлемесi пайда болды. Бұл мөлшерлеме бойынша тауарлар мен қызметтердiң кең спектрi, яғни алғашқы қажеттiлiк тауарларына салық салу жүзеге асырылды.

ҚҚС-нан босатылған импорт немесе iшкi айналымға келесiлер бойынша толықтырулар:

Қаржы қызметтердiң кейбiр түрлерi;

• 
  Коммерциялық емес ұйымдардың, негiзiнен медициналық көмек, қарт адамдар мен мүгедектердi, балаларды әлеуметтiк қорғау;
  
• 
  Нотраиалды кеңсе қызметтерi;
  
• 
  Жоғары және орта бiлiмберу мекемелерiнiң оқулықтары мен оқу құралдарын өндiру және өткiзу айналымы;
  

«ҚҚС есептеу мен төлеу» туралы жаңа 556 пунктi ең революциялық болып табылады.Онда шикiзатты өндiретiн (спирттiң барлық түрлерiнен басқа) ҚР-ның резиденттерi оны ҚР-ның территориясында алғашқы өңдеуге өткiзу үшiн, ҚҚС-н келесi тәртiппен (есептеу әдiспен) төлейдi:

Шикiзат өндiрушi алғашқы өндiрiстiк өңдеуге ҚҚС-н есептемей жүзеге асырады да, сатып алушыға «ҚҚС-сыз есептеу әдiсiне сәйкес» белЛсi бар салықтың счет-факту раны бередi. ҚҚС туралы декларацияда өндiрушi-жабдықтаушы мұндай шикiзаттың құнын бөлек жолмен көрсетедi де, салық салынатын айналымға кiргiзедi.

Сатып алушыда шикiзат жабтықтаушыда көрсеткен құн ҚҚС-на есептелiнедi. Мұндағы алғ. өндiрiстiк өңдеуге арналған шикiзатқа бұрын өндiрiстiк өңдеуге немесе қандай да бiр басқа өңдеуге жатпаған шикiзат тауарлары жатады және өндiрiлген өнiмнiң негiзiн құрай отырып, оның құрамына кiредi.

Алғашқы өндiрiстiк өңдеуге арналған шикiзатқа мыналар жатады: ҚР территориясында немесе судан табылған пайдалы қазбалар, өсiрiлген немесе жиналған өсiмдiк өнiмдерi, тiрi жануарлар, құс, балық, үй жануарлардан алынған өнiмдер.

Бұдан Қазақстанның барлық ауыл шаруашылығы кен өндiрушi өндiрiсi ҚҚС-н босатылады, егер олар өзiнiң өнiмдерiн шикiзат ретiнде Қазақстан территориясына шығарса.

Жеке өндiрiстiң кез келген платинамен алтынды өткiзуде ҚҚС нольдiк ставкамен салынады, ал бұрын ҚҚС алтынды тек алғашқы сауда өткiзуде төленбейтiн. Кеден мекемесiнде БҮҰ елдерiнде импортқа КҚС хжлуды, қойды, оның орнына ТМД елдерiнен жабдықтаушының салықтың шот фактурасы бойынша ҚҚС н қабылдауға болды, екi жақты, салық салу яғни бiздiң елге әкелiнген тауар үшiн алынған соммаға ҚҚС - н жабдықгаушы да, жергiлiктi компания да тауардың экспорттық құнынан 20% кеденде төледi. ТМД құрамындағы бiрқатар елдердiң iшiнде Қырғызстан мен Азербайджаннан ҚҚС белгiленген орын қағидасы бойынша алынады. Бұл Қырғызстан мен Азербайджан бiз үшiн экспорт-импорт ретiнде Германия сияқты шет елдер болып табылатын бiлдiредi.

ҚҚС бойынша салық салу базасын қысқарту үшiн өткiзiлетiн тауардың бағасын төмендетушiлермен күресу үшiн «тұтыну бағасы» ұғымы енгiзiледi. Тұтыну бағасына тауарды сатып алу бағасынан басқа оны өткiзу мен тұтыну шығындары да кiредi. Егер, бұрын ҚҚС сатып алу бағасынан мiндетгi түрде темен өткiзу бағасынан есептелiнсе, қазiрғi кезде сатып алу бағасына басқа да шығындарды қосу керек.

Бұл баптардың барлығы 1999ж. мемлекеттiк қазынаға ҚҚС бойынша түсiмдердi айтарлықтай азайтты. 1999ж. 1998жылмен салыстырғанда ҚҚС бойынша бюджетке түсiмдер 8 млн.тғ. өстi. Салық бойынша жоспар iске аспады. ҚҚС бойынша жетiспеушiлiк өстi. Бұл ҚҚС-ның 20%-тiк мөлшерлемесi халық шаруашылығымен қамтамасыз етiлмейтiндiғiн дәлелдейдi. Бiрақ, бұл жерде мұндай жағдайды ескеру керек, әлеуметтiк салық бойынша, жетiспеушiлiк (20 млрд. тғ.) төмендедi, ол жерғiлiктi бюджетке түседi, мұндағы резервтi территория орғандар территориалды салық комитеттерiмен фирмалардың кiнәсiнде. Жетiспеушiлiк орнын толтыру үшiн ақша болған кезде ең алдымен ҚҚС емес, жергiлiктi бюджетке түсетiн әлеуметтiк салықты өтеу керек.

Мұндағы терiс жағдай ҚҚС-ның ЖЮ-ге қатынасының көрсеткiшiнiң төмендеуiнде, барлығы 4-4,1%. Мұндай төмен көрсеткiш өндiрiстiң төмендеуiмен тығыз байланысты. Бұл экономикада ҚҚС салудың минималды шегi. Бұл тенденцияны ҚҚС екiншi жағын көрсететiн график арқылы байқауымыз болады. ҚҚС мемлекет үшiн тұрақты табыс көздерiнiң бiрi болып табылса, салық төлеушiлер үшiн ауырташылық болып табылады. 45

Графиктен көрiп тұрғанымыздан, ҚҚС мен ЖЮ-нiң жоғары көрсеткiштер сипатында, ҚҚС экономиканың тиiмдiлiк деңгейiн, кәсiпорындар айналым қаражаттарының макродеңгейде - ақша массасын төмендететiн салық болып табылады.

2000ж. сол тенденция қалды, яғни бiздiң экономика жағдайында ҚҚС инфляциялық процестердi тереңдетiп, тұтынушыларға салық ауыртпашылығын аударады. Әлемдiк тәжiрибеде ынталандыру функциясы қолданылады, бiрақ бiзде iс жүзiнде пайдаланылмайды.

2000ж. iшкi өндiрiстiң тауарларына ҚҚС, орындаушылық жiберiлген салықтар қатарына жатқызылады. Iшкi өндiрiс тауарларына ҚҚС 1,3 %-ке орындалады. Оны 4 кестеден көруге болады.

Кесте 4. Орындалмаған болжау бойынша негiзгi бюджет кiрiстерiнiң

Негiзгi себебi, бұл өтеу соммасының 2000ж. 1999 жылмен салыстырғанда 2,5 есе өстi. Егер 1999ж. 13,6 млрд.тг өтелсе, 2000ж. 34,5 млрд.тг. бұл экспорт көлемiнiң артуына байланысты. Еғер маусым айында бұл көрсеткiш 4,2 % құраса, желтоқсан айында ол 4,1 %-ке дейiн азайды.

Ққс-ты нөлдiк мөлшерлеме бойынша орнын толтыру мәселесi терең талдауды және кiшi және орта кәсiпорындарды басқаруды жақсартуды талап етедi. Салық төлеушiлер ҚҚС-ты бюджетке төлеу ережелерiмен қиянат ету схемалары мен құралдары бар. Бұған тыйым салу жұмыстарын ұқыпты жүргiзу керек.

2000ж. қарастырылған бюджеттiк ауыртпалық коэффициентiнiң төмендеуiн оның динамикасындағы тұрақтылығын көрсетедi.

Жүргiзiлген талдауды қорытындалай отырып келесi тұжырым жасауға болады: салық салу механизмiнiң құрамын құрайтын бюджет табысын құру және салық соммасы қайта бөлу кезiнде ұйымдасқан экономикалық және құқықтық қатынастар құрылады.
III. ҚР-Ң НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫНДАҒЫ ӘЛIМДIК ТӘЖIРИБЕ ЖӘНЕ ҚҚС-Ң ДАМУ

МӘСЕЛЕСI.

ҚҚС-тың салықтық реформасы процесiндегi эсер етудi зерттеу нақгылы талдауды Қажет етедi. Оның себебi, 1-ден ҚҚС салыстырмалы жағынан «жас»: ол 40 жыл бойы қолдануда, тiкелей салықтарды қоспағанда ҚҚС басқа да жанама салықтармен салыстырғанда өте аз. 2-ден, оның әрекеттерiнiң механизм, есептеудiң түрлi әдiстерi, төлеу және есепке алу тәртiбi тек дайындалмаған салық төлеушiлердi ғана емес, сонымен бiрге бiрқатар салық жұмыскерлерiнiң бөлiгiн қабылдау үшiн белгiлi бiр киындықты көрсетедi. 3-ден, ҚҚС-қа қатынасы эр елде және әртүрлi мамандар көзқарасынан қарағанда бiрдей емес. Ол әрқашанда өзгерiп тұрады.

ҚҚС-ң әлеуметтiк-экономикалық мағынасы ғалым-экономистер арасында әртүрлi көзқарастарға кездестiрдi. «ҚҚС-ң артықшылығы болып өнiм мен қызметтердiң орындалу нөтижесiнде жиналуы, яғни бұл ҚҚС төлемеуден сақтандырады. Ол бiрқалыпты экономика секторында тежеудi болдырмайды, яғни бұл әлеуметтiк әдiлеттiктiң тереңiрек жүзеге асуында өте маңызды».

«АҚШ-та ҚҚС-ң және басқа да жанама салықтардың әлеуметтiк әдiлетсiздiгi басқарады», яғни бұлар тiкелей салықтармен салыстырғандағы. Инфляцияның жоғарылау себебiнен Танзи эффектiсi байқалады, яғни жиналатын салықтар көлемi мемлекеттiк шығындар көлемiнен әлдеқайда қалып қалды. Бiрде бiр эмиссиондық емес көздерi жанама салықтарды, әсiресе - шектi ҚҚС-ты жабу болып табылады.

«Нарықта бәсекелестiк жоқ болған жағдайда ҚҚС инфляцияны қорғаушы құрал болып табылады, сондықтан да ҚҚС мүлдем алып тастау дұрыс шешiм».

ҚҚС туралы ойдың түрлi айырмашылығы, алдыңғы екi келтiрiлген факторға байланысты болды.

Жетпiсiншi жылдардан бастап өмiр сүре бастаса да, сол аз ғана жылдардың iшiнде ол жанама салықтардың iшiндегi сенiмдi, әрi тиiмдi болып қана қоймай, сонымен қатар әлемде жүздеген салықтар жүйесiнiң iшiнде лидерi болып табылады.

Өзiнiң экономикасында ешкiмге әлi белгiсiз салықты қолданушы, екiншi Дүниежүзiлiк соғыстан зардап шеккен Батыс Европа елдерi - Франция, ФГР және Дания (1967ж), Нидерланды және Швеция (1969). Бұдан бұрын ҚКС-ғын өз тәжiрбиесiнде әскери қақтығыстардан бiраз дағдарысқа ұшыраған және өзiнiң территориясында тiптi қазiргi күнге дейiн ең қатыгез қару ретiндегi атом бомбасынан зардап шеккен Япония қолданған болар едi. Бiрақ, Япондық салық шенеунiктер бұл салықтың тиiмдiлiгi мен нейтралдығына күмәнмен қарады, сондай-ақ салықтарды жасырудың профилактикалық құралы болып табылады (практика жүзiнде дәлелденген).

Жетпiсiншi жылдары өзiнiң экономикалық бағдарламасын бай шикiзат және еңбек ресурстарын пайдаланып, алдыңғы қатарлы елдер қатарына бағытталған Бразилияда; бiрiншi кезде ҚҚС-ғын тек штаттар iшiнде және олардың арасындағы операцияларда қолданып көрген (бұл жерде қазiр ҚҚС-ғының 3 түрi қолданылады). Бұл кейiнiрек федералды құрылымды Канада да қолданылады, бұл жерде ол дамымай, кейiн мүлдем алынылып тасталды.

Жетпiсiншi жылдардың ортасында Халықаралық Валюта Қордың бюджеттiк қатынастар жөнiндегi Басқармасы Корей үкiметiмен бiрге, бұл жерде ҚҚС-ғын енгiзуден жүзеге асырады. Одан соң Тайвань (1986ж), Индонезия (1985ж) және Филиппин (1998ж) елдерi де енгiздi. 1990ж. ХВҚ құрылымы және БҰҰ-ң даму бағдарламасы Индонезия астанасы Джакартада «Азиядағы ҚҚС-ғы» атты бiрiккен семинар өткiздi, бұл жерде ҚҚС-ғы алу және енгiзу кезiндегi елдердегi маңызды мәселелер жөнiнде талқыланды.

Әртүрлi елдердегi ҚҚС-ғын қолданудың тәжiрбиелерi мен нәтижелерi бiр жағынан әртүрлi, басқаша жағынан қарағанда олардың алдынан жанама салық салу табиғатынан туындайтын ұсақ проблемалар жиi ұшырасады. Осы 2 аспектiлердi тереңiрек қарастырған жөн. Осылайша ҚҚС-ның отаны болып табылатын Францияда бюджеттiк түсiмдердiң барлығының 40%-тен астамы ҚҚС-ның үлесiне келедi. (АҚШ-та бұл көрсеткiш -20%-тен аз).

Кестеде 2 Франция мемлекетiнiң бюджеттiң табыс құрылымы

ҚҚС-тан тек мыналар босатылады:

• 
  Әкiмшiлiк әлеуметтiк, мәдени және спорт қызметтерiне орындайтын мемлекеттiк аппараттар;
  
• 
  Ауылшаруашылық өндiрiс;
  
• 
  Кейбiр еркiн мамандықтар: жеке мұғалiмдiк қызмет, жеке тәжiрбиелi дәрiгерлер, рухани творчествамен айналысатын адамдар.
  

Жалпы ставка 14% болса, негiзгi сауда тауарларына, кiтап-журнал өнiмдерiне 7% ставкамен салынады. Саудаға салынған салық өзара қатынастары әртүрлi болып табылатын федеральдi және жер, жергiлiктi бюджеттер арасында бөлiнедi.

Саудадан түскен салық табысты реттеудiң көзi болып табылады. Оның есебiнен ағымдағы бюджеттiң қалыптастыруда жерлердiң қаржылық жағдайы теңестiрiледi. Әрбiр 2-3 жылда федеральдi үкiмет және жердiң қаржылық органдары саудадан түскен салықтарды бөлу туралы келiссөздер жүргiзедi. 1992 жылы ол былай бөлiнген: 60% - федеральдiк бюджетке, 35% - жер бюджетiне және 5% - жергiлiктi бюджетке. Германияда сондай-ақ табыстарды теңестiру жүргiзiлген. Бавария, Вюртемберг, Солтүстiк Рейн-Вестфалия өзендерiнiң қаржы ресурстарының 1 бөлiгiн төменгi Саксония, Шлезвиг-Гольштейн сияқты экономикалық потенциялы төмен жерлерге бөлдi.

Австралияның салық жүйесi германдыққа жақын: Австралияда саудаға салынатын салықтың орнына 20% товармен ҚҚС қолданылады, ал сауда тауарларына, медикаменттер және кiтап-журнал өнiмдерiне-10%.

Италияда КҚС-тың бiрнеше ставкаларына-нөлдiктен ең жоғары ставка 38% қолданылады. Мысалы: нөлдiк ставка тауар мен қызметтiң экспортына; льготалық 2%-к ставка- ең қажеттi тауарларға (нан, сүт және басқа тағамдар, газеттермен журналдар) 9% -к негiзгi ставка бойынша өнеркәсiп өнiмдерi, 18 %-к көтерме ставка бойынша - тамақ өнiмдерi мен спирттi сусындар, бензин мен мұнай өнiмдерi, ал ең жоғары 38 % - к ставка бойынша.

Ұлыбритания бюджетiне жанама салықтар үлкен табыстар әкеледi, олардың негiзгiсi-17,5 % ставкамен ҚҚС, мұнай өнiмдерiне, алкаголь, темекi, ойын бизнесiне акциясыз-8% жарыстарда алынатын алымдар. Акцизсiздiк жиналым ставкасы 10 % - 53-тен 30 % - ке дейiн. 1993 ж. Ұлыбритания бюджетi 80 млрд. фт. тең болған. Бұл соманың 56% - i тiкелей салықтар, 43 % -i жанама салықтар.

Данияда 1993 ж. мемлекеттiк бюджет табыстарының құрылымында ҚҚС - 19 %, акциз -17 %, кеден баждар - 14. ҚҚС үлкен табыстар әкелдi. Оның ставкасы жалпы әлемдiк деңгеймен салыстырғанда әлдеқайда жоғары-25%. Скандинавия елдерiнде; Швед.-23,46 %, Финлан.-19,5 %. Импорттық тауарлар акцизден және ҚҚС босатылады. АҚШ-та федералды әмбебап акциз жоқ, бiрақ көптеген штаттарында сатудан жалпы салық бар: салық мөлшерлемесi 3% құрайды. Федералды акциздер тауарлардан - алкогольды және темекi бұйымдарына, қызметтерден - жалға және әуе тасымалдарына бекiтiлген. Соңғы жылдары акциздiк алымдар бiрден артты- 40%-дан жоғарыға. Бұл федералды бюджет тапшылығының ұлгаюына байланысты бiрқатар тауарларға акциздер көтерiлуiмен түсiндiрiледi, оның iшiнде сыраға, шарапқа, темекi бұйымдарына екi есе. Қымбат автомобильдерге, бағалы бұйымдарға, жеке самолеттерге 10% мөлшерлеме бойынша бойынша акциз енгiзiледi. Баждар, ең бастысы кеден бажы 1992ж. 19 млрд. доллардан асты. Бұл 1989ж. қарағанда 16,6%-ға өскендiгiн көрсетедi. Жапонияда тұтыну салықтары iшiнде негiзгiсi - сатудан салық. Ол 3% мөлшерлемеде алынады. Бюджеттi бiршама толықтыратын салықтар: автомобиль иелерiнен, қызметтерге: мейманханада тұрғаны үшiн, мейрамханада тамақтанғаны үшiн және т.б. акциздер.

Барлық елдер дерлiк ҚҚС-н счет-фактуралар негiзiнде алу әдiсiн немесе ҚҚС-н алудың несиелiк әдiсiн пайдаланылады. Счет-фактуралар негiзiнде ҚҚС-н алу әдiсi былай пайдаланылады: мәмiлеге салық салынады және сонымен бiрге счет-фактура маңызды құжаттық куәлiк болады, жақсы аудиторлық iз қалыптасады; көптеген мөлшерлемелердi пайдалануға болады (бухгалтерлiк счеттар негiзiнде ҚҚС-н алу кезiнде тек бiр ғана мөлшерлеменi қолдануға болады); салық салудың кез келген кезеңiн (бiр, екi ай немесе квартал) пайдалану мүмкiндiктерi, бұл кезде бухгалтерлiк счеттар негiзiнде ҚҚС-н алу қезiнде пайда мен шығынның жылдық счеттарын пайдалануға тура келедi.

ҚҚС қандай да бiр қисаюшылыққа әкелмейдi - оны төлеуден босату саны үлкен емес және нөлдiк мөлшерлеме аса кең пайдаланылмайды деген жағдайда ҚҚС-н толық шамада ақша қаражатын жұмсауға несиелеу керек және бұл көбiнесе басқа салықтардан ҚҚС-ң артықшылығын қамтамасыз етедi. Сонымен, экспорттық тауарларға ҚҚС-ң соммасын толық түрде анықтау және орнын толтыру үшiн пайдаланылатын әдiс. Тең негiзде экспорт баптары арасындағы бәсекелестiктi қамтамасыз етуi керек (ҚҚС экспорттық тауарлардың бәсекелестiк қабiлеттiгiн жоғарлатады деген дәлелдер асыра айтылған болып табылады).

Бухгалтерлiк счеттар негiзiнде ҚҚС-н алған кезде мынадай мәселелер болады: кәсiпорын ҚҚС-н пайдаға қосымша салық ретiнде қарастырады, ал оның жұмысшылары - еңбек ақы қорынан тағы да бiр салық ретiнде; счеттар жылына тек бiр рет ғана жабы лады, сондықтан жылдық төлемнен басқа ҚҚС-ң барлық төлемдерi алдын-ала төленуi тиiс; счет-фактуралар әдiсiнен айырмашылығы аудиторлық iз жоқ;қiспорындармен көрсетiлген пайда соммасына қиылысқан тексерулер жүргiзуге болмайды; тек бiр ғана мөлшерлеменi пайдалануға болады және қазiргi кезде тарифтер мен сауда бойынша бас келiсiмге сәйкес тек ҚҚС ғана орнын толтыруға

жататын сатудан салық деп танылады.

ҚҚС жиi тиiмдi емес және қиындықтарға әкелетiн салықтарды алмастырады. Оларды алу жаман тәсiлмен жүргiзiледi. Мысалы ретiнде, салықтық мiндеттемелердiң «каскадты» өсуi, әртүрлi салық мөлшерлемелерiнiң (кейде олар жүздеп салынады) үлкен саны, капитал тауарларына салық салу, импорттық тауарлар үшiн салық жеңiлдiктерiнiң болуы, салық салу базасының қысқаруы, салық алудың екi (кейде коррупциядан босамаған) жүйесi тән салықтарды көрсетуге болады. ҚҚС-н енгiзу бұл кемшiлiктерден құтылуға және салық салудың жүйесiн қайта құруға мүмкiндiк бередi. Кейбiр елдер бұл салыққа басқа атауларды пайдаланылады: Канада мен Жаңа Зеландияда ҚҚС тауарлар мен қызметтреге салық (ТҚС) деп аталынады. Сонымен бiрге тауарларға салынатын салықтарға қарағанда ҚҚС-н алу қиынырақ деп айтылады және оны алған кезде белгiлi бiр соммасын қайтару керек болуы мүмкiн: ҚҚС-н алу кезiнде және оны келесi қайтарған кезiнде энерғия қандай да бiр табыс алмай-ақ жұмсалады, ал бұл әрине тиiмдi емес. Бұны шешу бұ/рыii төленген ҚҚС-н қайтару қажеттiгiн алып тастау арқылы мүмқiн, яғни нөлдiк мөлшерле^нi тбй эқбпорт үшiн пайдалану.

Кейбiр елдердiң салық қызметтерi ұйымдық құрылымына байланысты жанама және тура салықтар бойынша жеке бөлiмшелерге ие. Олар шартты түрде 3 "топка бөлiнедi:

- бұл бөлiмшiлер бiр ғана ұйымда болатын елдер (АҚШ, Жапония, Франция және Австралия);

- тура және жанама салықтардың бөлiмшелерi әртүрлi ұйымдарға қарайтын елдер (Бiрiккен Королевства, онда Қаржы министрлiгi құрамында бiр-бiрiнен тәуелсiз Iшкi табыстар департамент!, ол тек қана тура салықтармен айналысады және Кеден және акциздiк алымдар департамент!, ол жанама салықтар мен төлемдерге жауап бередi);

фунқционалдық қағидат басқару иерархиясының әрбiр деңгейiнiң сәйкес мамандығы жолымен жүзеге асырылған елдер (Германия);

Жанама салықтарды жинау бойынша арнайы органдарды құру Қазақстан үшiнқолайсыз. ҚҚС-н енгiзудiң бағаға әсерiн оқып-бiлудiң негiзнде 35 елде ХВҚ келесi қорытындылар жасалады:

1) 22 елде тұтыну бағаларының индексiне елеулi әсерi байқалған жоқ. Басқа сөзбен айтқанда елдердiң 63%-на ҚҚС-н енгiзу ТБИ-не аса эсер еткен жоқ немесе мүлдем эсер етеен жоқ деп айтуға болады.

2) Тағы 8 елде (23%) ҚҚС-н енгiзумен анық көрсетiлген ТБИ-ң бiр реттi өзгерiсi байланыстырылады, бiрақ бiр жағдайда ғана ҚҚС-н енгiзу ТБИ қарқынының артуына жағдай жасады деп тұжырымдауға болады. Бiрақ, қалған 7 жағдайда ТБИ-ң өзгерiсi тұрақты болды, ҚҚС-н енгiзу ннәтижесiнде баға өзгерiсi қарқынының жылдамдауы байқалмады.

3) Сонымен 29 елде немесе елдердiң 83%-да ҚҚС-н енгiзу баға өзгерiсi қарқынын өзгертпедi.

4) 6 елде ҚҚС инфляция қарқынының өсуiне жағдай жасады, бiрақ та әрбiр жағдайда бұл жалақы мен несиенi көтеруге бағытталған саясатпен байланысты болды.

6) ҚҚС-н енгiзген соң баға мен жалақыны көтерумен пайда болған инфляцияның потенциалды өсуiн шектеуге бағаны бақылау шараларының көмегiмен жету мүмкiн.

7) Жұмыс iстеп тұрған ҚҚС мөлшерлемесiн өзгертудiң 6 мысалындағы тек 1

жағдайда - инфляция қарқынының өсуiмен байланысы айтылады және тағы

бiрiнде ТБИ өзгерiсiмен байланысы. Қалған 4 жағдайда мөлшерлеменiң

өзгерiсiнiң бағаға әсерi аз ғана немесе мүлдем эсер етпейдi.

Дүниежүзiндеғi елдердiндегi ҚҚС-н енгiзу және алумен байланысты мәселелердi қарастырайық.

Осындай мәселелердiң бiрiншiсi салық жүйесiн қалыптастыру кезiнде ҚҚС жанама салықтар арасындағы оның басты «бәсекелестерi» - «бөлшек сатуға салынатын салық» пен «түтыну пайдасына салық» - арасындағы таңдау мәселесiмен байланыстыгОйткенi «бөлшек сатуға салынатын салық» айналыста қарапайым және сондықтан қатардағы сатушыға жақсы түсiнiктi. Оның жұмыс iстеу сферасы салу объектiлерiнiң тар тобымен шектелген: тауарларды сату сферасымен, бiрақ қызметтер емес, ал бұл тұтынушы үшiн тартымды.

Сонымен қатар, тұтынушы салық жүйесiнде басқа да баламалы жанама салықтардың жоқытығы кезiнде бағларды салыстыру мүмкiндiғiнен айырылған. Ал егер олар болғанда ондай мүмкiндiгi бiршама әлсiз звеналардан алынады. Бұл жағадйда жасалған сатып алу-сатудың жалғыз құжаттық куәлiгi ең жақсы жағадйда кассалық ведомость бола алды. Көбiнесе тауарларды қолма-қол ақшаға сатып алғандығы ешнәрсемен және ешкiммен белгiленбейдi. Ал, бұл көлеңкелi айналыста пайдалану үшiн түсiмдердi банкке қайтармай және сәйкес салықтарды төлемей Жасыруға мүмкiндiк бередi. Бұл салыктың ең маңызды кемшiлiгi оны салу материалдық және эрергетикалық шығындарға сияқты делдалдық қызметке де бәрiбiр. 57

Ал бұл кәсiпорынның салыстырмалы қиын, энергия-материалсыйымды өнiмдi өндiруден, жаңа техника мен технологияны игеруден қашуға әкеледi және сол арқылы экономика деформациялайды.

Түсiм мен жиынтық өндiрiстiк шығындар арасындағы айырымға салынатын «тұтыну пайдасына салықты» ғана енгiзу варианты да перспективалы емес. Одан да жалтару киын емес. Ол үшiн, , мысалы, өзiңе және өзiнiң жұмысшыларына барлық алынған пайданы қосымша жалақы түрiнде (сыйлық, iстелiп бiткен уақытқа компенсация, жәрдем ақы және материалдық көмек) пайдалану жеткiлiктi.

ҚҚС, керiсiнше, көптеген тауарлар мен қызметтердi енгiзетiн кең базаға ие жөне бiрге қолданылатын счет-фактура негiзiнде салынады. Ал бұл өндiрiстi қинамай-ақ және бюджетке зиян келтiрiлмей бiршама темен (бiрақ, жеткiлiктi тұрақты) салық мөлшерлемесiн енгiзуге мүмкiндiк бередi. Сондықтан ҚҚС жоғарыдағы қарастырылған 2 салыққа қарағанда барлық жағдайларда сенiмдi және тиiмдi, ереже бойынша, жоғары - 12%-дан 30%-ға дейiнгi шекте мемлекеттiк табыстарды қамтамасыз етедi. Аталған тенденция ҚР-дағы салық реформасы барысында да қолдау тапты. Мұнда ҚҚС-н енгiзу ұзаққа созылған дикуссия мен қабаттас болды жеке отандық кәсiпорындар мысалында 1994ж. ҚР Салық Кодексiнiң заң жобасының баламалы варианттарын қарастырғанда бiздiң салық жүйемiзге енгiзу үшiн үсынылған жанама салықтардың 3 түрiнiң әрбiрiнiң салықтық мiндеттемелер шамасына әсерiне салыстырмалы талдау жасалады: ҚҚС, сатудан салық және өткiзуден түскен түсiмге салық. Талдау нәтижесiнде алынған бұл салықтардың мәндерi сәйкесiнше былай болады: 24,56 және 38 щартты бiрлiк (қатынас 1,00:2,33:1,58), ал олардың I кәсiпорынмен шыгарылатын өнiмдердiң бөлшек бағасындағы үлес салмағы: 16,7; 24,9 және 18,3% (қатынас 1,00:1,49:1,10). Талдау нәтижесi сатудан салық пен өткiзуден түскен түсiмге салықты қолданған кездегi салықтық мiндеттемелердiң «касқадты» өсуiн, олардың көрсетiлген кумулятивтiк сипатын дәлелдедi. Бұл Салық кодексiнiң жобасын талдау да ҚҚС-н таңдауға көмектестi. Ендi ҚҚС бюджетке түсетiн барлық салықтық түсiмдердiң 1/4 бөлiгiн тұрақты бередi.

ҚҚС-н алу кезiнде кәсiпорындарға, әсiресе табыс салығыныв^ базасы шектелген, ал жергiлiктi шикiзаттың негiзгi түрiнен |зусетiн табыстар тұрақсыздығымен немесе инфляциялық шығыннан аман қалу ушiн едәуiр маусымдық немесе басқа циклдiк хұрақсыздыққа ұшырағандығымен ерекшелiнетiн елдерде, орнын толтыруға жататын соммалардың тез төленуi өте маңызды.

Салық жүйесiнiң өзiнде кәсiпорынмен алынатын капиталды тауарлардың немесе экспорттық өнiмдердiң құнындағы салықтың үлесiне сәйкес келетiн айналыс құралдарын кәсiпорындарға өз уақытында орнын толтыруды қамтамасыз ететiн ясағдайлар қарастырылуы керек.

ҚҚС-ң көбiнесе қоршаған ортаның ластануымен байланысты жаңа құнның өндiрiсiне салу қабiлетi осы салықтан түсетiн түсiмнiң едәуiр бөлiгiн өзi жиналатын жердiң қажеттiлiгiне орталықтандырылған түрде пайдалана отырып өндiретiн территорияларды қолдау үшiн ескеру қажет.

Сонымен қатар, ҚҚС-на қатысты ғалымдардың пiкiрлерiн жоққа шығаруға болады. Өйткенi ол табыс салығымен бiрiкпейдi. Себебi, оларды бiр салық салу базасы.

Керiсiнше, 1-ден, ҚҚС базасы кеңiрек: табыс салығына қарағанда ол өндiрушiмен қосымща құнды алуға бағыттарды қамтиды, 2-ден, соңында салықты ол төлемейдi, тiзбектегi оның қатысуымен - тауарды соңғы сатып алушы.

Дәл осы ерекшелiгiмен ҚҚС-ң ерекшелiгi түсiндiрiледi. Брлығына о л тағы да өндiрiс процестерi интенсификациясынның тиiмдi стимуляторы жөне экономикалық нейтралды, әмбебап, ең бағалысы - аяқталмаған өндiрiстiң көлемiнiң қысқаруының әкiмшiлiк емес реттеушiсi болып табылады. Яғни: өз уақытында ҚҚС-н салықтық несие ретiнде төлеген әрбiр өндiрушi өндiрiлген және өткiзiлген өнiм арқылы өзi қойылған бағада тез қайтаруға мүдделi.

ҚҚС-н енгiзгенде көптеген елдердiң алдында ұқсас мәселелер тұрды. Бұл бәрiнен бұрын тамақтану тағамдарының жеке түрлерiне салық салу мен салық Мөлшерлемелерiне қатысты. ЕО-на мүше елдердiң кейбiреулерiнде тағамдарға ҚҚС салынады, басқа елдерде тауарға ҚҚС салынбайды, бұл бiрiншi кезекте төменгi табысты тұтынушылар бюджетiнiң маңызды бөлiгiн қүрайтын арзан тағамдарға Қатысты. Мұндай тағамдарға ҚҚС-ң нөлдiк мөлшерлемесiн құру ҚҚС-н Пропорционалды етуғе, тiптi белғiлi бiр дәрежеде прогрессивтi салық етуге мүмкiндiк бередi. Бiрақ, мұндай салықты төлеуден босату немесе салықты нөлдiк мөлшерде алу мұның түсiнiксiздiгiмен байланысты мәселелердi тудырады.

«Бiрiншi қажеттiлiктегi» азық-түлiктердi салықтан босату, бiрақ, мұндай өнiмдердi анықтау үшiн қабылданған аынқтамалардың ешқайсысы да қайшылықсыз болуы мүмкiн емес. Кейбiр елдерде өңдеуден өтпеген тамақ өнiмдерiн салықтан босату арқылы бұл мәселесi оңай жолмен шешуге тырысқан. Алайда, тамақ өнiмдерiнiң аз ғана мөлшерi өңдеден мүлде өтпейдi, бұл өнiмдердi қасақана дұрыс классификацияламай, салық төлемдерiнен жалтарудың мүмқiндiгiн тудырады. Егер, салық мөлшерлемелерiн есепке алсақ, онда салық салудың минималды шегiн таңдау, салық жинауды оңайлатумен байланысты мәселенiң ең маңыздысына айналуы мүмкiн. Данияда жылдық айналымы 1500 АҚШ доллары болатын кәсiпорындарды салық төлеуден толық босататын болса, Жапонияда мұндай көрсеткiштiң минималды шегi 200000 АҚШ долларын құрайды. Сонымен қатар, Жапонияда ҚҚС айналым капиталы тек 3,5 млн. доллардан асатын кәсiпорындардан ғана ұсталатындықтан, (қалған басқа кәсiпорындарда айналымға негiзделген схема қолданылады) мұндай салық тек өте iрi кәсiпорындар ғана толығымен салынады. Минималдық шектiң жоғары деңғейлi болуының артықшылығы, мұндағы салық салудың күрделi топтары, мысалы, Фермерлер (автоматты түрде) өз-өзiмен қөзден таса болады. Iрi фирмалар болса, айналымы көрсетiлғен деңғейден асатын, фермаларын өнеркәсiп кәсiпорындары ретiнде басқарып, сәйкес бухгалтерлi қiтаптар мен басқа да құжаттарды жүрғiзедi. Әрине, дамыған елдердеғi көптеғен iрi фермалар онсыз да iрi өнеркәсiп кәсiпорындардың шаруашлығы тәрiздi (брайлерлi фабрика, балық шаруашылығы, теңiз өнiмдерiн өндiру фермалары, құс фабрикалары, жемiс-көкөнiс Шаруашылығы).

Жоғары деңгейлi минималды шектi қолдану қызметкерледiң санының аз болу Жағдайында елеулi үнемдiлiкке әқеледi. Осылайша, Кореяда шағын салық төлеушiлер ҚҚС бойынша барлық салықтардың 76%-ға жуығын құяды, бiрақ олардың төлеғен салықтары барлық салықтар түсiмдерiнiң 5-6%-iн ғана құрайды. Счет-фақтура неғiзiнде ҚҚС жинау қызметкерлердiң санының анағұрлым көбiрек болғанын талап етедi және де босатылу деңғейi жоғарлаған сайын счет-фактура неғiзiнде ҚҚС жинауға қажеттi қызметкерлер саны бухгартерлiк счеттардағы ҚҚС төлеушiлердiң санымен | теңесе бастауы қызығушылық тудырады. Мұның пай да болу себебi, ҚҚС-ғын счет- фактура негiзiнде (несиелiк әдiс) жинауды жергiлiктi жердегi тексерiстердiң саны, i ҚҚС-ғы мен табысқа салынған салықтың дұрыс төленуiн бiр мезгiлде тексеру жүргiзгендегiге қарағанда, анағұрлым көп болады, алайда салықтан босатылудың | цiегiн жоғарлатқанда, аудит жүргiзiлуге тиiстi кәсiпорындардың саны тез арада г азаяды, ал бұл әдiспен тексерiс жүргiзуге қажеттi қызметтердiң саны бухгалтерлiк есеп * негiзiнде ҚҚС-ты жинауға қажеттi қызметкерлердiң санына теңеседi.

Босатылу шегiн жоғарлату кейбiр проблемаларды туындатады. ҚҚС-ғын төлеуден босатылған шағын кәсiпорындар артықшылыққа ие болады. Сондықтан босатылу шегiнен темен деңгейде қалу үшiн, кейбiр кәсiпорындардың сатылған өнiм көлемi жайлы жалған мәлiмет беруге ынтасы пайда болады. Сдан басқа тағы кәсiпорындарды, пайда болған бөлiмдерiндегi сату көлемi босатылу шегiнен темен болатындай етiп, бөлшектеуге ынталық бар, олайда, түтас кiспорын жағдайында одан салық ұсталар едi. Бiрақ, бұл дәлелдерге қайшы болатындай келесiдей дәлел келтiруге болады, салықтық несие алу мүмкiндiгiне ие болу үшiн, сатып алынған тауарлар мен қызметтерi үшiн ҚҚС төлеуi счет-фактураларда көрiнiс беруiн қалайтын, ҚҚС салығын төлеуге тiркелген iрi көсшорындардың жабдықтаушысы болып табылатын шағын кәсiпорындар көп жағдайда ҚҚС өз еркiмен төлеп отыруға дайын.

Салықтан босату шегiн белгiлеуде қызмет көрсетушi көсiпорындар (олар шағын болғандықтан, оларға босатылу шегiде темен белгiленедi) мен басқа да кәсiпорындар арасында айырмашылықтарын көрсетуге негiз бар. Алайда, көптеген кәсiпорындар қызмет көрсетумен қатар тауарларды сатумен айналысады және мұндай ажырату салықтық аппараттарға қосымша ауыртпалық болып табылады.

Шағын кәсiпорындардан жекелеген жинақ немесе жалпы айналымнан салық жинаған жөн. Мұндай салықтар шағын кәсiпорындарды ҚҚС төлеудi таңдап алуына ықпал етедi, ал оларды жинағанда ҚҚСҺғы үшiн салық несиесiн алуға мүмқiндiк пайда болады.

Ендi, ҚҚС-ғы инфляцияны тудыруы мүмкiн деген тұжырымды қарастырайық. Тiптi ҚҚС салығын енгiзу барысында тұтынушы бағаларының бiр реттi балмашы жоғарлауы тiзбектелген жағымсыз құбылыстарды, соның iшiнде, экономикалық тұрақсыздықтың, әлеуметтiк шиеленiстiң өсуiн, тiптi, өкiметтiң дағдарысына да әкеп соғуы мүмкiн, Бiрақ, тәжiрбие көрсеткендей, егер, ол салық сондай төлемдерде табыс әкелетiн салық орнына енгiзiлсе, салыстырмалы бағамдарда өзгерiс болуы мүмкiн, бiрақ, бағамдардың тұтас өсуi байқалмауы тиiс. -Өйткенi, тiптi ҚҚС жинағанда таза мемлекеттiк табыстардың өсуi байқалады, ал салықтың ұлғаюы инфляция емес, дефляцияны тудырады. Тек басқа шаралар қолданғанда ғана (мысалы, егер индекстеу немесе ақша массасы өсу жүрсе) бағлаудың жалпы өсуi орын алады. Басқаша айтқанда, ҚҚС алу өздiгiнен инфляцияны тудыра алмайды, ол басқа қосымша шаралардың енгiзiлуi нәтижесiнде болуы мүмкiн.

Жанама салық салудың даму динамикасы дамыған нарықтық және тарнзиттық экономикасы бар елдерде салық салу жүйесiн қалыптастыруда және салық мөлшерлемесiн белгiлеуде эр түрлi әдiстердi пайдаланғанын көрсетедi, сондай-ақ ҚҚС-ғын алудың эр түрлi әдiстерi мен тәсiлдерiн қолданады, жеке тоқталатын болсақ: тамақ өнiмдерi түрлерiнiң кейбiреулерiн ҚҚС-ғын салудан босату, өндiрiс құрал-жабдықтарын сатып алғанда ҚҚС-ғын төлеу, сондай-ақ, капитал салымдарының өсуiне бағдарланған қозғалмайтын неғiзғi капиталға ҚҚС-ғын төлеу. Эр түрлi елдердiң Салық салу тәжiрбиесiнде ҚҚС-ғын енғiзғеннен кейiнғi еңбек ақы мен бағаның өсуiнен мүмкiн болатын, инфляцияның потенциалдық өсуiнiң алдын алатын немесе шеқтейтiн белғiлi бiр превентивтi шараларды пайдалану жөнiнде бай төжiрбие жинақталған, олардың iшiнде келесi шараларды атап өткен жөн.

Үкiметгiң қоғам мен қәсiпорындарды салық несиесiн толығымен қамтамасыз ету үшiн жеткiлiктi резервтердi қүрумен үйлестiрiлген бағаға енғiзiлетiн ҚҚС күтiлғен ықпалы жайында акдараттандыруды жүзеғе асырады, яғни алғашында шаруашылық активтермен тауарлы-материалдық қорларға, облиғацияларды сатуға, ақша массасын азайтуға және шектен тыс өтiмдiлiктi қысқарту қадамдарына төленғен салықтар жайлы хабарлау (Тайвань тәжiрбиесi); Бағаны бақылау әдiсiн пайдалану және бiр уақытта басқада салықтарға компенсациялық өзгерiстер енгiзу (Австрия, Франция, Корея, Нидерланды және Норвегия тәжiрбиесi); аясындағы салықтар функциясының бөлiнуi принципiн басшылыққа алатын болсақ, мұндай әрекеттердiң көп жағдайда қажетi болмайды.

Батыс Европада негiзiнен ҚҚС бейтарап, яғни, өндiрiстiк шығындар автоматты түрде ҚҚС-нан босатылатындығын көремiз. Төленген ҚҚС соммасы алынған ҚҚС есебiнен өтеледi, яғни өнiмдi тұтынушыларға аударылады.

ҚР-да салықтың экономикалық бейтараптығы iске аспағандақтан көптеген кәсiпкерлерiмiз ҚҚС қатаң сынға алады. ҚР-да ҚҚС-ның қызмет ету мәселесi салықтың экономикалық мәнiмен мұнда қалыптасқан экономикалық ахуал арасындағы қарама-қайшылықтан туындайды.

ҚҚС енгiзу барысында ҚҚС Қазақстандық конъюнктурада қызметi терең талдаудан өтпеген 28% мөлшерлемемен ҚҚС енгiзу бағаның өсуiн жеделдетiп сатып алушылық қабiлетiн төмендеттi. Дамыған Батые елдерiндегi ҚҚС сәттi пайдалануына жүгiне отырып, ондағы оның қайта өндiрудiң дағдарысын тоқтату мақсатымен, әлсiз өндiрушiлердi нарықтан жедел ығыстыру үшiн жүргiзiлетiн өндiрiстi ауыздықтау саясатының элементi болып табылатындығын ұмытпаған жөн.

Әлсiз экономика жағдайында ҚҚС-ның тiкелей тұтынушыларға ғана емес, өндiрушiлерғе де тiкелей эсер ететiн барлық жағымсыз жақтары көрiнiс бередi. Оларға мыналар жатады:

1) Кәсiпорынның айналым қаражатын оқшауландыру, яғни шикiзат және материалдарды жеткiзушiлердiң ҚҚС төлеуi өткiзiлғен өнiм бағасы бойынша сатып алушылардан түсетiн ҚҚС-ның мезғiлдерiне сәйкес келмейдi. 2) Басқада жанама салықтар тәрiздi ҚҚС өзiнiң мәнi бойынша реғрессивтi салық болып табылады және тұтынушымен иығына ауыр ауыртпалық болады және борынша салықтық ауыртпалықты табысы аз тұлғалар сезiледi, яғни ҚҚС тұрғындардың өмiрлiқ деңғейiнiң төмендеуiне әкеледi.

ҚҚС-ң жоғарғы мөлшерлемесiн пайдалану жағдайында тұрғындардың сатып алу Қабiлетi төмендейдi және өндiрушiлер үшiн өткiзу нарығы тарылады. Тiптi пайданың Минималды мөлшерiн жоспарлауда бағадағы жоғары ҚҚС өндiрушiлерге өз өнiмдерiн сатып алушылардың мүмкiндiгiнiң шектеулiлiгiнен жылдам өткiзе алмайды. Бiрнеше кемшiлiктен туындаған қызмет етушi салық есептеу механизм! түзетуле талап етедi.

Бiздiң Республикада ҚҚС-ын салу базасы тек ҚҚ ғана емес, сондай-ақ ешқан қатысы жоқ басқа да элементтер болып табылады. Тәжiрбие жүзiнде ҚҚС айнаi салығы немесе «әмбебап акциз» ретiнде көрiнедi, өйткенi салық салу объектiсi бо^ тауарлар, еңбек пен қызметтердiң толық құны болады. Шығындар бойынша төлен ҚҚС-ның соммасын есепке алу жүйесi бiрге қолданылады. ҚҚС-ын есептеудiң әдiсi әлемдiк тәжiрбиеде кеңiнен қолданылады және қолайлы болып табыла Мұндай мәселе бюджетке енгiзiлуге жататын ҚҚС соммасын есептеу мехаш жайында емес, салық салу базасын дұрыс анықтауда. Мысалы, Қазақстан заңнам бойынша ҚҚС салу базасына акциздер соммасы, амортизациялық аударым кедендiк баждар кiргiзiлген. Осылайша екi реттi, тiптi үш реттi салық салуды көр болады. Жарты лай монополияланған нарық пен бағаның кедергiсiз өсу жағдайы ҚҚС инфляцияны тудыру тетiгiне айналады. Шетелдiк тәжiрбие ҚҚС-ң фискал;

емес, оның реттеушiлiк қызметтiнiң оны кеңiнен қолдануға тартымды етедi.

ҚҚС-ын төлеу әсiресе аванстық төлемдер бойынша, салық салынатын өнiмдi өтi мезетiнен әлдеқашан бұрын төленетiндiгiн оның кемшiлiгi болып табылады. Салық есепте аударымдар әдiсiн пайдалануда өткiзу уақыты есептiк шотқа құралдар; түскен күнiмен емес, тауарларды жөнелтiлген немесе жеткiзiлген күнiнен бас есептейдi. Демек, кәсiспорын өткiзiлген өнiмнен түскен пайданың, келiп түскпегеь қарамастан ҚҚС-ын төлеуге тиiс. Тiптi егер өнiм уақытында өткiзiлiп, оның ақь толығымен есептiк шотқа түстi десек, кәсiпорынға келiп түскен сомма өзiнiң мәндi жағынан (инфляцияны ескергеде) жабдықшыларға төлеген соммадан аз бола Аударымдар әдiсi барысында кәсiпорындардың ҚҚС-на төленетiн жеке айнаi құралдарының оққшау қалуының үлкен ықтималдығы бар. Сондай-ақ құралдардың босатылу уақыты олардан түскен пайданың есептiк шотқа түсу уақытi тәуелдi болады. Қарыз тек екi жылдан кейiн күмәндi деп қарастырылып, ҚҚС ешбiр инфляцияның түзетусiз осы мерзiмнiң соңында қабылданады.

ҚҚС-ьш алудың қазiрiг тәжiрибесi шағын және орта бизнес кәсiпорындарыi қызметi ауыр көрiнiс бередi. Қаржылық ресурстарының жетiспеушiлiгi жөне өндiрiс базаның болмау жағдайында қосымша айналым құралдарын белуге берiлген экономикалық сектордың онсыз да ауыр жағдайын шиеленiстiредi. ҚҚС-ның қайтарылға жатқызған және төленген соммаларының бюджетке өтелеуiнiң кешiгуi қиындықтар туғызады.

Iс жүзiнде салықтың төленген соммасын бюджеттен қайтару салықтың органдарға қаржылық санкцияларының кешiктiрiлуi жағдайында қолдану мүмкiн емес. Оны уақыт аралығына сәйкес инфляциялық көтерулер нәтижесiнде бұл соммалар бастапқы құнын жоғалтады.

Төленген ҚҚС-ты өтеу барысында дамушы елдерде ерешпе қиындықтар туындайды. Бұл елдердiң көпшiлiгiнде мемлекеттiқ шенунiктер құқықтық және әкiмшiлiкқағидаларына сәйкес салықты өтеуге қызуғуiнылық танытпайды. Салық төлеушiлiерге қөп жағдайда төленген салықтарының қандайда бiр өтеуiн алу үшiн көп қиындықтарды басынан қешуге тура келедi.

Iс жүзiнде барлық дамушы елдерде төленген ҚҚС-ғы экспотерлер еебiмен өтеледi.

Алайда, көптеген елдерде басқа ҚҚС төлеушiлер өздерiнiң артылған несиелерiн ұзақ мерзiмге немесе жыл соңына ауыстыруды талап етедi. Осылайша, мысалы, Филиппики мен Тайвнньда артылған несиелер есебiне өтеу салық төлеушiлердiң тек тауардыңнөлдiк мөлшерлемесi бойынша салынған немесе артылған несие капитал активтерiн сатып алу мен байланысты туындағанда және қалған артылған несиелердi келесi мерзiмге аударғанда өтеледi. Бүған мынадайжағдайда қарсы пiкiр айтуға болады: бұл жағдай капитал тауарларының салық салудан босатылу құқығынан айырылады және мұндай тәжiрибе салықтық ведомстволарға түсетiн салықты азайтады және пайдалырақ жұмыспен айналысуына мүмкiндiк бередi. Салық салу базасы мен орташа салық мөлшерлемесiне сүйене отырып, бюджетке төленуге тиiстi ҚҚС соммасын аныктағаннан кейiн оны нақты есептiк кварталды түскен түсiмдер салыстырылып олардың арасындағы ауытқулардың себептерiн талдау жүргiзiлуiн ұмытпаған жөн. Оның негiзгi себептерi кәсiпорындардың төлем қабiлетсiздiгiнен қалыптасқан берешектердiң болуында, салық салу базасын есептеу базасында кәсiпорынның толық қамтылмау, салық соммасы мен жеңiлдiктердi дұрыс аныктамауда, салық төлеушiлердiң салықтан жолтаруы, өтпелi салық төлемдерiнiң және т. б. ҚҚС бойынша салық салу базасын егжей-тегжейлi талдау үшiн, тауар еңбек қызметтерiнiң кварталдар, жылдар бойынша, төлеушiлер тобының оларға бекiтiлген дифференциялдық салық мөлшерлемесiмен әрбiр қызмет түлерi бойынша жүзеге асырылу динамикасын қарастыру қажет. Айналымның осу (қему) қарқымын

салыстыру, соның iшiнде салық салынатын, өзгерiс себептерiн талдауға пәндiк тұрғыдан кiрiсуге мүмкiндiк бередi.

Салық салынатын базаның өзгеруiне эсер ететiн негiзгi себептерге факторын, өндiрiс пен өнiм өткiзу азық түлiктiк және азық түлiктiк емес тауарларды өткiзудеп эр түрлi арақатынастар, салық заңына еңгiзiлген өзгерiстер және таы басқаны жатқызуға болады.~Өндiрiстiк сектордағы кәсiпорындар, сауда және қоғамдық тамақтанудың деңгейiндегi, сондай-ақ кәсiпорындардың эр түрлiменшiк түрлерi және ҚҚС салынбайтын айналымдар деңгейiндегi айналымдар ұқсатық әдiс бойынша талданады.

Салық салынатын базаның табысы мен ҚҚС бойынша берiлген мәлiметтер арқылы» негiзгi көрсеткiштердi есептеуге болады, яғни бұл аймақтық халық шаруашылыгың, белгiлi төлеушi топтардың белгiленген кәсiпорындардың экономикасын сипаттайды. Сонымен мұндай көрсеткiштердiң қатарына өнiм өндiру рентабельдiлiгiн, материал сиымдылыгын және тагы басқаны жатқызуға болады. Осы көрсеткiштер негiзiнде аймақтық экономикасының даму тенденцияларын көрсетуге болады.

Жалпы алғанда, ҚҚС-ң енгiзiлуi Еуропалық Одақ мүшелерiнiң экспоттық көрсетқiштерiн жақсартпайды.

ҚҚС кеден одағының құрылуына мүмқiндiк бередi. Бiрақ бiрден халықаралық сауданың өсуiне алып келмейдi. Осыған қарамастан, кейбiр елдерде төленген ҚҚС соммаларының орнын толтыру,бұрынғы салық режимiмен салыстырғанда экспоттан түсетiн пайданың көбеюiне мүмкiндiк бередi.

Акциз және қосылған құнға салық төлеудi есептеу механизмiн жетiлдiру және осы айтылған салық түрлерiнен жалтаруды болдырмау мақсатында ҚР-ң Салық заңнамасына келесiдегiдей өзгертулердi еңгiзу қереқ деп есептеймiз:

1) ҚР территориясындағы резидент болып саналмайтын, Қазақстанға 1 аи немесе одан көп уақыт бұрын келғен және Қазақстандағы табыс көздерiнен табыс алатын, бiрақ та ҚҚС боиынша есепке тұрмаған резидент емес тұлғалардың төлеу көздерiнiң есебiнен ҚҚС ұсталу керек.

2) Счет-фактурасында көрсетiлген аударылған тауарлар мен iстелiнген жұмыстарфы, ТМД елдерiнiң мерзiм жабдықтаушыларының атқарған қыметтерi ҚҚС соммасының төлемдерi есепке алынбайды.

3) Салық сыныптамасын мына қағида боиынша енғiзу; тiкелей жәнежанама салықтар сыныптамасы, себебi мұндай мұнай салық сыныптамасы кейбiр халықаралық келiсiм шарттарда бар және осы сыныптама ҚР-н салық заңнамасында жоқ болған жағдайда, келiсiм шарттардағы трактовкалар мен проблемалар пайда болады.

ҚҚС-ң қызмет етуi және алу тәжiрбиесiн талдауынан салық салу механизмiн жетiлдiруге мынадай өлшемдердi, әдiстердi iске асыруға болады:

ҚҚС-тан салық ауыртпалығын мүмкiн болғанша азайту, яғни 12% көлемiнде ҚҚС-ң бiртұтас салық ставкасын енгiзу, сонымен бiрге жеңiлдiктер көлемiн азайту және тауарларды экспорттау шегiнде шикiзат-экспортының нөлдiк ставкасын пайдалану тәртiбiн қайта қарастыру нәтижесiнде кәсiпкерлiктi дамыту, халықтық салық ауыртпалығын азайту және салық базасын күшейту. Бұл тұтыну сұранысы жағына тиiмдi эсер ете отырып, тұтыну құрылымын түзетуiне және оұл арқылы тиiстi шығындарды азаитуды ынталандыру непзiнде тұтыну сұранысын қанағаттандыру жағына өндiрiстiң құрылымын түзетуiне мүмкiндiк бередi. Осы сөйлемнiң баламасы 15% көлемiнде ҚҚС-н негiзғi ставкасын және сонымен қатар тұтыну тауарының қасиетiне байланысты 0-ден 25% арасында бiркелкi саралау ставкасын бекiту болып табылады. Сонымен қатар минимальдi ставкаларды халықтық минимальдi өмiр сүруiн қамтамасыз ететiн тамақ өнiмдерi, дәрi-дәрмектер және алғаш қажеттi тауарлар арқылы бекiту керек.

• 
  Салық салынатын айналымынан акциз соммасын, кеден барждары және амортизациялық аударымдарды иғерiп, алып тастау (олар ҚР-ң салықтары және басқа мiндеттi төлемдер туралы Заңының толықтыруында салық салынатын айналымға кезең кезеңiмен игерiлiп тасталады).
  
• 
  ҚҚС соммаларын бюджеттен тiркеу және қайтаруды иңфляцияға түзету мен жүзеғе асыру.
  
• 
  Шағын және орта кәсiпкерлiқтеғi өндiрiстiк кәсiпорындарға басқа салықтар бойынша келешек төлемдер счеттарға мөлшерден тыс төленғен ҚҚС соммаларын тiркеуғе рұқсат ету.
  
• 
  Приоритеттi бағыттар қызметiмен айналысатын шығын кәсiпорындарға ҚҚС-тi төлеу мерзiмiн анықтау - нақты айналымға сүйене отырып бiр қезеңде төлеу және орта айлық төлемдер қөлемiнен тәуелсiз.
  

Кәсiпкерлiқке эсер ететiн ҚҚС-ң жағымсыз жағдайларының азаюы неғiзғi салық ставқаларының төмендеуiнен туындайды. Азық-түлiк тағамдарына 20% ставкамен атар 0% ставқаны қолдану толығымен неғiзделғен. Бiрақ егер де бүкiл әлемдiк тәжiрибегесүйенетiн болсақ, онда бүқiл әлемдiк салық мөлшерлемелердiң сәйқестеруiрiлу тенденцияларын байқауға болады. Сондыктан жаңа салық қодеқсiн құру үшiн бұл мәселеге көп көңiл бөледi.

Бiрақ та қолданылыстағы ҚҚС-тi есептеу механизм! және ҚР-да қолданылатын ҚҚС-ң басқа да ерекшелiктерi кәсiпкерлiктiң дамуына фисқалды түрде бағытталуын және берiлғен салықтардың жағымсыз эсер етуiн қөрсетедi, әсiрсе өндiрiс сферасында.

Осыған байланысты бiрнеше нақты мысалдар келтiруге болады. Алғашқы сүрақтар қазақстандық өнiмнiң эқспортынан ҚҚС ұстау мәселiсiмен байланысты. Бiз бiлетiндей, алғашқы кезде ҚҚС, қайта өндiру қезiндегi дағдарысқа ұшыраған елдерде қолданылған. Ал, бiздiң елде бұл жағдай қарама-қарсы болып тұр.

Сонымен 58-бап, 5 тарауда ҚР-ң басқа елдермен сауда жасағанда экспорттан ҚҚС-ң мiндеттi түрде ұсталу енғiзiлғен. Былайша бүкiл әлемдiк тәжiрбиеде 2 рет салық төлеудi болдырмайтын әдiс қолданылады, яғни ҚҚС тауарды өндiру орнында емес, тауарды қабылдап алынған орнында төленедi. Сөйтiп, жабдыктаушы ел тауарды экспорттауға бағытталған ұлттық өндiрiстi ынталандырады, өйткенi iшкi саудалық валюталық түсiмдер есебiнен үлттық табыс қалыптасды. Осы тұста қарақшылықтың бетiн қайтару үшiн қәсiпқерлiқтерғе өз елдерiнiң экспортерларына алдынала ҚҚС төлем ақы төлеу жүйесi қолданылады (тауар тек салықтан босатылу үшiн ғана сыртқа

шығарылады деп құжат жасалынып, ал шынына келгенде тауар елдердiң iшiнде жүйеге асады). Тек тауарлардың шыныменде экспортталуына көз жеткенде барып ҚҚС салым ақысы кәсiпкер экспорттаушыға қайтарылып берiледi (мысалға қаржы министрлiгiнде ҚҚС-ң заңсыз түрде iске аспаған экспортқа төленген 60 млн. теңгеге байланысты мәселенi алуға болады).~Өзара сауда қатынастарды белсендiру үшiн 2 рет салық төлеуден сақтандыратын механизм 2 елде де жұмыс iстеу керек, себебi, кез келген сыртқы сауда да бiр багытты әрекет болмайды, халықаралық еңбек бөлудiң нәтижесiнде кез келген ел экспортер да, импорттаушы да бола алады. Сондықган, айтарлықтай өзара келiсiмге отырады. Осы көз қарастан теоретиктердiң айтуы бойынша өзгерiстердi енгiзу өте қолайлы. Алайда, күнделiктi өмiрде теориядағыдай бола бермейдi. Оның себебi, қалыптасқан жагдайлар ең алдымен бiздiң елiмiздiң Ресеймен сауда қатынасына соққы бередi. -Өкiнiшке орай бiздiң көршiмiз және әрiптесiмiз ТМД бойынша Кеден Одағы бойынша және де басқа да бiрлестiктерде одақтасымыз болып табылатын Ресейдiң өзiмен 2 рет салық төлеуден сақтану туралы келiсiмге қол қойылғанмен Ресей жағдайларьш бұл келiсiм ратификацияланбаган, яғни жұмыс iстемеу. Соңғы жылдар бойы тек Қазақстан гана бұл келiсiмдi 1 жақты орындап келедi. Көптеген Қазақстандық зауыттар Ресейлiк нарық пен Ресейлiк кәсiпкелiктер бiздiң өнiмiмiздi қолданылатын жалғыз объектi болып табылады.

Бұл мәселенi тиянақты қарастырып көрейiк. Оның себебi, Қазақстанның және ТМД елдерiнiң iшiндегi ең iрi сауда әрiптесi болып табылатын РФ-ң халықаралық стандартқа сөйкес салық салу принципiне өтуiне байланысты ұлттық салық жүйелердiң ең күрделi мәселенiң бiрi осында.

Бiз бiлетiнiмiздей халықаралық стандарт бойынша ҚҚС салығын салу тәжiрбиесi Дүниежүзiлiк Сауда Үйымының қызметiмен саудаласу жөнiндегi халықаралық келiсiмдердiң тәртiбiне негiзделедi: елдiң iшiне қолдану үшiн кiргiзiлетiн нәрсенiң бәрiне осы салық салынады, ал елден шыгарылатын нәрсенiң бәрiне бұл салық салынбайды, себебi салықтар тауар мен қызметтi қолданган елде төленедi.

Мұндай ҚҚС салық салу жүйесiне (әдетте ҚҚС-ң барған жерде салық салынатын Принципi деп аталынады) Қазақстан 1993ж. 1-шi қаңтардан бастап өте бастады, себебi қосылған құнға салық салу туралы ҚР-ң Заңының өзгеруiне байланысты ТМД елдерiнен сыртқа шығатын тауарлар, жұмыстары, қызметтер ҚҚС-тан бостылг 1995ж. сәуiрiнен бастап «1995ж. республикалық бюджет туралы» 1995ж.сәуiрi бастап 15 науырыздағы №2120 ҚР-ң Президентiнiң қаулысына сәйкес ТМД елдерi тыс экспортталатын тауарларға ҚҚС салық салымы салынады. Ал ТМД елде] келетiн болсақ, белгiленген жерде ҚҚС салық салымын салу тәжiрбиесi (тағы айтатын жай қарастырған импортқа ортақ белгiленген тәртiп бойынша ҚҚС саль және тауарлар мен қызметтердiң экспортталуына салынатын нөлдiк көрсет механизм!) 1997ж. белгiленген жерде ҚҚС салық салымын салу принципiне iv бойынша ауыстырыла бастады.

Өзбек және Қыргыз тауарларының мипортына 1999ж. басындагы 200% кедеi салық салу жөнiндегi Қазақстанның сәтсiз саясатын қарамастан, сонымен қатар теңгенiң девальвациялануына қарамастан 1999ж. ТМД мемлекетiнiң белгiленген және ҚҚС салық салым салу жөнiндегi келiсiм мүшелерiнiң тiзiмiнiң ұлгаюымен бола 1999ж. жагдайлар көрстекендей Қырғызстанга, Азербайджанга, Молдавтарга 31 мамырда - Украина, 1 қыркүйекте - Белорусия, 5 қарашада Өзбекстан, желтоқсанда - Тәжiкстан қосылды.

ҚР-ң статистикалық агенттiгiнiң 1999ж. мәлiметтерi ТМД-ғы Қазақстанн эксперты 38%-ке төмендеп 1619,2 млн-га тең болды, ал осы мемлекеттен тыс имп< 34%-ке төмендеп, 2438,6 млн. тең болганын көрсеттi. Әрине, ТМД-мен саудадағы Қ сауда балансындагы керi сальдо жалпы республиканың сыртқы сауда айналымын төмендеуiне әсерiн тигiздi. Ресми мәлiметтер бойынша ҚР-ң сыртқы са; (мәлiметтер қедендiк статистика негiзiнде) айналымы 1999ж. 113065,7 млн құра^ бұл 1998ж. көресткiшке қараганда 18%-ке төмен, сонымен қатар экспорт 5% төмендедi (шыгарылган өнiм көлемiнiң абсолюттiк мәнi 5755,3 млн доллар), импорт(сактандыруға және тасымалдауга шыгыные есептей отыра) теңге бағамын төмендеуiмен бiрге 28%-ке азайып 55551,4 млн. долларды құрады. Халықарал стандарттарға сәйкес жанама салықтарды алу мәселелерiн шешу проблемасына қаi келе ТМД мемлеқеттермен келiсiмдер 1999ж. қазан айының соңында қабылдаш (кедендiк және салықтық режимнiң гармонизациялау туралы) документтер пакетi кiргенше еске алған жөн.

Бiрақ бұл келiсiмдерде Ресей қатысқанмен, бұл мемлекет әлi күнге дейiн ТМД мемлекеттерiне қосымша құн салығын алудың халықаралық сауданың стандартын [ бекiту туралы нақты шешiм қабылданады. Әрине, Ресей бұл мемлекеттерге экспорттан бюджетке түсетiн салық түсiмдерiнiң улкен бөлiгiнен ажырағысы келмейдi (Ресей экспортының көлемi импортынан 1,5 есе көп): « 2000ж. ақпанында Мәскеуде өткен Кеден Одағының мемлекеттiң салық және қеден органдарының жиналысының қорытындысы ретiнде мынадай сомдар келтiрiледi» ҚҚС-на байналысты өзгерiстерге нәтижесiнде Ресей 2-3 млрд. доллар зардап шегедi.

Ресейдi халықаралық стандартқа жақындатуға ынтасы бар Қазақстанның позициясы өте анық. 1999ж. ресми статистикалық мәлiметтер бойынша бiздiң мемлекетiмiз арасындағы тауар айналымының төмендеуiне қарамастан Қазақстан импортының жалпы көлемiнде РФ-ң үлесi 36,7%, ал Қазақстанның Ресейге экспортының көлемi жалпы экспорттың 19,8% құрайды.

Келтiрiлген статистикалық мәлiметтер Қазаөстанның мемлекеттiк бюджетiнiң ысырабы мәселесi 1-шiден мемлекеттiң сауда балансының импорт құрамының призма арқылы қарастырылынатынын көрсетедi. Мемлекеттiң ҚҚС-ты алудың халықаралық режимiне көшудi Қазақстанда отандық қәсiпорындардың тарапынан Ресей территориясына экспорттың жеткiзуге салық салудың бұзумен байланысты бюджеттiк шығындармен байланысты рылмайды. Бiздiң республиканың экспорттық, импорттық операциялары бойынша негiзгi сауда партнерлерiнiң қатарында бұрыңғы орын алады. Бұндағы Қазақстанның жанама салықтар алудың әлемдiк стандарттарына ұмтылуы негiзiнен Ресейдiң iрi өнеркәсiптiк өндiрiсiне экспорттауға дәстүрлi бағдарланған экспорттық бәсекелестiк қабiлеттiлiктiң жоғарлатуына қызығушылық тудыру ретiнде көрiнедi. Олардың алғашқы нақты қадамы екi мемлекеттiң де қызығушылығын Қанағаттандыра алады. ҚҚ-ғын орынында шешiлу жобасы бойынша Ресейден Құраладар, көлiк құралын және машиналар импорттау кезiнде салуға болады. Бұл Мәселе бiздiң мемлекеттер арасында 1999ж. Москвада өткен ақпандағы кездесулердегi Келiс сөздер кезiнде қарастырылды және бұл жобаны ұсынушы Қазақстан болды, яғни Ресей кәсiпорындарының құрадцарымен машина құрылысы өнiмдерiнiң iрi тұтынушы ретiнде қатысты (ТМД-дан 100% импорт, 35% Ресейден).

1999ж. қазан айында кеден одағы мен интеграция комитетке экспортпен импортқа ҚҚС-ғы тұрғысынан есеп жүргiзетiн елдер принципiне негiзделетiн бақылау технологиясын ұйымдастыру туралы ұсыныс жасалады. Әрине әрбiр елдiң өзiнiң ұлттық мүдделерi олардың қандай бiр тауар ағымдары бойынша ҚҚС алу немесе жоғалту позициясы болады. Сондықтан Ресей тарапынан ТМД-мен кедендiк одактың барлық елдерi үшiн тиiмдi болатын дәлiрек айтқанда Қазақстан мен Ресейдiң машиналары құралдары және көлiк құралдары бойынша саудадан ҚҚС-ғын орынды алып отыруға ауысу туралы нұсқа ұсынылады. Ресейден бұл тиiмдi өйткенi қондырғылар бөлiктерi бойынша белгiленген елдерде салық алу әдiсiне ауысуы принцип! Ресей қондырғыларын бұрынғыдан гөрi бәсекелестiк қабiлеттiлiгiн артады. Ал, Ресей қондырғыларын сатып алушы орындарының мүдделерiне қатынасты айтатын болсақ, ҚҚС-ғын «пайда болу орнына қатысты». Соңғы тұтынушы болып табылатын, сондай-ақ өнiмнiң белгiлеген орны бойынша төлейтiн олардың негiзгi қызметi болып табылады, болса онда елдер арасындағы салықтық режимнiң таза теориялық түрде ауысуы салықтық ауыртпалық қөресткiштердiң ұлғаюына немесе өзгеруiне аса ықпал ете қоймайды. Әсiресе мұны Қазақстан қазынасына экономиканың айналым көлемiне ҚҚС-ғын төлеуден босатылған эқспортерлерге қатысты айту әдiлеттi болады. Олар Ресей жабдықтаушыларына сатып алынған активтер бойынша ҚҚС-ғын өтеудi талап ету құқына ие болады. -Өндiрушiлердiң келiспеушiлiгiн тудыратын тағы бiр бап бар. 64 баптың 3 тармағы ғимараттардың бағасының ұлғаюына байланысты аударуды есепке алу құқысыз енғiзудi қарастырады. Жөндеу объект құның қымбаттатпайды, теқ қана оны жандандырады. Сондай-ақ 64 баптың 1 тармағында қайшылықтар байқалады. Бұл бап бойынша заңды және жеке тұлғалардың бағалы қағаздарды сатып алу сату мәмiлесiн жүзеге асыру кезiнде жалпы айналымға өсiммен енгiзiледi, яғни бағалы қағаздарды стаудан түсқен табысқа салық салынады. Алайда, бұл осы заңда беқiтiлген ҚҚС анықтамасына қарама қайшы келедi. Бағалы қағаздарды сатудағы өсiм құны, бағалы қағаздар рыноғындағы сұраныс пен ұсыныстың тербелiсiнiң нәтижесi ғана бола алады. Бұл тербелiстер өндiрiс пен айналыс процесiнде қосылған тауарлардың нақты өсiм құнына байланысты ем өйткенi бағалы қағаз өндiрiстiк өнiм болып табылмайды, олардың құньi өзге қалыптасады. Бағалы қағазды сатудағы өсiм құны ҚҚС-тың салық салу айналысь түсе алмайды.

58 баптың 4 пунктiнде ҚҚС-ты қайтарып беру тәртiбiне анықтайтын келесi нұс салық төлеушiнiң бюджетпен есептесу кезiнде, есептеу әдiсiне сәйкес тиелген та} төлем фактiсiне байланыссыз салық салынады. Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта қеле: салық жүйесi мен ҚҚС-жетiлдiруiнен басталу қерек.

Бiрнеше аи боны жаңа салық қодеқсi жобасының айналысында даулар (( тартыстар) тудырып отыр. Салық қодексi әрбiр мемлекеттiң экономиқасын құрайт негiзгi қайнар болып табылады. Ол мемлеқет пен салық төлеушi арасындағы құқылы өзара қатынасты ережелер жинағын құрайды. Салық жүйесi эр тү] шаруашылық эқономикалық формацияның қонсервативтi бөлiгi болып табыла/i Әлемдiқтәжiрбие қөрсетқiндей, өтқiзiлiп жатқан салық реформалар бiрнеше жi талданып талқыланады. Кезеңдiқ салық реформаларын өткiзу мiндеттi, өйтк« эқономиқа әрбiр қезеңiнде, салық жүйесi қайта құруды тежеп, тоқтатады.

Кәсiпқердiң пiқiрлерi бойынша Қазақстанда соңғы бiрнеше жылда салық заңдамаi өндiрiстiң және жалпы республиқаның эқономиқалық жағына терiс эсер берiп отыр.

Салық қодеқсiнiң қабылдануына азаматтық, қаржылық, бухгалтерлiқ заңнамасынi салық заңнамасының қешендi қелiсуi.

2000ж. Иқаңтарында «Дөңгелеқ үстел» басында ҚР-ның салық қодексiк тұжырымдамаларын өңдеуде, осы жобаның инициатвиалары, ҚР-ның жаңа салi қодеқсi қелесi мәселелердi шешуге тиiс:

• 
  Барлық шаруашылық субъеқтiлердiң салық салудың бiрдей жағдай жасау;
  
• 
  Салық ауыртпалығын азайту;
  

2 қарашада ҚР азаматтарының қаруына салық қодеқсi жобасының жаңа нұсқас шығарылды. Мұнда ҚҚС қiшi және үлқен өзгерiстерден өтеуде. Салық кодек жобасында көрсетiлген ҚҚС туралы ережелер өзiнiң мәнiн жоғалтқан жоқ. Бiрақ, еге}қазiргi және жобаның екi бөлiмiн салыстырса, онда олардың ерекшелiктерi бiрдеь көрiнедi. Мазмұнында, жүйелiлiк пен тiзбектiлiк пайда болды. ҚҚС ойдағыдай әрекеi етуi үшiн тура, толық және нақты тұжырымдылған заңнама қажет, егер заңдг пайдаланылатын терминология бiрыңғай, тiзбектi және жеткiлiктi түрде түсiнiктi болса, онда бұған жетуге болады. Тек осы жағадайда ғана ҚҚС-ты пайдаланудыи тиiмдiлiгiне, қарапайымдылығына және ашықтығына, қол жеткiземiз. Сондықтан ҚҚС туралы бөлiм оның мазмұнына және түсiнiктiлiгiне байланысты қайта құрылған ҚҚС туралы жобада ең маңызды кезең «тiркеу бағасын» енгiзу болып табылады. Бұл нормаға сәйкес ҚҚС төлеушiлер санынан өткiзу бойышпа жылдық айналысы белгiленген минимум 500 АЕК аспайтын кәсiпкерлер шығарылады. Бұл бәрiнене бұрын бөлшек сауда сферасында тауар және қызметтi өткiзудi жүзеге асыратын кәсiпкерлерге байланысты. Мұндай кәсiпкерлер көбiнесе ҚҚС талаптарын орындауда басқа салық төлеушiлерге қарағанда заңнамасының талаптарын орындауды салыктық басқару мен қаматамасыз ету жағынан да шығындар көбейедi. Бұдан басқа жалған счет-фактуралар проблемасы туады, сонымен қатар дәлсiз бюджеттен салықты қайтару. Тiркелген ҚҚС төлеушiлердiң көбеюi, бұл проблеманың масштабының өсуiне әкеледi. Осы және басқа да себептерге байланысты ҚҚС пайдаланушы көптеген елдер жылдық айналысы белгiленген деңгейден төмен шағын кәсiпкерлердi қоспайды, осы тiркеу босағасы деп аталады. Сонымен бiрге мұндай кәсiпкерлерде ҚҚС бойынша есепке тұру құқығы сақталады, бұл көбiнесе тiркелген қажет. РФ мен Белорусь Республикасында қазiргi кезде жүргiзiлiп жатқан салық реформалары «тiркеу босағасы» ережесiн қарастырады, ал ТМД-ның басқа елдерiнде олар 1997-1998ж. енгiзiлген (Қырғызстан,-Өзбекстан, Украина). Жобада ҚҚС бойынша есепке алу және есептен шығару тәртiбi өте айқын жазылған. Сонымен қатар, тiркелген ҚҚС бойынша төлеушiге қатаң есептiлiк бланкiсi болатын рның есепке тұрғызылғаны туралы куәлiк берiледi деп қарастырылады. Куәлiктердi тiркеу және есепке алу орталыктандырыльт жүргiзiлетiн болады, Бұл ҚҚС төлеушiлерiнiң ортақ базасын құруына мүмкiндiкбередi. Бұның барлығы ҚҚС сынағын жүзеге асырғанда ҚҚС қолдануын жеңiлдетедi.

Келесi маңызды жай, бұл салық салынатын айналым мөлшерiн анықтау тәртiбi мен алынған тауарлар мен қызметтер бойынша ҚҚС сынағына жатқызуға енгiзiлетiн жаңалықтар. Салық салынатын құнды қалай анықтаймыз деген сұрақ ҚҚС бойынша негiзгi ережелердiң бiрi болып табылады. Тамар мен қызметтiң эр түрлi жылжу сатыларындағы барлық салықтар соммасын соңында ақырғы тұтынушы төлейтiн болғандықтан, салық салынатын құнды анықтау «нарықтың құн» қонцепциясына негiзделедi, себебi дәл осы құнды ақырғы тұтынушы төлейдi. Осыдан шыға қеле, жобада салық салынатын айналым мөлшерi келiсiм шарттың еқi жақтарымен қолданылатын баға негiзiнде анықталады. Бұл толықтай «нарықтық құн» концепциясына және халықаралық ҚҚС есептеу принциггтерiне сәйқес қеледi. Мысалы үшiн атап кетуге болады: сауда-делдалдық кәсiп үшiн салық салынатын айналым мөлшерiн сол анықтау тәртiбi «нақты құралған шығындарға» негiзделедi. (бартерлiк операциялар немесе алу бағасы кезiнде). Бұл төмендегi нақты құралған бағалар немесе алу бағалары жүзеғе аысрылған қезде салықтың бiр бөлiгi бюджетқе салық төлеушiнiң өзiнiң меншiқтi қаражаты есебiнен төленуiне әқеледi. Салық салу базасына осындай әдiспен анықтау әдiсiнде ҚҚС тұтыну салығынан өндiрiсқе салынатын салық түрiне айналады.

ҚҚС-ты аударудың халықаралық принциптерiне сәйқес салық салынатын айналымға ақциздер мен қедендiқ баждар енгiзiлген. Бiр жағынан бұлай жасауға болмайды, себебi бұл еқi рет салық салуға соқтырады. Жаңа салық қодеқсiн шығарушылардың бұл жөнiнде өз қөз қарасы бар. Салық қодеқсi жобасында салық салу базасын анықтау мәселелерi «нарықтық құн» қонцепциясына негiзделген. Қазақстанда ақциздер және қедендiқ баждар өзiнiң бөлу қүшiне байланысты тауардың өтқiзу құнына кiредi, яғни сондай мөлшерде тауар бағасының өсуiне әқеледi. Аюциздердi және қедендiк баждарды өзiне қосатын құн - бұл ақырғы тұтынушыға баратын тауар құны. Ал, олай болса, ол ҚҚС аудару тәртiбiнде тiзбелiлiқ сақталу үшiн ақициз бен қедендiқ баждарды салық салу базасына енгiзу туралы шешiм қабылданады. Осы ұғымды енгiзумен байланысты жұмыстар мен қызметтердiң салық салыну тәртiбi өзғередi. Қазiргi таңда қалай, я қайда қөрсетiлуiне тәуелсiз қызметтiң барлық түрлерiне салық салынады. Ал, бұл бiздiң қызметiмiздiң халықаралық қызмет нарығында тартымсыз етедi. Жобада ҚР тыс жерде көрсетiлген қызметтер мен жұмыстарға салық салынбайды делiнген, сонымен қатар резидент еместермен қарьiм-қатынасындағы, яғни «керi салу» кезiнде ҚҚС бюджетке төлеудi резидент қызметтi алушыға ауыстырылады. Резидент емес үшiн ҚҚС төлеу тәртiбi оның Республика территориясында болуына тәуелсiз, яғни оның төленуi үшiн көрсетiлген қызмет пен жұмыстардың орны көрсетiлсе жеткiлiктi болып келедi. Әйтпесе керi жағдайда шет ел жабдықтаушылаарында жеңiлдiктер көп болады. Бұл нұсқаулықтар тауар мен қызметтерге салық салудың әдiлеттiлiк және бiрлiк қағидаттарын жүзеге асырады.

ҚҚС есепке алуда да жаңа өзгерiстер енгiзiледi. Жалпы ҚҚС есепке алу жағдайлары жүйелендiрiлiп нақтыланады, есепке алу негiздерi нақты көрсетiледi. Жаңа бiр өзгерiс ретiнде, счет-фактура негiзгi құжат болғаны мен жалғыз құжат болып табылмайды.

Транспорттық қызметтер бойынша есепке алуды жалақы билеттер негiзнде, коммуналдық қызметтер бойынша коммуналдық қызметтердi жабдықтаушылардың қолданылатын құжаттары непзшде есепке алынады. Ең iрi өзгерiс ретiнде, ол сатып алынатын өндiрiстiк мақсаттағы ғимарттар бойынша есепке алу өзгередi. Егер де, үйлердiң қүрылысы өздерiнiң күшiмен салынатын болса, онда салық төлеушi ҚҚС (еспке алатын бөлiгiнiң азаюына) байланысты бюджетке ҚҚС төлеуi мiндеттi. Үйлер инвестициялық тауарлардың қатарына жатқандықтан, бүл тәртiп салық төлеушiден ұзақ мерзiмге айналым құралдары алынады.

Өндiрiстiк мақсаттағы үйлер мен оның ремонты ҚҚС жобасы бойынша толық көлемде есепке алуғаболады. Нәтижесiнде, айналым құралдарының экономикасы байқалады, ал ол өндiрiстiң дамуына бағытталуы мүмкiн. Сонымен қатар, бұл құрылыс-монтаж жұмыстарының заңдастыру көлемiнде көрiнiс табады десек, құрылыстық қызметтер мен үйлердi сатып алатын салық төлеушiлер ҚҚС бойынша зачетты алуға мүдделi болады.

ҚҚС жүйесiнде негiзгi орынды жеңiлдiк пен пруденциялдар алады. Оларға: салықтан босату, нөлдiк ставка. Егер, сол немее басқа тауарларды (жұмыс, қызмет) өткiзуден салықты алып тасталынуы заңнамада бекiтiлсе, онда ҚҚС қолданылмайды. Босату, дәл осы жағдайда «салық төлеуден босатылған» өндiрушi онымен сатып алынған өндiрiстiк ресурстарға есептелiнген ҚҚС төлейдi, алайда ол өткiзiлген 77 тауарларға салық төленген кезде осы салық соммасы есептелiнген болуына үмiттене алмайды, себебi ол сату кезiнде заңмен ҚҚС бекiтiлгендерге ҚҚС алуға құқығы жоқ.

Демек, ҚҚС-тан босату салық төлеу мiндеттемесiн толық алып тастады дегу болмайды. Осы жағдайда ҚҚС-тан тек нақты өндiрушi қосқан құны босатылады, бiрақ, өндiрушiнiң барлық сатып алуынан салық төленедi. Кейбiр қатынстарда ҚҚС-тан босату әдiлетсiз болып табылады. Егер салықтан босатылған салық төлеушiлер таурларын сатса, ло ақтық тұтыну үшiн арналған емес, бұл тауарларды басқа тауарлар мен қызмет қөрсету өндiрiс элементтерi ретiнде пайдалануға арналған. ҚҚС-тан босатылған салық төлеушiлерден тауарды сатып алса, қез-қелген басқа салық төлеушiнiң шығын қомпоненттерiнiң болып, ҚҚС сол салық төлеушiлер сияқты олардың сатып алуына төленғен өздерi белгiлеген өтқiзу бағасы кiредi.

Айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады, ҚҚС-тан босатылғандардың үлқен саны мемлеқеттiқ қiрiсiне аз алынуына, сол сияқты эқономиқалық диспропорцияға әқеледi. Сондықтан, теориялық және тәжiрбие қөз қараста ҚҚС-тан босату қиғасының сонын минимумғе төмендету қажет. Қазiрп уақытта әреқет етiп отырған ҚҚС-тан босатылғандардың қөбiсi салық қодексiнiң жобасында сақталуда. Эқономиқаның жеке салаларында қандай да бiр преференция бередi жөне жеқе мiнездемеде болатын жеңiлдiқтер ғана алынады. Мүгедеюгер қәсiпорындары және қоммерциялық емес ұйымдар үшiн әреқет етiп жатқан жеңiлдiқтер сақталынған. Кейбiр, әреқет етушi жеңiлдiқтер және қеңеюi мүмқiн еместiгiне байланысты оны қолдануы бiр мағаналы мақсатпен түсiнуi жобада нақтыланған. Бұл бәрiнен бұрын қаржылық қызмет қөрсетуғе жатады. Егер, әреқет ететiн заңда ҚҚС-тан босатылған банқ операциясының тiзмi ҚР банқ қызметi және банқ туралы заңында беқiтiлғен. Салық қодеқсiнiң жобасында бұл операциялар банк туралы заңда қысқартылған көлемде берiлген. Мәдениет, ғылыми, бiлiм және денсаулық сақтау облысында жеңiлдiктер кеңейтiлғен және сақталған. Газеттер мен журналдар және оқулық өнiмдерiне жеңiлдiқтердi жобадағы жеңiлдiқтер қатарынан алынып тасталған. Бiрақта бұл жеңiлдiқтер 2003 ж. 2004ж. сйқес бекiтiлғең. Айтпақшы, РФ осындай жеңiлдiктерi 01.01.2002ж. бастап өзг^ртiдед}. Соңымең қатар, ңөлдiк мөлшерлеменi қолдана алатын 78

кәсiпорындар саны қысқарады. Экспортерлар үшiн нөлдiк мөлшерлеме ескiсiнше қалабередi.

ҚР Үлттық банкiсiне платина мен аффинирленген алтындарды қоспағанда, басқа тауарлар қатынасында нөлдiк мөлшерлеме жобада қарастырылмайды. Қазақстанның iшкi тұтынуы үшiн арналған, барлық тауарлар бойынша ел iшiнде және шет елде де қосылған барлық құнына салық салынған кезде Қазақстандық ҚҚС белгiленген принцип қолданылады. Халықаралық принциптерге сүйене отырып экспорттық тауарларға келiсiлген нөлдiк мөлшерлеме сақталады. Дәл бұл принцип тұтынуға салынатын салық ҚҚС екенiне жауап бередi. Бұл принципке сәйкес эксперттiк тауарлар ҚҚС-тан түгелiмЕн босатылады, оған тек нөлдiк мөлшерлеменiң көмегiменжеттi, ел iшiнде өндiрiлген тауарлар сияқты экспортталған тауарларға да сондай мөлшерлемелi салық салынады. Әртүрлi экономикалық диспропорциялар мөлшерлемелердiң дифференциясына әкеледi. Бiрiншiден, төмендетiлген мөлшерлемелердi қолданудә кәсiпкерлiк тауарлардың жоғарғы құнын компенсациялауға мүмкiндiк туғызады. Төмендетiлген мөлшерлеме бойынша салынатын салық тауарлардың құнын жоғарлата отырып, жоғары мөлшерлемеде салық салу. Алғашқы қажеттi тауарларға салынатын салық темен мөлшерлемелi болса, онда кедейлер үшiн бiршама қолайлы болады. Бiрнеше мөлшерлеменi бiр уақытта қолдану сынаққа салықтың есептелген соммасына жатқызсақ, салық соммасының жоғарлауына әкеп соғады. Жоғарлауы алдағы төлем шотына есептеледi немее өткiзiлген өнiмнiң өзiндiк құнына кiредi. Бiрiншi жағдайда, салық салушылардан айналым капиталын алып тастауға әкеледi, ал екiншi жағадйда, өнiмнiң қөымбаттауы және оны шығаруының айырмасы да тауардың өзiндiк құнына кiредi. Одан басқа дифферецияланған салық мөлшерлемесiнiң iшiдне ҚҚС-ты басқару шығыны шарасыз көтерiледi. Өнiмдердi катеғорияларға бөлумен және ережелердi түсiндiрумен байланысты сол немесе басқа салықтық мөлшерлемелер бойынша қолданылады. Дәл сол сияқты дифференцияланған мөлшерлемелер салық заңының талаптарын орындарын қамтамасыз ету шығындарының ұлғаюына әкеледi, солай болғандықтан ҚҚС бойынша декларация құру және салық төлеушiлерден есепке алу қиындайды. Жиынтық жағдайында мақсатқа сәйкес емес дифференцияланған мөлшерлемелер осы барлық факторларды сақтайды. Сонымен қатар, заң бойынша ҚҚС 10% мөлшерлемесi бекiтiлген тауарды шағын кәсiпорындар тұтынады. егер, тауар тiркелiнбесе, онда I салық кодексiнiң жобасында қарастырылып үлгермеген, тiркелген тауар, бұл жағдайда ? өткiзетiн тауарға қандай да мөлшерлеме салынған болса да ҚҚС салығы салынбайды.

Салық заңының дамуы унификацияға бағытталған. Тек бұл жағдайда капиталдың еркiн өсуi және бәсекелестiк жағдайдың теңесуiн қамтамасыз етуi мүмкiн. Егер, ҚҚС-ты бiздiң саудаға қызмет көрсететiн салық екендiгiн ескерсек, онда унификация өте қажет. Жобада белгiленген ҚҚС салық салу принципi халықаралық стандартқа жақын. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келеек, ҚҚС туарлы заңдағы өзгерiстердi сондай-ақ басқа жағынан да қаруға болады.

Сол өзгерiстердi атай келе, мынадай қорытындыға келуге болады, мемлекет салықтың фискалдық функциясын қайта күшейттi.

Бұл туралы келесi факторлардан көруге болады: - азық-түлiк тауарларға 10%мөлшерлеме алынып тасталды. Сондықтан, бұл тауарлар ең бiрiншi қажеттi тауарларға мөлшерлеменiң жоғарлауы, оларға салықтың регрессивтiлiгiн күшейтедi. Мемлекет мөлшерлеменi «жай ғана» төмендетуге бармайды, ол мiндеттi түрде жогалтқан қаржыларын басқа салықтардың мөлшерлемелерiн жоғарлату арқылы залалын өтейдi. Жекелеп алғанда, былай тұжырымдауға болады, 10% мөлшерлеменi шектегеннен және ҚҚС мөлшерлемесiн төмендеткеннен түскен түсiммен бюджет орнын толтырылады.

Барлық кәсiпорындар үшiн ҚҚС мөлшерлемесiн кодекстi өңдеушiлер бiрдей етiп бекiтуiне күмәндануға болмайды (әкiмшiлiк салықты жеңiлдету), сондай-ақ бiр экономикалық сферадан басқа капиталдың көлеңкелi құбылуынан құтылу. Олардың қызметiнiң бағытына тәуелсiз.

Мемлекет ҚҚС мөлшерлеменiң төмендеуi мүмкiн болса бiрқалыпты басқа жанама салықты 2% енгiзе отырып бөлшектен сатудан салық алуды ұсынып отыр (коммуналдық қызметтен жөне негiзгi азық-түлiктi қоспағанда). Сатудан түскен салық (өздерiңiзге белгiлi, тұтынушы төлеген және фирманың сату бағасының арасынадғы айырмашылық), тауарды сатушы, ҚҚС төмендеуiнен өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiпнде адам жергiлiктi билiк органдарының бюджетiне аударуы мiндеттi.

Дәл осы жағдайда, сатудан түскен салықты төлеумен бйланысты жергiлiктi бюджеттер (ҚҚС республикалық бюджет деңгейдегi салыққа жатады), идея бойынша нақты экономикалық стимул болуы керек. Жергiлiктi билiк органына қатысты жұмысты жетiлдiру бойынша инфрақұрылымы бөлшек сауда болып табылады. Басқа сөзбен айтақанда, алкоголь тауарлары, темекi өнiмдерi, халық тұтыну тауаларын теория етуге қатысты және осы мақсатта Мемлекеттiң Кiрiс Министрлiгi тарапынан фискалдық органдардың көз қарасы бойынша қызметтерi негiзiнен импорттық тауарларға салынған ҚҚС-пен акциздердi қайтарымсыз жогалтуға әкелетiн базалар торабын, көтерме сату нарықтарын толыгымен жою.

КҚС-тың қызмет ету механизмiндегi техникалық өзгерiстердi қарастырудың мағанасы жалпы алганда салықтық кодекстiң салық ауыртпалыгын қалай азайту мәселесiне әкеп тiлейдi. Демек, көңiл аударсақ, жеткiлiктi қатаң принците жүргiзiлетiн идея сияқты өткiзу паралелльдi болады - барлық салық жеңiлдiктердi алып тастау -жұмыс және қызмет көрсету, тауараларга, кiрiстерге, қызмет түрлерiне тәуелдi салық төлеушiлердiң жеке категорияларына мүмкiндiк бередi. Текстилдi және бұлғары аяқ киiм өндiрiсiн, тiгiн өнiмдерiн өндiруге немесе өткiзуге елге нөлдiк мөлшерлеме бойынша салық салынбайды. Бұл бiздiң өндiрушiлердiң жағдайын ұлғайтады. Жоғарыда келтiрiлген өндiрушiлер үшiн, сондай-ақ бұл сала негiзгi шикiзаттармен жабдықтаушы болып табылады, бiрақта бұл айылшаруашылық саласына да әсерiн тигiзедi.

Салық жеңiлдiктерi бiршама әсерiн тигiзедi. Үш жылға дейiн төлебеген соммаға күмәндi талаптары көбейедi, салық салу айналым мерзiмi азаяды.

Төленген ҚҚС-пен алынған ҚҚС-тың арасындағы айырмашылық арқылы бюджетке тиiстi төлем ҚҚС анықталады. ҚҚС «экономикалық нейтралдығын» ҚР-да жеңiлдетiлген әдiстiң көмегi арқылы дәлелдейдi, мұны салық заңы жөнедейдi.

Егер жаңа заң жобасының баптарына жүгiнсек, мұнда сонымен қатар, ҚҚС «сынақ» алымдары механизм! де қарастырылғанын көремiз, материалдық құндылықтар құнына есептелген салық мөлшерiн реализацияланған өнiмге ҚҚС мөлшнерiнен есептеледi. Басқа сөзбен айтқанда, бұл әдiсте фирма «жай» 2 ҚҚС-тың соммасының ортасындағы айырмасын ғана бюджетке жiбередi, бұндай жағдайда дұрысы болып ҚҚС емес, I айналымдағы салық табылады, ал ақтық тұтынуға жалпы сатудан салық алу.

Екi еселiк салық салу мәселесiне, акцизделген тауарларға және қызмет түрлерi бойынша акциз соммасының айналым салығының өлшемiне қайта қосылу мүмкiндiгi туралы жағдайы салық кодексiнiң жобасына назар аударады. Былтырғы жылдың 16 шiлдесiнде ғана «бюджетке басқа мiндеттi төлемдер және салық туралы» заңға сәйкес келетiн өзгерiстер бұл жағдайды қоспағанда бiр жанама салықты басқаларға салық салуды бiлдiредi.

Қазiргi таңда, салық кодексi шеңберiнде ҚҚС алымының сынақ әдiсiн мемлекет бекiтедi. ҚҚС салығын салу мәселелерiн, сондай-ақ басқалардың төңiрiғiнде шоғырланады. Мәселе, ҚР-ғы жоғарыда айтылып өткендей шикiзат пен материалдармен жабдықтаушыларына ҚҚС төлеу кезеңi iс жүзiнде өткiзiлген өнiм бағасындағы ҚҚС салығын алу кезеңiмен ешқашанда сәйкес келмейдi. -Өйткенi, салықты төлеу, аудару тәсiлiмен жүрғiзiлетiндiктен салық салудың кассалық әдiсi сипатындағы тiкелей төлеу кезiнде емес, тауарды өткiзу мақсатымен тиеу кезiнде жүрғiзiледi.

Дегенмен де салық кодексiнiң жобасы 1995ж. 1 шiлдесiнен 1997ж. 1 шiлдесiнен дейiн әрекет еткен кассалық әдiске қайта көнгуғе мүмкiндiктi қарастырады. Шындығында да, салықтың құқықтық теориясының өзiнде, жорамаддарға емес ақша құралдырының және материалдық құндылықтардың нақты қозғалысына негiзделғен кассалық әдiстiң объективтiлiгн таныған заңгерлер мемлекет үшiн есепке алу әдiсiнiң тиiмдiрек болатындығын мойындауы ғажап емес.

Ол өз алдына салықтың бюджетке төлену мезетiн жатқындатып қана қоймайды, сондай-ақ салық төлеушiге табыстар мен шығыстарын салықтан жалтару мақсатында мысқалнуына қиындық тудырады. Бұл әдiстi пайдалануда салық төлеушiлер еш нәрсеғе қарамастан салық төлейтiн қаражаттары болмаса да төлеуге мiндеттi болады (салықтық мiндеттеме туындады, бiрақ оны төлейтiн ақша әлi келiп түскен жоқ), тiптi салық салынатын объектiнiң болмаған жағдайында солай болмақ (салықтың объектiсi басып та болатын ақша мүлде түспеуi де мүмкiн ). Әрине, фискалдық органдардың көз қарасы бойынша есепке алу әдiсi есептiң кассалық, тiптi гибридтiк әдiсiнен анағұрлым қолайлы. Кейбiр мамандардың тұжырымдауы бойынша, салықтың жеткiзiлуiнiң мезетi көп жағдайда, ҚҚС-ның объектiсi болып табылатын ағымдағы тауарлар мен қызметтердi тұтыну болып табылады. Мұнда салықтың жеткiзiлу мезетi төлемге қарағанда тұтнуымен тығыз байланысты болады. Осылайша, жеткiзiлуге негiзделген есепке алу аударымдары мен ҚҚС төлеу ағымдағы тұтынудың салық салу қағидаларына сәйкес келедi. Шындығында да есепке алу әдiсi кезiнде салықтың әкiмшiлiк қызметкерлерiне ҚҚС-ғын алу жеңiлдейдi, өйткенi жеткiзiлу мен қабылдап алу кезiнде, төлеу кезiндеғiғе қарағанда салықты ұстап қалу қолайлы. Барлық қағидалық әдiстемелiк мәселелердеғi маңызды тетiк, есепке алу әдiсiн пайдалану экономика субъектiлерiнiң қалыпты қаржы ақша қатынастарына негiзделедi, яғни, төленулермен дақ түсiрмеғен, басқа да экономиканың төменғi монетизациясы көрiнiстерiмен, сондай-ақ, Қазақстанның өңдеушi сфералар кәсiпорындарына қатысты респибликалық салықтық жиналыста қатысушылардың бiрi айтқан сөздер жиi еске түседi, ол былай дедi: «жиһазды алдымен сату керек, сосын қарыздарды, яғни салықты төлеу керек, ал бiз керiсiнше: алдымен салықгы төлеп, сосын барып сатуға мүмкiндiк аламыз».

Бұл жөнiнде, ҚҚС-ғын халықшаруашылығының кәсiпорындарының қалыпты дамуына керi әсерiн тиғiзетiн салық ретiнде мөлшерлемесiне төмендетудi ұстанып отырған ҚР-ның Кiрiс Министрлiғiнiң көзқарасына тән бұл салық жоғарғы несиелiк мөлшерлемсi жағдайында бюджеттi авансаландыра алмайды, экномика субъектiлерiнiң айналым құралдарының жетiспеуiне сәйкес төменғi төлем қабiлеттiк сұранысын тудырады.

Басқа жағынан қарағанда әлемдiк тәжiрбиедеғi салық салу ғибридтiк әдiстi де Қолдануды қарастырады, бұл жағдайда ҚҚС өткiзiлғен өнiмдердiң жеткiзiлғен мезетiнде, ал сатып алынған өнiмнiң құнын төлеғен де алынады және аударылады.

Алайда, апталық семинардың нәтижесi көрсеткендей салық кодексiн құрастыру бойынша болған Астандағы жиналыс осындай есепке алу нұсқаларының көптiгi өндiрушiлер, жеткiзушiлер, шикiзаттық кәспорындар мен өңдеушi салаларының капиталды көлеңкелi салаға ауысуы қауiпiнiң туындап, ақыры салық салу базасын жағалту проблемаларының туындауынан қауiптенетiн мемлекет пайдасына шешiлмейтiндiгiн көрсеттi.

Мемлекеттiң өзiндiк сенiмсiздiк кешенi, яғни құралдардың көлеңкелi аударымы жайында бүгiнгi күнi экспортқа бағытталған кәсiпорындарға қатысты ерекше байқалады, яғни барлық елдермен iс жүзiнде әрекетгелетiн (Россия мен ТМД елдерiнiң кейбiреулерiнен басқа) ҚҚС салық салуының жеңiлдетiлген түрi бойынша нөлдiк пайыздық мөлшерлеме бойынша экспортқа салады, ҚҚС-ң нөлдiк мөлшерлемнiң механизмi экспортер кәсiпорындарды өткiзiлген өнiм көлемiне ҚҚС түрiндегi төлемдерден толығымен босатуды көздейтiн белгiлi. Сонымен қатар мемлекет экспорттың сектордағы кәсiпорындарға отандық және импорттында активтердi өздерiнiң неғiзғi кәсiпкерлiк әрекеттерi үшiн сатып алу барысында төлейтiн ҚҚС өтеуғе мiндеттi.

Салықтық кодекстiң неғiзiнде, дәлiрек айтқанда 253-бап «ҚҚС-ын қайтару, кәсiпорынның ақша құралдары мен капитал қозғалысын және қазiрғi салық заңннамасында қарастырылып, осы жылдан бастап күшiне енғен экспорттық, импорттық операцияларын жүрғiзу ережелерiмен қатаң бақылау орнатудың бiрқатар шаралары өзiне назар аудартпай қоймады. Мұндағы мәселе, мысалға алғанда, экспорттаушыларға ҚҚС-ын өтеу тәртiбi тек қана экспорттан түскен валюталық пайданың банк резиденпiң счетына аударылған жағдайда ғана қолданылады (салық төлееушiлердiң басқа салықтар мен мiндеттi төлемдерi бойынша қарыздарының болмауын айтпағанда, керi жағдайда ҚҚС-ң қайта қайтаруға тиiстi мөлшерiн импорттау кезiнде бюджетке түскен соммадан өндiрiп алады). Басқаша айтқанда, салықтарға шет елдiқ контр ағенттерғе өткiзу мақсатында сенiмдi жөнелткендiгiн дәлелдейтiн құжаттармен қоса, жеткiзiлген тауар үшiн валюталық төлемдi де көрсету қажет.

Берiлген салықтық кодекстiң жобасы бүкiл халықтық талқылауға шығарылды, ал бұл өз алдына қызу пiкiр талас тудырары сөзсiз.

Салық кодексi бойынша талқылаудағы қайшылықтар мен келiспеушiлiктiң болуы салықтық реформаның және салық кодексiнiң өзiнiң әлi де болса жетiлмегендiгiн көрсетедi. Екi жыл бұрын салық заңнамасы туралы айтылғандардың барлығын ешбiр өзгерiссiз қазiргi салық кодексiнiң жобасы туралы айтуға болады. Қазiргi кезде бұрын соңды жаңалық болып саналғандардың барлығы да қолданылды.

Салық салу реформасы өзiнiң бастаиқы нүктесiне қайта оралды.