I теоретические основы логопедии

156 
жойғаннан кейін де ринолалия көрінісі өзгермесе, онда функционалды 
бұзылыста қолданатын жаттығуларды пайдалану қажет. 
Ринолалияны түзетуде логопедиялық жұмыстың тиімділігі мұрын 
жұтқыншақтың қалпы, uvula қызметі, баланың жасына байланысты.  
Аралас ринолалия бір уақытта ашық және жабық ринолалия себептері 
қатар болған жағдайда байқалады, яғни мұрын бітелуімен қатар мұрын-
жұтқыншақ қабысуының жеткіліксіздігі бар кезде болады. Сөйлеу тілі 
бұзылысының түрі басымдылық бұзылысқа байланысты болады. Жұмсақ 
таңдайдың қысқа болуы, оның кілегей асты жарылуы және аденоидтардың 
ұлғайуының үйлесуі аралас ринолалияның көрінісі болып табылады.
Қорытынды. 1.Сөйлеу тілі бұзылыстарының классификациясында 
ринолалияны сөйлеу тілінің дербес бұзылысы деп қарастыруға болады. 
2. Ринолалияда жетекші бұзылыс болып дыбыстардың артикуляциясы мен 
фонациясының бұзылуы табылады. 
3. Ринолалияның түрлері анатомиялық ақаулыққа және сөйлеу кезінде дем 
шығаруында ауа ағымының бағытына байланысты ажыратылады. 
4. Ең жиі кездесетін сөйлеу тілінің бұзылысы таңдайдың туа біткен 
жарықшалары салдарынан пайда болған ашық ринолалия болып табылады. 
5. Таңдай жарықшалары салдарынан пайда болған ашық ринолалияда сөйлеу 
тілінің ақаулығына екінші реттік компенсаторлы бұзылыстар әсер етеді: ауыз 
қуысындағы тілдің қалпы, жұмсақ таңдай бұлшық еттері әрекетінің бұзылуы 
және сөйлеу-қимыл анализаторының шеткі ұштарының бұлшық еттері 
үйлестігінің бұзылуы. 
Тандай жарығымен шартталған ринолалияны зерттеу тарихы 
 
Ринолалияны зерттеу тарихы ұзақ және азапты жолды басынан кешірді. 
Оны зерттеуіне дәрігерлер, психологтар, дефектологтар қатысқан. 
Ринолалия бойынша алғашқы жұмыстарды дәрігерлер жазған болатын. 
Олардың күш-жігерлері қайта қалыптасқан таңдай пердесі (жұмсақ таңдай) 
жеткілікті ұзын және қозғалмалы болуы үшін және ауыз қуысын мұрын 
қуысынан 
даралай 
отырып, 
жұтқыншақтың 
артқы 
қабырғасымен 
үйлесетіндей етіп, таңдай жиынтығын толық жедел қайта қалпына келтіруге 
бағытталды. Осы нәтижеге қол жеткізу қаңқа мен мұрын арасындағы өткелді 
еркімен тұйықталу мүмкіндігін қамтамасыз ететіні және сөйлеудегі 
мұрындық ренкін жою үшін немесе оны толығымен алып тастау үшін 
алғышарттар дамытылады деп есептелген болатын. 
Н. И. Пирогов (1844), Н. В. Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), 
М. И. Пайкин (1936) өздерінің жұмыстарында таңдайдың көлемдері қандай 
деңгейде жедел шараларының әсерінен түрін өзгертуге қабілетті; таңдай 
көлемдерінің қандай көрсеткіштері мыңқылдау кезінде анағұрлым сәттілікті 
логотерапияға қолайлы болатыны туралы мәселені талқылаған еді.
Н. И. Пироговтың оқушысы Н. В. Воронцовский 1870 жылы 
периосталды уранопластика қалыпты сөйлеуді қалпына келтірудің жолында 
ең тамаша қадам жасағаны туралы хабарлаған болатын. Оның ойынша, 

157 
уранопластикадан кейінгі мыңқылдаудың сақталу себебі – жұмсақ таңдайдың 
екінші қайтара қысқаруы, оның қозғалымдылығының жеткіліксіздігі мен
жалпақтығы бойынша кернеу болып табылады.
Ауыз қуысындағы анатомиялық ақауды түзетудегі хирургтардың қол 
жеткізген сәттіліктеріне қарамастан, олардың ешқайсысы тек жедел 
араласудың көмегімен ғана сөйлеудің фонетикалық жағын өндеуінде 
жағымды нәтижелеріне қол жеткізе алмады. Уранопластика өздігінен-өзі 
ринолалиямен зақымдалған балалардың сөйлеуінде назалды дыбыстауды 
жоймайтындығы жалпыға мәлім болып айналуда. 
А. А. Лимбергтің айтуына сәйкес, сүзілмелі ақауды емдеу және ақауды 
жеңу ісінде хирург оның үлесіне түсетін рөлді нақты түсінуі керек. 
Хирургиялық емдеудің міндеті – қызметтерінің қалыпты даму мүмкіндігін 
бұзбай деформацияланған мүшелердің формасы мен көлемін мүмкін 
болғанша толығымен қалпына қайта келтіру болып табылады. Мүшенің 
бұрмаланған және жеткіліксіз қызметін түзетуі (сөйлеу қызметтерінің 
ерекшеліктері) өздігінен-өзі сирек және кездейсоқ қана беріледі.
Ринолалияны зерттеу мен логотерапияның дамуын жетілдіруге шетел 
мамандары үлкен үлес қосты. 
Мысалы, Лемонье, Б. Лангбек, Макуэн, Кез және басқалары (ХХ ғ.) 
таңдайдың жарылуын хирургиялық емдеуді жетілдірді және сөйлеуі анық 
болу үшін жасөспірімдер мен үлкендерге хирургиялық араласуға қарағанда, 
оқыту көбірек беретінін үнемі атап айтқан.
Ақау мәнділігін медициналық және педагогикалық зерттеу және оны 
жеңу мүмкіндіктерін қарастыру барысында ашық мыңқылдаудағы сөйлеудің 
бұзылуларын жоюдың педагогикалық әдістерінде екі бағыт өңделді.
Олардың біреуі – неміс, - Германияда және бірқатар өзге де 
мемлекеттерде қабылданған (Г. Гуцман, 1924; Г. Арнольд, 1959; М. М. 
Ванкевич, 1926; В. А. Каретникова, 1927; М. Е. Хватцев, 1931, 1959). Ол 
күшті қоздырғыштармен туындатылатын, қозудың бастапқы иррадиация 
қағидасынан шығады. Оның арқасында қалыпты сөз-қозғалыс мүшелерінің 
кешенді қызметіне ақаулық мүшелер (жұмсақ таңдай және басқалары) 
тартылады. Қолданылатын жаттығулар бөлшектеп кернеулі, күштік сипатта 
болады. 
Неміс 
мектебінде 
логотерапевттік 
шараларды 
электр- 
және 
вибромассажды пайдаланумен бірге үйлестіру көзделген болатын, содан 
кейін, артикуляциялық және тыныс алу тренингі бойынша сабақтар 
енгізілген еді.
Екінші бағыт, шартты түрде француздық деп аталынатын, дұрыс тыныс 
алу мен дауысты қоюға негізделеді. (С. Борель-Мезони, 1929; В. Ведю, 1929). 
Бұл бағыт физиологиялық табиғи, сөйлеу қозғалыстарының кернеуленбеген 
ажыратып тыныс алуға негізделеді.
Қос бағыттардың өкілдері таңдай-жұтқын қақпағының еркін 
жабылуына қол жеткізу қажеттілігінен шығатын. Мұндай жабылу таңдай 
пердесінің қозғалымдылығын, Пассаван валигінің таңдай пердесімен (жұмсақ 
таңдаймен) қабыстыруын қамтамасыз ету кезінде мүмкін. 

158 
Неміс бағытының анағұрлым жарқын бейнелеушісі – проф. Г.Гуцман 
болып табылады. Онымен өңделінген әдісте таңдай-жұтқын пердесін 
жақсартуға арналған жаттығулардың нақты жүйесі ұсынылады. Ол сөйлеу 
жаттығуларын обтураторды немесе мұрын қысқышын пайдаланумен 
жүргізуді ұсынады.
Таңдай пердесінің Пассаван валигімен түйісуі және осының 
салдарынан таңдай-жұтқын қақпағының жақсаруы обтураторды салуда 
немесе мұрын шеттерін (қанаттарын) қысу кезінде қол жеткізіледі, өйткені 
осы уақытта, ауызда күшті қысым пайда болады. Бұл таңдай пердесінің 
жоғарыға қарай көтерілуіне әрекеттеседі. Сөйлеу жаттығуларының негізінде 
– жоғарылатылған дыбыстағы дауысты пайдалану болып табылады. 
Фрешельс сөйлеу ақауын жоюдың серпіліс түріндегі әдісін ұсынды. 
Жұмыс істеудің осындай әдісі кезінде бір уақытта, қажырлы фонациямен 
немесе қысқа дыбыстық үйлесімдерді айту кезінде кеуде деңгейіне дейін 
көтерілген, қатты қысылған жұдырықтардың қозғалуының қарқынды 
серпіліс түріндегі бағыттары жасалынады. Осы кезде дамытылатын энергия 
осы кезеңде жұмыс істейтін барлық бұлшықеттерге таралады да оларды 
қосымша жұмыс істетеуге мәжбүр еткізеді. Бұл таңдай қақпасының дамуына 
және нығаюына алып келеді.

жүктеу/скачать 5.47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: