I теоретические основы логопедии

183 
2 кезеңде дыбыстарды белсенді түрде машықтандыру және ажырату жұмысы 
жүргізіледі. Дұрыс сөйлеуге үйрету барысында сауаттылыққа үйрету 
элементтері еңгізіледі. Әсіресе, ол дыбыстар мен әріптерді ажыратуда 
маңызды, себебі, мұның бәрі фонематикалық қабылдауды дамытуға және 
дисграфияның алдын алуға мүмкіндік туғызады. 
Оқу материалын көп қайталау нәтижесінде бала ешбір қиындықсыз 
сауаттылық элементтерін меңгереді. 
Сонымен, жұмыстың негізгі (2-ші) кезеңі барысында бала сөйлеу тілінің 
барлық дыбыстарын меңгереді. Бұл кезеңде дыбыстарды меңгеру және 
ажырату кезектілігін белгілейтін №2, №3 күрделенген кестелер 
қолданылады. 
Осы кезеңдегі жұмыс ерекшеліктері төмендегідей болып табылады: 
1) артикуляция мен тыныс алу бойынша жұмыстың параллелділігі; 
2) баланың өзі дыбыстарды айтуын саналы түрде естіп қадағалауы; 
3) танысып жатқан дыбыстарды әріп таңбаларымен белгілеу, кейіннен 
сауаттылыққа үйретуге дайындық; 
4) дыбыстарды әр түрлі материалдарда машықтандыру және ажырату 
(буын, сөз, сөйлем, мәтін); 
5) дисграфияның алдын алу. 
Дыбыс айтуды түзетудегі дыбыстардың байланысы 
Берілген жүйеде дыбыстар бойынша жұмыстың белгілі кезектілігі
ескеріледі: 
Дауыстылар а,э,о,ы,ү,ұ,у,и я,е,е,ю Й
таза дауыстылардың J дыбысы 
J дыбысымен 
үйлестірілуі 
жуан
дауыссыздар ф,с,ш,щ,х 
 
п,т,қ,к,ц,ч 
в,з,ж, 
 
б,д,г,ғ, 
л,р,м,н,ң 
жіңішкелер сол кезектілікте 
Дыбыстар бойынша жұмыс жүйесінде балалардың мүмкіндіктерін ескеріп әр 
түрлі бастапқы сүйеніш дыбыстар пайдаланылады. 
Сүйеніш дыбыстар тізбегін сызба ретінде көрсетуге болады. Барлық 
дыбыстарды екі топқа бөліп, оған сәйкес екі сызба көрсетуге болады. 
1-ші сызбада – сүйеніш дыбыстарды сонор: л,р,м,н,ң және дауыстылар 
тобында қолдану мүмкіндіктері көрсетілген; 
2-ші сызбада – л,р,м,н,ң-дан басқа дауыссыздар көрсетілген. Бірінші топ үшін 
бастапқы дыбыстар: а және э. 

184 
А дыбысынан еріндерді алға жылжытып тілді артқа қозғалту арқылы о 
дыбысын айтқызамыз; еріндерді алға (піл тұмсығы тәрізді) қатты жылжыту 
және тілдің ауыз қуысына терең орналастыру арқылы  у дыбысын қоямыз. 
Э дыбысынан, ауыз ұрттарын тартып ауыз қуысын жіңішкерту арқылы и
дыбысын жасаймыз. И дыбысын пи-пи буындарын айтқызу арқылы 
еріндерді жылжытып ы  дыбысын жасаймыз. 
Л дыбысын ы  дыбысынан қою үшін тілдің ұшын тістер артына тығып, Ль 
дыбысын – й дыбысынан, тілдің ұшын тістер артында ұстап айтқызуға 
болады. 
Дауыстылардан м, н дыбыстарын айтқызуға болады. Себебі, жұмсақ таңдай 
оларды айтқан кезде төмен түсіріледі де , мұрын арқылы айтылады. Кез 
келген дауыстыны айтқан және сол кезде жұмсақ таңдай төмен түсіп, еріндер 
қосылуы дауысталған ауа ағының мұрыннан жібереді; бұл айтылуды 
тактильді сезіну арқылы түзеткенде М дыбысына қол жеткіземіз, ал м 
дыбысынан дыбыс айту мүшелерінің қалпын өзгертіп (тілдің ұшы жоғарғы 
күрек тістерге тіреледі) н  дыбысына қол жеткізуге болады. 
Осыған сәйкес и дыбысынан мь, нь дыбыстары жасалады. Й дыбысы зь 
дыбысынан, тілдің артқа қарай жылжыту арқылы қойылады, және и 
дыбысынан аи, ои буындарын и  дыбысын қысқа айту арқылы қоямыз. 
Барлық айтылғандар №1 сызбаға жазылады (20 сурет). (үзіліссіз сызық 
дыбыс айту ұзақтығын, пунктир сызық – қысқалығын көрсетеді). №2 сызба 
(21 сурет) екі бөлімнен тұрады: жоғарғы және төменгі. Жоғарғы бөлімде 
барлық қатаң дауыссыздар, ал төменгіде барлық ұяң дыбыстар көрсетілген. 
Бұл бөлімдердің әрқайсысы 4 көлденең қатардан тұрады. Жоғарғы екеуі – 
артикуляцияның күрделену қағидасы бойынша орналасқан барлық қатаң 
фрикативті дыбыстардан құралады.
Бастапқы ф, ф’ дыбыстары созылып айтылады. Басқа екі қатар сол қағида 
бойынша барлық үзілмелі қатаң дыбыстардан құралады; бастапқы дыбыстар 

жүктеу/скачать 5.47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: