I теоретические основы логопедии

268 
отыр, тұр, жүріп келе жатыр; доп құлап түсті; шам жанып тұр) саналы 
түрде түйсінуі жетілдіріледі. Баланың сөйлеу мүмкіндіктерін дамыту 
барысында орындалған әрекеттер (есеп), алда атқарылатын әрекеттер 
(жоспарлау) жөнінде байланысты және толық түсіндірулер құруға үйретеді. 
Белсенді зейіні мен түсінуін дамытқанда логопед баланы фразаны 
соңына дейін тындауға, лексика-грамматикалық формалардың түрін, түрлі 
заттық қатынастар жасырынған сұрақтарды (Немен жейміз? Не жейміз? 
Неден жейміз? Кім қолын жуды? Кімнің қолы таза болады? Қолды не үшін 
жуады? Немен жуады?) түсінуге үйретеді. Балаларда лексика-грамматикалық 
формаларды, интонацияны қолдануда саналы байқампаздық дамытылады, 
флективті қатынастарды түсінуі, сөздердің байланысы сөздермен 
грамматикалық 
құрылымдардың 
кезектілігі 
бекітіледі. 
Түрлі 
анализаторларды (есту, көру, тактильді) қатыстыру маңызды болып 
табылады. Бала бақылап, зат немесе әрекет атауын тындап, белгілерді ым-
ишарамен көрсетіп , өзі атап үйренуі керек. Нәтижесінде бала санасында 
қосымша байланыстар пайда болып, материал тұрақты болып бекітіледі. 
Жұмыстың тиімділігі сабақтың көрнекілікпен жабдықталуына байланысты. 
Үлгілер, қоршаған орта материалдары, суреттер, іс-әрекеттерді сөзбен 
байланыстыру қолданылады. 
Түзету жұмысы кезеңіне тәуелсіз, сөйлеу тілінің барлық жүйесін дамытуға 
бағытталады: сөз қорын кеңейту, анықтау, фразалық сөйлеуін және 
байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру, дыбыс айтуын түзету, алайда 
кезеңдердің әрбіреуінде арнайы міндеттермен жұмыс мазмұнының 
ерекшеліктері болады. 
Жұмыстың бірінші кезеңінде негізгі болып табылатыны сөйлеу 
белсенділігін тәрбиелеу, түсінуге және қайталауға оңай енжар және белсенді 
сөз қорын қалыптастыру. Диалогты дамыту, шағын әңгіме бойынша, жай 
кейін жайылма сөйлемдер бойынша жұмыстар жүргізіледі, сөйлеу әрекетінің 
психофизиологиялық алғы шарттарымен қатынас жағдайындағы алғашқы 
дағдылары қалыптастырылады. 
Екінші кезеңде сөз қорын молайту және фразаның құрылымын 
күрделендіру арқылы фразалық сөйлеу тілі қалыптастырылады.
Сөйлемдерді күрделендіру, оларды грамматикалық өңдеу, диалогтық сөйлеу 
тілін дамыту және сипаттама әңгіме құрастыруға үйрету, сөз әрекетінің 
негізгі бірліктері ретіндегі сөйлеулерін жетілдіру жұмыстары жүргізіледі.
Үшінші кезеңде негізгі болатыны ол- ерекше күрделі коммуникативті 
әрекетті, яғни байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру, грамматикалық 
құрылымдарды машықтандыру. Әрбір кезеңде сөйлеу әрекетінің барлық 
жақтары қалыптастырылады. 
Тәжірибелік жаттығулар арқылы балалар сөйлемдегі сөздерді түсінуге 
дұрыс айтуға үйренеді. Сөйлеу біліктерін (морфологиялық, грамматикалық, 
фонематикалық 
жалпылауларымен 
салыстырулар) 
қалыптастырғанда 
механикалық жаттықтыруға жол бермей, байланыстарды, мағынасын саналы 
түрде түйсіну үшін назарын талдауға бөліп, тіл материалын талдауға, 
жалпылауға, бақылауға үйрету қажет.

269 
Сөздік жұмысының әртүрлі тәсілдері қолданылады: шынайы (заттарды, 
әрекеттерді, суреттерді, жағдайларды демонстрациялау), сөздік (сөзді 
ұқсастығы, айырмашылығы бойынша таныс сөздермен салыстыру) т.б. 
Сөз таптарының түр-түрінен құралған сөз қоры жинақталады. Сөздік 
жұмыстың түрлері: іс-әрекетке сай заттарды іріктеу ( не ұшады, секіреді),
тұтастың бөлшектерін атау (дөңгелегі, рулі), түбірлес сөздер іріктеу (етік-
етікші), затты сипаттамасы бойынша табу, синонимдер, антонимдер іріктеу, 
кішірейтіп еркелетіп айтылатын сөздерді құрастыру. Тақырыптар 
(ойыншықтар, отбасы, көкөністер) бойынша сөз қорын меңгерумен қатар
сөздердің белгілі граммаикалық формасын (жекеше көпше түрі, септік 
формалар) қолдану біліктері қалыптастырылады.
Заттармен іс-әрекеттерді орындағанда балалар сөзбен жалғастырады: сүтті 

жүктеу/скачать 5.47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: