ИкинҹИ Ҹилд) пејҒӘМБӘри-әКРӘмин (С) ӘбузәРӘ НӘСИҺӘТЛӘри мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди тәРҸҮМӘ едәН: ФҮзули шәФИЈЕВ
ОТУЗ АЛТЫНҸЫ ДӘРС Пејғәмбәрин нәзәриндә һелм, мүдара вә тәвәккүл
жүктеу/скачать 2.35 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пејғәмбәрин нәзәриндә һелм, мүдара вә тәвәккүл
- Һелмин уҹа мәгамы
- Һелм Аллаһ өвлијаларынын зинәти
- Мүдара, онун јалтаглыг вә тәслимчиликлә фәрги
- Мүшрикләр гаршысында Пејғәмбәрин (с) сәртлији
- Тәвәккүл мәгамы
- Тәвәккүл вә мадди, мә’нәви амилләрдән истифадә
- Тәгванын тәвәккүл илә әлагәси
ОТУЗ АЛТЫНҸЫ ДӘРСПејғәмбәрин нәзәриндә һелм, мүдара вә тәвәккүл–Һелмин уҹа мәгамы –Һелм - Аллаһ өвлијаларынын зинәти. –Мүдара вә онун јалтаглыг вә тәслимчиликлә фәрги. –Мүшрикләрин гаршысында пејғәмбәрин сәртлији –Тәвәккүл вә мадди, мә’нәви амилләрдән истифадә. –Тәгванын тәвәккүл илә әлагәси. Пејғәмбәрин нәзәриндә һелм, мүдара вә тәвәккүлӨнҹәки дәрсдә арашдырылан бөлмәнин меһвәри тәгва вә вәрә’ иди. Бу бөлүмдә дә пејғәмбәр (с) вәрә’ни јад етмәкдән әлавә һелм вә тәвәккүл мәгамына да тохунур: “Еј Әбузәр! Гијамәт ҝүнү үч шеји олмајан кәс зијан ҝөрәҹәкдир. Әбузәр деди: “Атам-анам сәнә гурбан, о үч шеј нәдир? Пејғәмбәр (с) ҹавабында деди: “1. Ону ҝүнаһдан чәкиндирәҹәк вәрә’. 2. Сәфеһләрин наданлығы гаршысында һелм. 3. Халгла мүдара едәҹәк ҝөзәл әхлаг.” Инсанда олмадығы сурәтдә гијамәт ҝүнү ону зәрәрә салаҹаг илк хүсусијјәт вәрә’дир. Әввәлки дәрсдә дедик ки, вәрә’ адәтән мәләкә һалыны алмыш тәгваја аид едилир. Нәфсин ҝүнаһдан чәкинмәсинә вәрә’ демирләр. Пејғәмбәрин (с) бу бөлүмдәки тә’бири һәмин тәфсири тәсдигләјир вә ајдын шәкилдә ҝөстәрир ки, вәрә’ инсанын ҝүнаһа әл узатмасына мане олан нәфсани1 мәләкәјә дејилир. Демәли вәрә’нин хасијјәти инсаны ҝүнаһдан сахламагдыр. Тәбии олараг бу хүсусијјәти дашымајан кәс ҝүнаһа алудә олаҹаг вә нәтиҹәдә зијан ҝөрәҹәкдир. Һелмин уҹа мәгамыИнсанда олдуғу һалда Гијамәт ҝүнү ону зијандан горујаҹаг икинҹи хүсусијјәт һелмдир. Лүғәтдә дејилир һелм, гәзәб гүввәсинин галхмасынын гаршысыны алмаг үчүн нәфсин контрол едилмәсидир. Шүбһәсиз һелм бәјәнилән вә дәјәрли сифәтләрдән олуб әглин дәстәсиндән һесаб олунур. Һелмин мүгабилиндә дуран гәзәб исә ҹәһлин гошунундан сајылыр. Халг арасында да мәшһур бир сөз вар, дејәрләр инсан әсәби һалда нә һөкм версин, нә тәнбиһ етсин, нә дә бир иш үчүн аддым атсын, чүнки сонрасы пешиманчылыг олаҹагдыр. Һәмин садаланан үч јердә инсанын әсәби һалда һәрәкәтә кечмәси мәнфи сонлугла нәтиҹәләнир. Чүнки о анда әглин контролундан чыхырлар. Һәмин анда инсанын ағлы дүзҝүн ишләмир. Һәдисләрин бириндә дејилир ки, Гәнбәр бир нәфәр надан тәрәфиндән тәһгир олунур. Гәнбәр бу тәһгирдән нараһат олуб истәјир онун ҹавабыны версин. Һәзрәт Әли (ә) дејир: “Гәнбәр! Јаваш (тәләсмә). Сәнә јаман дејәни бошла ҝетсин ки, бунунла һәм Рәһман олан Аллаһы севиндириб, Шејтаны исә гәзәбләндирмиш оларсан, һәм дә дүшмәнини өз лајигли ҹәзасына чатдырарсан. (Чүнки она гаршы е’тинасызлыгдан бөјүк ҹәза јохдур.) Анд олсун тохуму јаран вә инсаны јарадан Аллаһа ки, мө’мин үчүн һелм гәдәр Аллаһыны разы салаҹаг икинҹи бир шеј јохдур. Гәзәби удмаг гәдәр Шејтаны гәзәбләндирәҹәк икинҹи башга бир әмәл јохдур. Сүкут гәдәр ахмағы ҹәзаландыраҹаг икинҹи бир тәнбиһ јохдур.”1 Башга бир јердә Имам Әли (ә) бујурур: “Һеч бир шәрәф билик гәдәр олмаз, һеч бир дәјәр һелм гәдәр уҹалмаз.”2 Һелм сифәтинин уҹалығыны вә ҹәмијјәтдә дүзҝүн әлагәләрин горунмасындакы дәјәрли ролуну нәзәрә алараг ҹәмијјәтин һәр бир фәрдинин бу сифәтә јијәләнмәси зәруридир. Хүсуси илә дә ҹәмијјәтдә тәрбијәви рол ифадә едән үләмалар бу сифәтә јијәләнмәлидирләр. Јол ҝөстәрән, тәрбијә верән бир алим ҹаһилләрин ләјагәтсиз һәрәкәтләри гаршысында онлар кими рәфтар етсә онун ислаһедиҹи програмлары тә’сирсиз олаҹагдыр. Буна ҝөрә дә алимин елми илә јанашы һелми дә олмалыдыр. Беләликлә инсан дин һәгигәтләринин бәјанында вә тәблиғиндә һөвсәләли олмалыдыр. Һелмсиз елмин вә тәрбијәнин мүсбәт нәтиҹә вермәјәҹәјинә ишарә едәрәк Пејғәмбәр (с) бујурур: “Анд олсун о Аллаһа ки ҹаным Онун әлиндәдир, һелм вә елм гәдәр бир-биринә пејвәнд олан (ҹәм олуб бир араја ҝәлән) икинҹи бир шеј јохдур.”1 Бәли, һелм елмдән сонра ән јүксәк нәфсани камаллар сырасында дурур. Дејилдији кими һелмсиз елмин хејри јохдур. Буна ҝөрә дә бә’зи јерләрдә елми тәрифләјәндә һелми дә онунла јанашы зикр едирләр. һәгигәтдә һелм вә елм бир-бирини тамамлајан ики дәјәрли үнсүр кими јад едилир. Бу сәбәбдән пејғәмбәр бујурур: “Илаһи мәни елмин васитәсилә гәни ет, мәнә һелмлә зијнәт вур.”2 Ајдындыр ки, һелмин өзүнү зијнәти етмиш кәс кин вә әдавәт атәшинин шө’ләләндији бир вахтда ән мүнасиб вә рәһмани үсулу сечмәклә әдавәт одуну аловланмаға гојмур, өз ихтијарыны нәфсин әлинә вермир. Һелмли инсан өзүнүн гәзәб аловуну јатыртмагдан әлавә башгаларыны да бу ишә вадар едир. Тарихә нәзәр саланда ҝөрүрүк ки, мүшрикләрин Пејғәмбәрә (с) вә сәһабәләринә олмазын әзијјәтләр вермәсинә бахмајараг, Пејғәмбәр (с) Мәккәнин фәтһи заманы олдугҹа һелмли давраныр, әфв вә мәрһәмәт јолуну тутур. Һәмин вахты дүшмәнләр елә ҝүман едирләр ки, Пејғәмбәр (с) гылынҹы әлинә алыб ган сели ахыдаҹаг. Һәтта ислам гошунунун бә’зи өндәрләри интигам фикриндә идиләр, Әбу Сүфјана дејирдиләр ки, бу ҝүн чәтин бир дөјүш вә интигам ҝүнүдүр. Амма Пејғәмбәр (с) онларын интигам һајгыран шүарларыны мәһәббәт сүзүлән бир шүарла әвәзләди: “Бу ҝүн рәһмәт ҝүнүдүр. Бу ҝүн Аллаһ Гүрејши иззәтли етди.”3 Инсанын јашадығы һәјатда башгалары илә рабитәдә олмасы гачылмаздыр. Аллаһ ону елә јаратмышдыр ки, иҹтимаи һәјата гатылмаг мәҹбуријјәтиндәдир. Әҝәр ҹәмијјәтдән узаг ҝәзиб тәк јашамаг истәсә, бу аләмин әксәр бәрәкәтләриндән мәһрум олаҹагдыр. Ҹәмијјәтдән гыраг ҝәзән адам өз тәкамүлүндә проблемләрлә үзләшир вә ола билсин һәјатыны сона гәдәр давам етдирә билмәсин. Демәли инсан өз тәрәггиси, һәјатынын давамы үчүн ҹәмијјәтә гатылмаг зорундадыр. Башга бир тәрәфдән инсанлар руһијә, әхлаг вә мә’рифәт бахымындан бир-бириндән фәргләнирләр. Бу үздән инсан истәр-истәмәз ахмаг вә надан адамларла да үзләшмәли олур. Һәрдән елә адамларла гаршылашырсан ки, ағына, бозуна бахмадан ағызларына ҝәләни данышыб гаршы тәрәфи тәһгир едирләр. Мә’рифәт вә камал бахымындан бүтүн инсанлар камалын сон һәддинә чатмамышлар. Бә’зи инсанларын онлары әдәбли давранмаға вадар едәҹәк јетәрли ағыллары јохдур. Бу үздән инсанын гаршылашдығы шәхс вә ја иш јолдашы чох вахт мә’рифәт вә камалын нагислији үзүндән, бә’зән дә һәјатда растлашдығы чәтинликләрә, ону сыхан проблемләрә ҝөрә өлчүлмәмиш һәрәкәтләрә јол верир. Тәбии олараг, әҝәр инсан бу ҹүр инсанларын рәфтарлары гаршысында охшар мөвгедән чыхыш едиб ујғун ҹавабы вермәк истәсә – тез әсәбләшсә, дава-далаш јолуну тутса – ихтилаф бир аз да дәринләшәҹәкдир. Адәтән белә һалларда инсанын вахты һәдәр ҝедир, раһатлығы, кејфи позулур. Бундан сонра әсәбләри корланыр, бејниндә тахылыб галмыш бу әдавәт, ону өз һәјат арманларына чатмаға гојмур. Әҝәр инсан ҹәмијјәтдән лајигинҹә фајдаланмаг истәјирсә, онун бәлаларындан аманда галмағы арзулајырса, онда ҝәрәк өзүндә һелм вә дөзүмлүлүк руһијјәси јаратсын. Инсан ону ҝүнаһдан сахлајан вәрә’јә малик олмагдан әлавә, өз иҹтимаи һәјатындан бәһрәләнә билмәси үчүн һелмли олмалыдыр ки, зијан ҝөрмәсин. Чүнки инсан ҹәмијјәтдән узаглашдығы заман онун мәнафејиндән мәһрум олур. Әҝәр инсан иҹтимаи мәнафедән өз ахирәт дүнјасы үчүн фајдаланмаг истәјирсә, давакар, әгли кәм адамларла гаршылашдығында саламат галмағы дүшүнүрсә, ҝәрәк һелмли олсун. Һелмли олмағы үчүн дә ҝәрәк мәшг етсин. Тәһгирамиз, ағыр сөзләри ешитмәмәзлијә вурсун. Рәвајәтдә дејилдији кими “наданларын ҹәһлини ондан узаглашдыран һелмә саһиб олсун.” Бизим тәсәввүрүмүзүн әксинә олараг ҹәһл тәкҹә елмин јохлуғу мә’насында олмајыб, һәм дә ағылсызлыг анламыны дашыјыр. Неҹә ки, сәфеһлик, ахмаглыг ағлын мүгабилиндә дурур, еләҹә дә ҹәһл һәмин мөвгедә гәрар тутур. Демәли, ҹәһл ҹаһиланә, ағылсызлыгла едилмиш рәфтар мә’насындадыр. Гур’ани-Кәримин әксәр ајәләриндә ҹәһл кәлмәси бу мә’нада ишләнмишдир; мәсәлән, Аллаһ-тәала Һәзрәт Јусифин (ә) дилиндән дејир: “...Әҝәр бу гадынларын һијләсини мәндән дәф етмәсән, мән онлара мејл едәр вә ҹаһилләрдән оларам.”1 Һәзрәт Јусифин (ә) демәк истәдији будур ки, әҝәр гадынларын һијләсини мәндән дәф етмәсән налајиг, сәфеһ бир иш ҝөрә биләрәм. Бу типли ајәләрдә ҹәһли елмсизлик мә’насына јүкләмәк сәһвдир. Чүнки әксәр јердәрдә елмин олмамасы үзр сајылыр. Амма өнҹәки ајәдә бир нөв мәзәммәт вә үзрүн олмамасы мәгамында ҝәлмишдир. Буна бәнзәр башга бир јердә,–Јусифин гардашларыны мәзәммәт едәркән–Аллаһ-тәала бујурур: “Јусиф онлардан: “Сиз ҹаһил олдуғунуз заман Јусифә вә гардашына нәләр етдикләринизи билирсинизми?– дејә сорушду.”1 Ајдын мәсәләдир ки, Јусифин гардашлары өз әмәлләриндән хәбәрсиз дејилдирләр. Онлар Јусифи таныјырдылар вә буну да билирдиләр ки, тутдуглары иш ләјагәтсиз бир ишдир. Бунунла белә ҹаһил идиләр; ишләри ҹаһиланә, јә’ни ағлын хилафына иди. Һәмчинин Муса (ә) өз халгына дејәндә ки, Аллаһ сизә бир инәк кәсмәнизи әмр едир, Мусаја (ә) дедиләр: “Бизи әлә салмысан?” Муса ҹавабларында бујурду: “Аллаһ Өзү мәни ҹаһил олмагдан сахласын.”2 Бу ајәдә дә ҹәһл сәфеһлик мә’насында верилмишдир. Һәзрәт Муса (ә) елмсизлијә ҝөрә Аллаһа пәнаһ апармырды. “Үсули-кафи” китабында хүсуси олараг бир бөлүм “елм”ә ајрылмыш, башга бир бөлүмдә исә “әгл вә ҹәһл”ә јер верилмишдир. Чүнки сонунҹуда ҹәһл әглин мүгабилиндә ҝәлир, она ҝөрә дә һәмин бөлүм “ҹәһл вә елм” јох, мәһз “ҹәһл вә әгл” дејә адландырылмышдыр. Ишарә етдијимиз кими, әксәр һалларда наданлыға вә ағылсыз рәфтара ҹәһл дејирләр. Бу мә’нада ҹәһл елмин јох, әглин гаршысында дајаныр. Һелм Аллаһ өвлијаларынын зинәтиПејғәмбәр (с) өз өјүдләриндә инсанын надан адамларла үзләшдијини, онларын ҹаһиланә рәфтарларына туш ҝәлдијини сөјләјир вә ешитдирир ки, белә анларда онун ҝөрәҹәји ән јахшы иш һелмли олмағыдыр. Белә етдикдә инсан һәм ҹәмијјәтин мәнафејиндән бәһрәләнир, һәм дә өзүнү наданларын шәрриндән горумуш олур. Һәдисләрин бириндә Пејғәмбәр (с) бујурур: “Аллаһ һәјалы, һелмли, иффәтли шәхси севир.”3 Гур’ани-Кәрим надан дүшмәнләрлә мүбаризәни белә бәјан едир: “Јахшылыгла пислик ејни ола билмәз! Еј мө’мин кәс! Сән пислији јахшылыгла дәф ет! Гәзәбә сәбирлә, ҹәһаләтә ағылла, хәсислијә ҹомәрдликлә, ҹәзаја бағышламагла ҹаваб вер! Белә олдугда аранызда дүшмәнчилик олан шәхси, санки јахын бир дост ҝөрәрсән! Бу хисләт јалныз дүнјада мәшәггәтләрә сәбр едәнләрә верилир вә јалныз бөјүк гисмәт (саваб, фәзиләт) саһибләринә әта олунур! Әҝәр Шејтандан сәнә бир вәсвәсә ҝәлсә, фәсад тохунса, Аллаһа сығын. Шүбһәсиз ки, Аллаһ һәр шеји ешидәндир, биләндир!1 Наданлар вә дикбаш инсанлар гаршысында Гур’анын тәгдим етдији бу метод ән зәриф, ејни заманда ән долғун тәрбијә үсулудур. Чүнки пислик едән һәр кәс мүгабилә ганунунун һөкмүнә ҝөрә өз рәфтарынын охшар вариантыны ҝөзләјир, јә’ни гаршы тәрәфин дә она ејни тәрздә ҹаваб верәҹәјини фикирләшир. Дејир, инди о да мәнә пислик едәҹәк. Амма ҝөзләдијинин әксинә олараг сағлам рәфтар ҝөрәндә, бир анлыға чашыр вә гәлбиндә бир туфан баш галдырыр. Виҹданын тәзјиги алтында гәфләтдән ајылыр, өзүндә һәгарәт һисс едиб әввәлки хәстә рәфтарыны дүзәлтмәјә чалышыр. Мәһз бу ҹәһәтинә ҝөрә иди ки, Пејғәмбәрин (с) әтрафына хејли адам топлашырды. Аллаһын бујурдуғуна әсасән онларын Пејғәмбәрин (с) башына ҹәм олмаларынын әсас сәбәбләриндән бири, Пејғәмбәрин (с) өз рәфтарында онларла һелмли, рәһмәт сифәти илә давранмасы иди: “Ја Рәсулум! Аллаһын мәрһәмәти сәбәбинә сән онларла јумшаг рәфтар етдин. Әҝәр габа, сәрт үрәкли олсајдын, әлбәттә, онлар сәнин әтрафындан дағылыб ҝедәрдиләр...”2 Һәмчинин, Гур’ан Аллаһын салеһ бәндәләринин мәнтигли рәфтары барәдә бујурур: “Рәһманын әсл бәндәләри о кәсләрдир ки онлар јер үзүндә тәмкинлә тәвазөкарлыгла ҝәзәр, ҹаһилләр онлара сөз атдыглары заман онлары инҹитмәмәк үчүн салам дејәрләр. Онларла хош үзлә давранарлар.3 Дејирләр һәкимләрдән (философ) биринин досту евинә гонаг ҝәлир. Һәким гонағын габағына јемәк ҝәтириб гојур. Арвады ҝәлиб јемәји гонағын габағындан ҝөтүрүр вә һәкимә дә бир-ики јаман сөз дејиб чыхыб ҝедир. Һәкимин досту бу һадисәдән нараһат олуб еви тәрк едир. Һәким онун ардынҹа чөлә чыхыр, ону јолда сахлајыб дејир: јадындадыр, бир ҝүн мән сизә гонаг ҝәлмишдим. Наһар вахты, јемәк једијимиз вахт һараданса бир гуш ҝәлиб сүфрәнин үстүнә гонду вә јемәкләри дағытды. Амма бизим һеч биримиз бу ишә ҝөрә нараһат олмадыг. Инди дә сән мәним бәдхасијјәтли арвадымы һәмин гушун јериндә фикирләш! Һәкимин бу сөзүндән сонра гонағын һирси сојујур вә дејир: Һәким дүз дејир. Һелм вә дөзүмлүлүк һәр дәрдин дәрманыдыр. Имам Һәсәнин башына ҝәлән әһвалатда дејилир: Бир ҝүн Шамдан бир нәфәр Мәдинәјә, Имам Һәсәнин (ә) галдығы јерә ҝәлир. Шамда Мүавијә узун заман әһли-бејтин әлејһинә тәблиғат апардығы үчүн шамлыларын әксәријјәти фитнәјә ујуб әһли-бејтә әдавәт бәсләјирдиләр. Һәмин шамлы шәхсин дә гәлбиндә әһли-бејтә гаршы кин-күдурәт вар иди. Күчәдә ҝедәркән Имам Һәсәнә (ә) раст ҝәлир вә башлајыр Һәзрәтә (ә) тәһгирамиз сөзләр демәјә. Һәзрәт Һәсән (ә) тәмкинлә сүкут едиб, шамлы сөјүшүнү сахлајандан сонра дејир: “Белә ҝөрүрәм ки, сән бу шәһәрдә гәрибсән. Мәним һаггымда ешитдикләрин бөһтандан башга бир шеј дејил. Әҝәр евин јохса, мәним мәнзилим сәнин евиндир, ҝәлиб гала биләрсән. Әҝәр борҹун варса, мән сәнин борҹуну өдәјәрәм, әҝәр аҹсанса, сәнә јемәк верәрик. Һәзрәтин бу рәфтары о шәхс үчүн ҝөзләнилмәз олур. Тез бир заманда гәлбиндә ингилаб баш галдырыр. Һәзрәтә нифрәти мәһәббәтлә әвәз олур, дејир: “Еј Аллаһ Рәсулунун өвлады! Әҝәр бу ҝөрүшүмүздән габаг мәндән сорушсајдылар ки, јер үзүнүн ән пис адамы кимдир, сәни вә атан Әлини (ә) ҝөстәрәрдим, амма инди јер үзүндә сиздән јахшы бир адам танымырам. Бәли, Аллаһа бәндәлик мәрһәләсинин ән јүксәк һәддинә чатмыш камил бир инсан үчүн бундан башга рәфтар да ҝөзләмәк олмаз. Әҝәр, инсанлығын ән јүксәк зирвәсиндә гәрар тутмуш бу шәхсләр ҹаһилләрлә белә рәфтар етмәсәјдиләр, Аллаһын јер үзүндәки хилафәтинә лајиг ҝөрүлмәздиләр. Хаҹә Нәсирәддин Туси һаггында дејирләр ки, бир шәхс Хаҹәнин јанына ҝәлиб она бир мәктуб верир. Хаҹә мәктубу ачыб ҝөрүр ки, тәһгирамиз сөзләр јазылыб. Мәктуб мүәллифи сөјүш долу сөзләрлә Хаҹәни “кәлб бин кәлб” (ит оғлу ит) дејә адландырмышды. Хаҹә онун ағыр вә тәһгирамиз мәктубуна мәнтигли вә шәфгәтли ҹаваб вериб дејир: Мәни ит адландырмысанса, бу дүзҝүн дејил. Чүнки ит дөрдајаглы һејванлар сырасында јер тутур, һав-һав едир, дәриси галын вә сых түкләрлә өртүлмүшдүр, дырнаглары узундур. Бу хүсусијјәтләрин һеч бири мәндә јохдур. Мәним гамәтим дүздүр, бәдәним сых түклә өртүлмәмишдир, дырнагларым гыса вә енлидир, данышыр вә ҝүлүрәм. Мәндә олан хүсусијјәтләр итдә јохдур вә мәктуб мүәллифинин иддиасы илә дүз ҝәлмир. Әли (ә) һелмин иҹтимаи бәһрәләри һаггында бујурур: “Һелмли шәхсин һелмдән газанаҹағы илк бәһрәси бу олур ки, ҹаһилләрлә гаршылашдығында, халг онун көмәјинә ҝәлир.”1
Һәмчинин дејир: “Үч шеј вар ки, әҝәр бир кәсдә олмаса, о адамын әмәли тамам олмаз: 1. Ону ҝүнаһдан сахлајаҹаг вәрә’. 2. Халгла мүдараја сәбәб олаҹаг әхлаг. 3. Наданларын ҹәһаләтини дәф едәҹәк һелм.2 Башга бир јердә халгла мүдара илә доланмағы ваҹиб әмәлләрин сырасында ҝөстәрир: “Биз пејғәмбәрләр ваҹиб әмәлләри јеринә јетирмәјә әмр олундуғумуз кими, еләҹә дә халгла мүдара илә рәфтар етмәјә әмр олунмушуг.3 Инсан һәмишә мүхтәлиф нијјәтли шәхсләрлә үзләшмәли олур. Бу шәхсләр арасында нијјәтләри гәрәзли адамлар да олур. Она ҝөрә дә онларын өзләринә хас рәфтарлары олур. Һәрдән һәсәд вә ја һәр һансы башга рәзил сифәт онлары башгалары илә рәфтарларында кобуд олмаға вадар едир. Сөзүмүз будур ки, белә инсанларла үзләшдикдә һансы јолу тутмалыјыг? Әҝәр мәнимлә дүшмәнчилик едән вә ја һаггымда әскиклијә јол верән, әдәбсизлик едән бир кәсин мүгабилиндә онун өзү кими рәфтар етсәм, иш гаршыдурмаја, дава-далаша апарыб чыхараҹагдыр. Бу һәмин мәрһәләдир ки, инсан наданларла үзләшәндә бу проблем гаршыја чыхыр. Белә вәзијјәтдә инсан гаршы тәрәфин налајиг һәрәкәтини такрарламамалыдыр, әксинә мүдара јолуну тутмалыдыр. Бунун үчүн гаршы тәрәфин ејибләринә ҝөз јуммағы, ҝүнаһкарын ҝүнаһындан кечмәји мәшг етмәклә белә инсанларла мүдара етмәлидир. Тез өзүндән чыхыб гаршы тәрәфин рәфтарына охшар реаксија вермәк дүзҝүн дејил. Бә’зи јерләрдә, лазым ҝәлсә өзүнү ҝөрмәмәзлијә вурмалыдыр. Һәтта онун һаггында дүшмәнчилик едәнә, пислијин әвәзиндә јахшылыг етмәклә ҹаваб вермәлидир. Инсан өз һәјатында бу әхлага јијәләнә билсә, башгаларынын әзаб-әзијјәти гаршысында мүдара илә доланса бојнунда олан илаһи јүкү мәнзилбашына чатдыра биләҹәкдир. Амма, әҝәр онунла дүшмәнчилик едән кәсин гаршысында о да дүшмәнчилик етмәк истәсә, сөјүшә сөјүшлә, јумруға јумругла ҹаваб вермәк истәсә, бунунла һәм вахтыны тәләф едәҹәк, һәм дә кефини корлајаҹагдыр. Гәлбиндә көк салан кин-күдурәтләр һәјатынын ширинлијини аҹы зәһримара дөндәрәҹәкдир. Буна ҝөрә дә белә һалларла гаршылашдыгда ән јахшы јол, онларла мүдара илә давранмагдыр. Чүнки мүдара, мүлајим рәфтар агилләрин үсулу, дүзҝүнлүјүн ачарыдыр: “Сәнә мүдара илә рәфтар етмәји тапшырырам. Чүнки о, дүзҝүнлүјүн ачары вә агилләрин јолудур.”1 Бир мәсәләјә дә ишарә етмәк пис олмазды: һәрдән “мүдара” “мүдаһинә”илә сәһв салыныр. Мүдаһинә һагг мүхалифләри вә јолуну азмышларла сазиш мә’насындадыр. Јә’ни инсан һагг динин, һәгигәтләрин тәблиғиндә сүстлүк едир, башгаларынын јолуну аздығыны ҝөрәндә сакит дуруб е’тираз етмир. Әли (ә) бујурур: “Өз ҹаныма анд олсун Һагла мүхалифәтә галхмыш, азғын јола гәдәм гојмуш кәслә мүһарибәдә ҝүзәштә ҝетмәз вә сүстлүк етмәрәм.”2 Башга бир јердә өз заманынын сүст үнсүрләринә һаггы сөјләмәдикләринә ҝөрә шикајәт дили илә хитаб едәрәк дејир: “Аллаһ ҝүнаһыныздан кечсин, хәбәриниз олсун, елә бир заманда јашајырсыныз ки, һаггы дејән кәсләр азалмыш, доғруну сөјләмәкдә дилләр күтләшмиш вә Һаггы ахтаранлар тә’нәләрә мә’руз галмышдыр. Ҹамаат итаәтсизлик ҝөстәрмәјә һазыр олмуш, бу јөндә бир-бири илә сазиш бағламышлар.”3 Ҝөрдүјүнүз кими, һәзрәт (ә) Һагга мүхалиф олан шәхсләрлә сазишдә олмағы мәзәммәт едир, мүдаһинәни алчаг бир хисләт кими ҝөстәрир. Һәзрәтә (ә) ҝөрә мүдаһинә ҹәмијјәти мәһвә сүрүкләјән, онун иззәт вә дајагларынын чөкмәсинә апарыб чыхаран әсас амилләрдәндир. Буна ҝөрә дә мүдаһинәни, Аллаһын динини, иҹтимаи мәнафени нәзәрә алыб өз шәхси мәнафејиндән кечмәклә дүшмән гаршысында мүдара ҝөстәрмәк мә’насында баша дүшмәмәлијик. Мүдара гуруҹу, мүдаһинә исә әксинә, дағыдыҹы хисләтә маликдир. Ҹәмијјәтдә, әтрафында баш верән һадисәләрә биҝанә мүнасибәт бәсләјән инсанлар да олур. Бу инсанлар халгын проблемләринә, дини-мәдәни саһәдә өзләринин вә ја башгаларынын гаршылашдығы проблемләрә мүнасибәтдә е’тинасыз ҝөрүнүрләр. Белә инсанларын әксәријјәти характер бахымындан донуг, сүст, тәнбәл вә худпәсәнд олурлар. Әҝәр онлардан мүбаризәјә, ҹиһада гатылмаг тәләб олунса, бир бәһанә илә өзләрини кәнара чәкиб ҹанларыны гуртармаға чалышарлар. Тәбии олараг бу ҹүр инсанлар өз әмәлләрини јозмаға сөз дә тапырлар. Чүнки һеч ким өзүнә пис демәз. Әксинә өз ишләринә ағыллы нәзәрә чарпан, заһири хош олан дон да бичирләр. Адәтән онларын бәһанәләри белә олур: Дүшмәни јола вермәк лазымдыр; нәјә лазымдыр кәскин, кобуд сөзләр? Сәрт рәфтар һәмишә нәтиҹәсиз галыр. Һәрдән белә бир ше’ри дә мисал чәкирләр: Ики дүнја сәадәти ики сөздә ҹәм олуб Достларына садиг ол, дүшмәнләри јола вер. Бә’зән һәдисләрә дә әл атыр, сәадәтә чатмағын әсас амилини башгалары илә јумушаг давранмагда ҝөрүрләр. Әҝәр ҹәмијјәти бу руһијјә илә тәрбијә етмәк истәсәк, билин ки, һеч вахт мүбаризә баш тутмајаҹаг, һеч бир һәрәката рәваҹ верилмәјәҹәк, ҹиһад јолу бағланаҹагдыр. Дедијимиз кими Һаггын гаршысында ҝөстәрилән бу сүстлүк, јумушаглыг мүдаһинәдир. Мәс’улијјәтдән јаха гуртармаг үчүн егоист инсанлар бу ҹүр сөзләри әлдә шүар едир, иҹтимаи гынаға туш ҝәлмәмәк үчүн, лазым ҝәләндә бәһанәләринә шәр’и дон да ҝејиндирирләр. Бу јол олдугҹа бәјәнилмәз олуб сонда аҹы нәтиҹәләр верир. Гур’ан ачыг шәкилдә бу үсулу мәзәммәт едир. Мүшрикләр гаршысында Пејғәмбәрин (с) сәртлијиИсламын илк илләриндә мүшрикләр дәфәләрлә Пејғәмбәри (с) компромисә дә’вәт едир, онун јумушаг мөвге тутдуғу тәгдирдә өзләринин дә јумушаг давранаҹагларыны билдирдиләр. Һәгигәтдә онлар Пејғәмбәрә (с) мүәјјән имтијазлар тәклиф етмәклә, гаршылыглы олараг ондан бә’зи имтијазлар әлдә етмәји умурдулар. Пејғәмбәрдән (с) диҝәр дүнја һөкмдарлары кими өз һәдәфиндән ән чәкмәсини тәләб едир, мүхалифләри илә сазишә ҝетмәсини истәјирдиләр. Аллаһ мүшрикләрин истәји барәдә белә бујурур: “(Мүшрикләр) истәрдиләр ки, сән онлара јумшаглыг ҝөстәрәсән, онлар да сәнә јумшаглыг ҝөстәрсинләр!”1 Ајдын мәсәләдир ки, дүшмән гаршысында јумшаглыг ҝөстәрмәк, Аллаһ еһкамынын иҹрасында сүстлүјә јол вермәк мүдара јох, мүдаһинәдир. Бу ҹәһәтинә ҝөрә дә Аллаһ шиддәтлә Пејғәмбәри (с) о ишдән чәкиндирир вә пејғәмбәрдән тәләб едир ки, Аллаһ еһкамларыны шиддәтлә иҹра етсин: “О һалда онларын арасында Аллаһын назил етдији китабла һөкм ет. Онларын нәфсләринин истәдијинә ујма. Аллаһын сәнә назил етдијини (һөкмләрин) бир гисминдән сәни товлајыб јајындыра биләҹәкләриндән еһтијат едиб өзүнү онлардан ҝөзлә. Әҝәр онлар (бу һөкмләрдән) үз дөндәрсәләр, бил ки, Аллаһ онлары бә’зи ҝүнаһларына ҝөрә мүсибәтә дүчар етмәк истәјир...”2 Һәр нөв сазиш вә јумшаглыг мүдара демәк дејилдир. Мүдара сәһиһ әгли гәрәзин (истәк) олдуғу јердәдир. Инсан һәмин әгли истәкләринә наил олмаг үчүн башгаларынын онун үчүн јаратдығы проблемләрә ҝөз јумур вә бә’зи шејләрдән кечир. Бу о демәк дејил ки, инсан һәр кәсин, һәр рәфтарын гаршысында мүдара ады илә јумшаг давраныб сазишә ҝетсин вә лазыми сәрт мөвге нүмајиш етдирмәсин. Мүдара вә мүдаһинәни бир-биринә гарышдырмамалыјыг. Билмәлијик ки, ислами һәдәфләр, ислами мәсәләләр гаршысында ҝүзәштә ҝетмәк олмаз. Фикри әсасларда әскиклијә јол верилмәмәлидир. Инсан илаһи вәзифәни үзәринә ҝөтүрдүјү заман там гәтијјәтлә ону јеринә јетирмәлидир. Бу ишдә һәр нөв сәһләнкарлыға, бошлуға јер вермәк олмаз. Инсанын һәр заман үзүјумшаг кими ҝөрүнмәси јахшы һал дејил. Инсан ҹаныны фәда етмәли олса белә илаһи һәдәфләрин һәјата кечмәсиндә ахыра гәдәр дајанмалы, мүгавимәт ҝөстәрмәлидир. Дүшмәнләрин трибунасындан сәсләнән сөзләрә нәзәр салсаг, диггәти чәкән мәсәләләрдән бири дә онларын бизә фундаменталист үнваны илә мүраҹиәт етмәләридир. Әлбәттә, онларын бизи бу адла адландырмагда әсас мәгсәдләри милләтимизи зәифләтмәк вә ону рәһимсиз, кобуд кими гәләмә вермәкдир. Амма һәмин ада диггәтлә јанашдыгда, бу адын олдугҹа јериндә дејилмиш вә мүнасиб бир ләгәб олдуғуну ҝөрүрүк. Бу ады биз гәбул едирик. Бәли, биз фундаменталистик вә һәр заман да динимизин әсасларыны горујаҹағыг. Бизим е’тигадымыза ҝөрә көклү һәдәфләрдә, арманларда ҝүзәштә ҝетмәк олмаз. Бәли, һәрдән гыса мүддәтли, тактики ҝүзәштләр едилә биләр. Елә дә һәјати, көклү олмајан мәсәләләрдә ҝүзәштә ҝетмәк мүмкүндүр, амма әгидәнин әсаслары үзәриндә мүамилә етмәк олмаз. Мәккә чәтин ҝүнләрини јашадығы заманларда Пејғәмбәр (с) Гүрејшин ағыр тәзјигләри илә үзләшмәли олур. Истәр пејғәмбәр өзү, истәрсә дә силаһдашлары мүшрикләр тәрәфиндән мә’нәви вә физики ишкәнҹәләрә мә’руз галырдылар. Иш о јерә чатыр ки, исламын тәблиғи, рисаләтин чатдырылмасы јолунда ҹидди манеәләр јараныр. Ара-сыра Пејғәмбәрин (с) ардыҹыллары өз һәдәфләри јолунда ҹанларыны гурбан вермәли олурлар. Табии олараг, ишҝәнҹәләр алтында әзилән мәзлум мүсәлманларын ән бөјүк истәји бу әзаб-әзијјәтләрдән гуртулмаг вә онлара Гүрејшин мүгабилиндә көмәк едәҹәк кәсләрин һимајәсини ҹәлб етмәк иди. Тарихјазарлар дејирләр, һәмин һәссас ҝүнләрдә Таиф әһли Пејғәмбәрә (с) өз көмәјини тәклиф едир. Онлар мүшрикләрлә мүһарибәдә мүсәлманларла бирҝә олаҹагларыны вә өз ҹанлары, маллары илә онлары мүдафиә едәҹәкләрини билдирирләр. Анҹаг бир шәрт кәсирләр: Биз намаз гылмаға борҹлу дејилик. Чүнки онлар торпаға дүшмәји, торпаға баш гојуб сәҹдә етмәји өзләринә сығышдырмырдылар. Һәгигәтдә мәдәнијјәтләри бу әмәли гәбул етмирди. Таифлиләрин бу тәклифи Пејғәмбәрә (с) чатдырыланда, мүсәлманлар ән ағыр ҝүнләрини јашајырдылар. Әҝәр Пејғәмбәр (с) диҝәр иҹтимаи һөкмдарлар кими дүшүнсәјди, тәбии олараг бу тәклифи гәбул етмәли, фүрсәти гәнимәт билмәлијди. Ади һалда фикирләшәндә, Пејғәмбәр (с) тез мүгавилә бағлајыб онларын имканларындан истифадә етмәли, сонра јаваш-јаваш онлары намаза, ибадәтә дә’вәт едәрди. Јә’ни әгидә, мәдәнијјәтлә бағлы ишләри сонра да ҝөрмәк оларды. Бә’зи тәфсирчиләрин сөјләдикләринә ҝөрә бу мәсәлә илә әлагәдар бу ајә1 назил олур: “Әҝәр биз сәнә сәбат вермәсәјдик, јәгин ки, азаҹыг да олса, онлара ујаҹагдын!”2 Аллаһ мүсәлманлара хәбәрдарлыг едир, дејир: Олмаја мүсәлманлар мүшрикләрин истәкләринә мејл ҝөстәриб динләриндә мүамилә етмәји дүшүнүрләр? Бүтүн програмлар, мүбаризәләр динә ҝөрәдир. Ислам она ҝөрә чалышыр, вурушур ки, ҹамаат Аллаһа ситајиш етсин, доғру јола јөнәлсин. Белә олан сурәтдә дүшмәнлә неҹә бир араја ҝәләсән? Онларын Аллаһдан үз дөндәрмәләрини шәрт олараг неҹә гәбул едәсән?! Пејғәмбәр (с) Таиф әһлинин тәклифинә белә ҹаваб верир: “Рүкусу, сәҹдәси олмајан динин фајдасы јохдур.”1 Онлар Пејғәмбәрин (с) јумшаглыг ҝөстәриб өз дини әсасларындан дөнәҹәјини дүшүнүрдүләр, амма нә Аллаһ белә бир иҹазәни верәрди, нә дә Пејғәмбәр (с) белә бир мүамиләјә ҝедәрди. Она ҝөрә дә Пејғәмбәр (с) Таиф әһлинә дејир: “Мән намазы олмајаҹаг динә ҝөрә сизинлә мүамилә етмирәм вә сизин һимајәнизи дә гәбул етмирәм. Билмәк истәсәниз, хәбәриниз олсун ки, мәним диним намаза сөјкәндији үчүн ајагда дурур. Динин вә мәним рисаләтимин әсас һәдәфи илаһи пәрәстиши халг арасында һаким етмәкдир. Көклү үсуллары горумаг зәрурәти бүтүн һалларда сабит олмушдур. О ҹүмләдән ҹәмијјәтин рәһбәрлик ишләриндә бу үсулу ҝөзләмәк зәруридир. Рәһбәр олан шәхс әсас үсуллары, һәдәфләри горумагда гәтијјәтли олмалы, ҝүзәштә јол вермәмәлидир. Амма көкә зәрбә вурмајаҹаг мәсәләләрдә, зәрури олдуғу сурәтдә ҝүзәштә ҝедә биләр. Чүнки ҝөкү горумаг үчүн ҝөвдә гурумасын дејә, бә’зән ағаҹын будагларыны будамаг лазым ҝәлир. Ҹәмијјәтин рәһбәрләри дә һәрдән тәләб олунан јердә гәтијјәтли олмалы, һәрдән дә јумшаг давранмалыдырлар. Бүтүн бунлары она ҝөрә ајдынлашдырырыг ки, мүдаһинәни мүдара илә дәјишик салмајаг, онлар арасындакы һәдди тә’јин едә биләк. Әлбәттә, бәјәнилмиш мүдара илә мәзәммәт олунан мүдаһинә арасындакы сәрһәдди тә’јин етмәк олдугҹа мүшкүл бир ишдир. Инсан һарада мүдара едиб, һарада мүдара етмәјәҹәјинә һәддән артыг диггәт јетирмәлидир. Сазишин һарада мүдаранын ме’јары, һарада мүдаһинәнин ме’јары олаҹағыны тә’јин етмәк елә дә асан иш дејил. Мүдара илә мүдаһинәни бир-бириндән ајырмағын јолларындан бири дә будур ки, әҝәр бизим бир мәсәләјә ҝөз јуммағымыз, јумшаглыг ҝөстәрмәјимиз әсас вә мүһүм мәсәләнин кәнарда галмасына сәбәб олаҹагса, онда билмәлијик ки, бу мүдаһинәдир. Амма јүксәк һәдәфләр уғрунда һансыса шәхси мәнафејимиз тәһлүкә илә үзләширсә, белә јердә һәмин мәнафедән кечмәјимиз мүдара сајыла биләр. Әлбәттә бә’зи јерләрдә охшарлыг о гәдәр јахын олур ки, мүдараны мүдаһинәдән ајырмаг хүсуси диггәт тәләб едир. “Еј Әбузәр! Инсанларын ән ҝүҹлүсү олмаг истәјирсәнсә, Аллаһа тәвәккүл ет, әҝәр халг арасында ән әзиз адам олмаг истәјирсәнсә, тәгвалы ол, әҝәр инсанларын ән варлысы олмаг истәјирсәнсә, әлиндә оландан даһа чох Аллаһын јанында олана ҝүвән.” Бу бөлүмдә дә сөз тәгвадан дүшдү... Ҝөрүндүјү кими тәгванын әлагәси өнҹәки мәтләбләрлә кәсилмәмишдир. Пејғәмбәр (с) өз сөзүндә үч нөгтәни вурғулајыр: 1. Әҝәр инсанларын ән ҝүҹлүсү олмаг истәјирсәнсә, Аллаһа тәвәккүл ет. 2. Халг арасында һөрмәтли, иззәтли олмаг истәрсәнсә, тәгва әлдә етмәјә чалыш. Неҹә ки, Аллаһ Гур’анда бујурур: “...Аллаһ јанында ән һөрмәтли оланыныз Аллаһдан ән чох горханыныздыр...”1 3. Инсанлар арасында ән варлы адам олмаг истәјирсәнсә, кимсәјә мөһтаҹ олмаг истәмирсәнсә, өзүндә оландан даһа чох Аллаһ јанында олана е’тимад ет. Һәр кәсин мүәјјән мигдарда малы, пулу олур. Бә’зиләринин пулу, малы башгаларына әл ачмајаҹаг гәдәрдир, ја да белә дејәк, башгаларына мөһтаҹ олмајаҹаг һәддә бир тикә чөрәјә чатыр. Нисби дә олса бу вәзијјәтин өзү инсаны башгасына мөһтаҹ етмир. Амма биз нә гәдәр ихтијарымызда олан мала, сәрвәтә ҝүвәнә биләрик? Инсан пулуну итирә биләр вә ја мүмкүндүр оғру ҝәлиб инсанын вар-дөвләтини оғурласын, ја һәр һансы һадисә үзүндән пулу, мүлкү әлиндән чыхсын. Бә’зән лазым олан анда инсан малындан истифадә едә билмир, һансыса сәбәб үзүндән малы, пулу бада ҝедир. Амма Аллаһ јанында оланлар һеч вахт завала уғрамыр. Аллаһын бүтүн әшја вә мөвҹудат үзәриндәки әһатәсини, маликијјәтини нәзәрә алараг, инсан Аллаһ јанында олана өз ихтијарында оландан даһа чох е’тибар етмәлидир. Чүнки еһтијаҹымыз олдуғу вахт, ола билсин әлимиздә олан мал-дөвләтдән истифадә едә билмәјәк. Һәр һансы бир һадисә үзүндән биз вар-дөвләтимиздән мәһрум ола биләрик. Әҝәр биз, бүтүн заһири вә батини ҝүҹләрин Аллаһын әлиндә олдуғуну дәрк етсәк, һәтта инсанын тәдбиринин дә Аллаһын гүдрәти әһатәсиндә олдуғуна инансаг, белә олан сурәтдә Аллаһа олан е’тимадымыз ҝүҹләнәҹәкдир. Тәбии ки, Аллаһын гүдрәтинә е’тимад едән кәс дүнјанын ән ҝүҹлү инсаныдыр. Чүнки Аллаһын ирадәси јенилмәздир, һеч бир шеј Онун гүдрәти даирәсиндән хариҹ дејилдир.
Тәвәккүл “вәкаләт” сөзүндән ҝөтүрүлмүшдүр. Ислам енсиклопедијасында тәвәккүл, инсанын Аллаһы өзүнә ҝүвәнҹли бир арха гәрар вермәсинә дејилир. Јә’ни инсан Аллаһы вәкил тутараг бүтүн ишләрини Она тапшырыр. Рәвајәтләрин бириндә ҝөстәрилир ки, Пејғәмбәр (с) Ҹәбрајылдан (ә) Аллаһа тәвәккүл барәсиндә сорушду, Ҹәбрајыл ҹавабында деди: “Тәвәккүл, инсанын, јарадылмышын инсана бир зијан вә хејир јетирмәмәсинә, бир шеј бағышлајыб, ондан бир шеји алмамасына олан елмидир. Һәмчинин, тәвәккүл инсанын хәлгдән (јардылмышдан) мә’јус олуб әлини үзмәсидир. Елә ки, бәндә буну дәрк етди, Аллаһдан гејриси үчүн иш ҝөрмәз, Ондан гејрисинә бел бағламаз, Ондан өзҝәсинә әл ачмаз. Бу Аллаһа тәвәккүлүн мә’насыдыр.”1 Гур’ани-кәримдә тәвәккүл һаггында чохлу ајәләр мөвҹуддур, о ҹүмләдән бу ајә ки, бујурур: “...Ҝәрәк мө’минләр (һәр ишдә) Аллаһа тәвәккүл етсинләр!”2 Бу ајәдә Аллаһ тәвәккүлү иманын ајрылмаз бир һиссәси кими тәгдим едир. Инсан мүсбәт нәтиҹәләр әлдә етсин дејә дүнјәви ишләриндә өзүнә вәкил сечдији кими, әксәр ишләрини онун ихтијарына вердији кими, јахшы оларды бир Аллаһ бәндәси олараг бүтүн ишләриндә Аллаһа сөјкәниб, өз ишинә Ону вәкил тутарды. Бунунла о, ону сыхан, дарыхдыран әксәр изтираблардан јаха гуртармыш оларды. Башга сөзлә десәк, өз еһтијаҹларыны тә’мин етмәк истәјән кәсин гаршысында үч јол вардыр: 1.Өз ҝүҹүнә е’тимад етмәк. 2. Башгаларына ҝүвәнмәк, онларын көмәјинә ҝөз дикмәк. 3.Аллаһа архаланыб, Ондан гејрисинин көмәјинә ҝөз јуммаг. Бурада инсанын Аллаһа тәвәккүлү, Аллаһын рүбубијјәтини дәрк етмәсиндән гајнагланыр. Чүнки, инсан Аллаһы там ихтијар саһиби олараг таныјарса, артыг башгасынын гапысына ҝетмәјә, Аллаһдан гејрисинә әл ачмаға еһтијаҹ ҝөрмүр. Әли (ә) дуаларынын бириндә дејир: “Илаһи! Сән достларына башгаларындан даһа јахынсан. Сәнә тәвәккүл едәнләрин ишләрини јолуна гојмаг үчүн онларын өзүндән даһа чох һүзура маликсән. Онларын сирләриндән хәбәрдарсан, фикирләриндән кечәнләрә аҝаһсан, бахышларынын һүдудларыны билирсән.” Давамында бујурур: “Достларынын гәлбләриндә ҝәздирдикләри сирләри Сәнин јанында ашкардыр, Сәни ҝөрмәк һәсрәти илә гәлбләри гандыр. Әҝәр тәнһалыг онлары сыхса, дәһшәтә ҝәлсәләр, Сәни јад етмәклә тәскинлик тапар, әҝәр мүсибәтләрә туш ҝәлсәләр сәнә пәнаһ ҝәтирәр, дәрҝаһына үз тутарлар. Онлар билирләр ки, бүтүн ишләрин ихтијары Сәнин әлиндәдир.”1 Имам Багир (ә) Аллаһа тәвәккүл етмәјин фајдасы һаггында бујурур: “Аллаһа тәвәккүл едән кәс мәғлуб олмаз, Она пәнаһ апаран шәхс јенилмәз.”2 Аллаһа иман вә тәвәккүл әксәр пејғәмбәрләрин дә’вәтинин сәрлөвһәсиндә јер алмышдыр. Бу үздән Аллаһа иманын нишанәләриндән бири Она тәвәккүл етмәкдир.
Ислам маарифиндән јетәринҹә хәбәри олмајанлар елә билирләр ки, тәвәккүл мадди имканлардан имтина етмәкдир. Онларын фикринҹә, әҝәр кимсә мадди имканлардан истифадә едирсә, демәли онун Аллаһа тәвәккүлү јохдур. Әслиндә тәвәккүллүн јохлуғу нә мадди не’мәтләрдән истифадә едән кәслә бағлыдыр, нә дә тәвәккүлә малик олмаг бир кәсин мадди не’мәтләрдән имтина етмәси илә әлагәдардыр. Елә тәнбәл инсанлар вар ки, “вер јејим, өрт јатым, ҝөзлә ҹаным чыхмасын” дејиб, ҝөзләрини бир тикә чөрәјә дикәрәк јерләриндән тәрпәнмирләр. Беләләринин иш ҝөрмәјә һаллары да олмур. Онлардан сорушанда ки, нијә ишләмирсән, дејирләр: “Биз Аллаһа тәвәккүл едирик. Рузи Онун әлиндәдир, Аллаһ Өзү рузимизи јетирәҹәк!” Һәгигәтдә бу сөз, онларын тәнбәлликләрини пәрдәләдикләри заһири бир өртүкдүр. Әслиндә Аллаһа бир гырам да олса тәвәккүлләри јохдур, јалан дејирләр. Әлбәттә, тәвәккүлү олан инсанлар да олур. Ишарә етдијимиз кими тәвәккүл гәлби бир ишдир вә Аллаһа сөјкәнмәк мә’насындадыр. Јә’ни инсан гәлбиндә Аллаһа сөјкәнир. Бу бахымдан, ола билсин инсан тәвәккүлүн ән али дәрәҹәсинә чатсын вә ејни һалда Аллаһын бујруғуна әсасланараг мадди не’мәтләрдән дә истифадә етсин. Мүмкүндүр ки, бир кәс һамыдын чох ишләсин, ишә һәр кәсдән даһа ҹидди јанашсын, амма бунунла белә өз ишиндән даһа чох Аллаһа е’тимад етсин. Үмумијјәтлә Аллаһын тәнбәл, бекар инсандан хошу ҝәлмир. Аллаһ инсана вәзифәси олараг зәһмәт чәкмәји, ишлә мәшғул олмағы бујурмушдур. Чүнки илаһи һикмәт бу дүнјанын ишләринин сәбәбләр силсиләси илә һәрәкәт етмәсини ваҹиб едир. Аллаһы таныјан кәс билир ки, дүнја ишләри илаһи һикмәтин тәләбинә мүвафиг олараг сәбәбләр васитәсилә һәјата кечир. Инсанын тәкамүлү һәмин системин дәркинә бағлыдыр. Мәһз һәмин системин васитәсилә инсан имтаһана чәкилир. Белә олмазса инсан тәкамүлдән галар. Инсанын тәкамүлү бәндәлик вәзифәләринин јеринә јетирилмәси илә мүәјјәнләшир. Бәндәлијин өзү дә инсанлыг әлагәләри илә сәҹијјәләнир. Нәһајәт, инсанлыг әлагәләри дә өз нөвбәсиндә сәбәбләр системиндә дәрҹ едилмишдир. Беләликлә, әҝәр инсан тәнһалыға чәкилсә, анҹаг ибадәтлә мәшғул олуб ҝүндәлик һәјатында бир ишдән јапышмаса, демәли илаһи һикмәтин әксинә әмәл етмишдир. Белә олан сурәтдә, онун Аллаһдан рузи ҝөзләмәси әбәсдир. Мөвлана демишкән:
Демәли тәвәккүл едән ишдән, зәһмәтдән јајынмамалыдыр. Тәвәккүл етмәјәнләр тәнбәллијә гуршанырлар. Бу ики дәстәнин фәрги, онларын гәлби бағлылыгларындадыр. Тәвәккүл едән, Аллаһа итаәт нијјәтилә, Аллаһа сөјкәниб үмид едәрәк иш ҝөрүр, амма әгидәсиз, тәвәккүл етмәјән кәс өз рузисини ишдә чалышмагда вә ја башгасынын әлиндә ахтарыр. Мө’мин Аллаһдан башга һеч кимә үмид етмир. О бүтүн оланлары Аллаһдан билир. Әҝәр әли бүтүн сәбәбләрдән үзүлсә, онун Аллаһа олан үмид чырағы зәифләмир. Чүнки Аллаһ тәрәфиндән бәндәјә чатан һәр бир ишин һикмәтә әсасландығыны, онун хејринә олдуғуну дәрк едир. Аллаһ һеч вахт Өз бәндәсини онун хејринә олан ишдән мәһрум етмәз. Демәли бир тәрәфдән дүнја механизми сәбәбләр системинин әсасында формалашыр вә һәмин системин зәнҹирвари бағлылығында инсан да онун бир һалгасы олараг өз истәкләринә чатмасы үчүн иш ҝөрмәлидир. Башга бир тәрәфдән иш ҝөрмәк, башгалары илә үнсијәтдә олмаг инсанын имтаһана чәкилмәсинә шәраит јарадыр. Чүнки инсан имтаһан олунмаса тәкамүлә үз тутмаз. Инсан ҹәмијјәтә гатылыб мүхтәлиф шәраитләрә дүшмәклә бәркдән-бошдан чыхыр, инсанларла үнсијјәтдә гаршылыглы һүгуглара риајәт етмәклә өз тәкамүлүнә зәминә јарадыр. Дејирләр бир ҝүн һәзрәти Муса (ә) хәстәләнир. Бәни-Исраилин бөјүкләри она баш чәкмәјә ҝедирләр вә дејирләр: “Әҝәр филан оту дәмләјиб сујуну ичсән сағалаҹагсан. Һәзрәти Муса (ә) дејир: “Мүалиҹәјә еһтијаҹ ҝөрмүрәм, Аллаһ Өзү мәнә шәфа верәҹәкдир!” Һәзрәти Муса (ә) бир мүддәт бу һалла јашајыр, амма өзүндә јахшылыға доғру бир ирәлиләјиш һисс етмир. Ахыры Аллаһ она вәһј ҝөндәрир ки, иззәт вә ҹәлалыма анд олсун, сәнә дејилән отла өзүнү мүалиҹә етмәјәнә гәдәр, сәнә шәфа верән дејиләм. Һәзрәти Муса (ә) һәмин отдан истифадә едәндән сонра сағалыр, амма Бәни-Исраилә дедији сөзә ҝөрә горхуја дүшүр. Јенә дә Аллаһдан она хитаб ҝәлир: “Еј Муса, сән өз јанлыш тәвәккүлүнлә бизим һикмәтимизи батил етмәк истәјирдин? Отларын көкүндә шәфабәхш тә’сирләри, мин бир дәрдә дәрман олан фајдалы хүсусијјәтләри гојан кимдир? Һәмчинин һәдисләрин бириндә дејилир ки, заһидләрдән бири шәһәрдән чыхыб дағларын гојнунда өзүнә мәскән салыр вә дејир: “Мән һеч кимә ағыз ачмајаҹағам, Аллаһ мәним рузими јетирмәјинҹә кимсәнин гапсыны дөјмәјәҹәјәм!” Бу минвалла једди ҝүн ҝәлиб кечир, амма заһидә јемәк-ичмәк ҝәлиб чыхмыр. Өлүмҹүл һала дүшмүш заһид инилдәјиб әрз едир: “Пәрвәрдиҝара! Ја мәним рузими јетир, ја да тез ҹанымы ал ки, бундан артыг әзијјәтә дүшмәјим!” Аллаһдан хитаб олур: “Иззәт вә ҹәлалыма анд олсун, ҹамаата гајнајыб-гарышмајана гәдәр сәнә рузи верән дејиләм.” Заһид дағдан ениб шәһәрә дахил олур. Ҹамаатын арасына дахил оланда, онун зәифләмиш вүҹудуну ҝөрәнләр, она су, јемәк верирләр. Бу заман Аллаһ заһидә хитаб едир: “Еј Заһид, сән өз зөһдүнлә Мәним һикмәтими батил етмәк истәјирдин, мәҝәр билмирсән ки, бәндәмин рузисини она бәндәләримин әли илә јетирмәк Мәним үчүн сәбәбләрсиз (силсилә сәбәбләр бағлантысы олмадан) јетирмәкдән даһа әзиздир!”1 Рузи тәкҹә маддијата аид олмур. Мә’нәви газанҹлар, о ҹүмләдән елм дә рузидир. Бу бахымдан ола билсин кимсә тәнбәллик үзүндән елм өјрәнмәјин архасынҹа ҝетмәсин. Бә’зән дә дејирләр, мән Аллаһа тәвәккүл едәҹәм, О Өзү елми мәнә мәрһәмәт едәҹәк. Бу фикирләринә гүввәт олараг мә’сумлардан дејилмиш бу рәвајәти дә бәһанә ҝәтирирләр: “Елм, охујуб-өјрәнмәклә һасил олмур. Елм илә бир нурдур ки, Аллаһ ону истәдији кимсәнин гәлбинә јерләшдирир.”2 Бәли, елм Аллаһдан ҝәлир вә Ону истәдији кәсә верир, амма бизим өһдәмизә дүшән вәзифә дәрс охумағымыздыр. Бир һәддә гәдәр зәһмәт чәкмәк, ҹидди шәкилдә ишдән јапышмаг бизим борҹумуздур. Биз бүтүн мүмкүн фүрсәтләрдән истифадә етмәлијик. Кимсә јанлыш анламамалыдыр ки, зәһмәтсиз, тәр төкмәдән алим ола биләр. Зәһмәтә гатлашмадан дүнја не’мәтләринә чатмаг олмаз. Инсанын әлдә етмәк истәдији бүтүн не’мәтләр Аллаһын ихтијарындадыр. Сәбәбләр топлусунүн өзү әсас тәјинедиҹи амил дејил, онлар не’мәтләрин әлдә едилмәси үчүн Аллаһын гәрар вердији васитәләрдир. Чүнки Аллаһ һәмин васитәләр вә вәсаитләр јолу илә рузимизин әлдә едилмәсини истәјир. Әлбәттә, ола билсин бир иш ҝөрмәдән вә ја васитә вә вәсаит олмадығы үчүн Аллаһ Өз лүтфү илә бизә тәсәввүр етмәдијимиз не’мәтләри версин. Бунун әксинә олараг, мүмкүндүр узун зәһмәтдән сонра, кифајәт гәдәр сәбәбләрә әл атдығымыза бахмајараг сонда өз истәјимизә чатмајаг. Бу ону ҝөстәрир ки, сәбәбләр вар дејә архајын олмаг олмаз. Инсан анҹаг Аллаһа е’тимад етмәлидир. Јә’ни Аллаһа үмид бағлајараг сәбәбләрдән јапышмалыдыр. Дејиләнләри нәзәрә алсаг, һәдисин бу бөлүмүндә Пејғәмбәр (с) әсас буну вурғуламаг истәјир: Әҝәр дүнјанын ән ҝүҹлү инсаны олмаг истәјирсәнсә, онда Аллаһа тәвәккүл ет вә Онунла гәлби бағлылығы мөһкәмләт. Дүшмәнлә мүбаризә мејданында инсанын голларына гүввәт верән Аллаһдыр. Дүшмән гүввәләрини мө’мин инсанын гаршысында гуру јарпаг кими совруб јерә төкән Одур. Бәли, һәмин е’тимадын нәтиҹәси иди ки, мүттәгиләрин мөвласы Әли (ә)– Аллаһа бәндәлик мәгамында, ибадәт заманы әсим-әсим әсән о камил инсан– Аллаһын горхусундан биһуш олуб торпаға дүшүрдү. Амма дүшмәнлә үз-үзә дајандығы заман ҹанында горху дејилән шеј олмазды, дүшмән онун һејбәтиндән чәјирткә кими пәрән-пәрән оларды. Чүнки о, ҝүҹүнү Аллаһдан алырды. Елә бир кәсә архаланырды ки, зәифлик вә сүстлүк Она јол тапмаз, бүтүн ишләр Онун ирадәси илә һәјата кечәрди. Ҹәмәл мүһарибәсиндә бајрағы оғлу Мәһәммәд Һәнәфијјәјә верәндә она дејир: “Дағлар јериндән тәрпәнсә дә сән јериндән тәрпәнмә. Дишләрини бир-биринә мөһкәм сых, башыны Аллаһа тапшыр, ајагларыны мых кими јерә пәрчимлә, ҝөзүнү дүшмәнин ахыр сыраларына дик. Бил ки, гәләбә Сүбһан Аллаһдандыр.”1 Аллаһа тәвәккүл етмәјән инсанын гәлби даим изтираб ичиндә олар. Онун нә раһатлығы олар, нә дә хош ҝүзәраны. Чүнки, она арха олаҹаг һәгиги достдан гафил олуб јаланчы вә сүст сөјкәнәҹәкләрә е’тимад едир. Буна ҝөрә дә ҝүҹлү олмағымыз үчүн Аллаһа тәвәккүл етмәлијик.
Шәриф ајәдә тәгва вә тәвәккүл – һәр икиси зикр олунмушдур. Бунун өзү тәгва вә тәвәккүл арасында дәрин бағлылығын олдуғуну ҝөстәрир вә ајдын олур ки, бу икисини бир-бириндән ајырмаг мүмкүн дејил. Тәгванын өндә зикр едилмәси бәлкә дә она ҝөрәдир ки, тәгванын әлдә едилмәси тәвәккүлә чатмағын мүгәддимәсидир. Инсан тәгвалы олмајынҹа һәгиги тәвәккүлүн нә олдуғуну дәрк етмир. Шәксиз Јерин, Ҝөјүн бүтүн ишләри Аллаһын әлиндәдир. Аллаһын ҝүҹү гаршысында һеч бир башга гүдрәт јохдур. Јарадылыш дүнјасыны өз ирадәси илә идарә едән Одур. Белә олан сурәтдә биз анҹаг Она е’тимад етмәлијик, көмәк диләјән әлимизи Она сары узатмалыјыг. Башгаларына һөрмәт ҝөстәрмәји, онларын јахшылыглары мүгабилиндә тәшәккүр етмәји Аллаһ бизә тапшырдығы үчүн, илаһи вәзифәјә әсасланараг онлара һөрмәт етмәлијик. Бунунла јанашы јерсиз тә’рифләрдән, гаршы тәрәфдән бир шеј умдуғумуз үчүн онун шә’нинә јаланчы тә’рифләр сөјләмәкдән чәкинмәлијик. Аллаһа тәвәккүл вә е’тимад едән кәс рузини Аллаһдан ҝөзләјир. Бунун үчүн дә башгаларына јалтагланмаға еһтијаҹ дујмур, она көмәк едәҹәкләр дејә јерсиз олараг онларын гаршысында кичилмир. Онун, бунун гаршысында јалтагланмаг, әјилмәк инсанын иззәт-нәфси илә бир араја сығмыр. Бәли, Аллаһ-тәала, өвлијалар, ата, ана, мүәллим кими бојнумузда бөјүк һаглары олан кәсләрин гаршысында тәвазөкар олмағы бујурмушлар. Һәмчинин нәсәбләри Пејғәмбәрә (с) чатдығы үчүн сејјидләрин, пејғәмбәр зүрријјәләринин өнүндә Аллаһа итаәт, Пејғәмбәрә (с) һөрмәт мәгсәдилә тәвазөкар давранмағы төвсијә етмишләр. Аллаһ-тәала Ата-анаја јахшылыг етмәји, онлара еһтирам гојмағы Өзүнә ибадәт вә бәндәлик мәртәбәсиндән сонра зикр едир: “Рәббин јалныз Она ибадәт етмәји вә валидејнләрә јахшылыг етмәји онлара јахшы бахыб ҝөзәл давранмағы) бујурмушдур. Әҝәр онларын бири вә ја һәр икиси сәнин јанында јашајыб гоҹалығын ән дүшкүн чағына јетәрсә, онлара: “Уф” белә демә, үстләринә гышгырыб аҹы сөз сөјләмә. Онларла хош даныш! Онларын һәр икисинә аҹыјараг мәрһәмәт ганадынын алтына алыб: “Еј Рәббим! Онлар мәни көрпәлијимдән тәрбијә едиб бәсләдикләри кими, Сән дә онлара рәһм ет”– де.”1 Имам Сәҹҹад мүәллимин һаггы барәдә бујурур: “Сәнә елм өјрәдән кәсин сәнин бојнунда олан һаггы одур ки, онун гаршысында тә’зим едәсән. (тәвазөкар давранасан). Онун олдуғу мәҹлиси бөјүк тутуб сөзләринә ҝөзәл шәкилдә гулаг асасан, јанында һүндүрдән данышмајасан, үзүнү она сары тутасан. Әҝәр кимсә ондан суал сорушса, ҹаваб вермәкдә ону габаглама. Онун отурдуғу мәҹлисдә башгасы илә сөһбәт етмә, башгасынын гејбәтини данышма.”2 Дүнја тамаһы илә башгасынын гаршысында тәвазөкарлыг едән кәс, әслиндә јалтаглыг етмишдир. Онун ишинин батини ширкдир вә һәгигәтдә Аллаһы ҝүҹсүз билдији үчүн башгасына үз тутмушдур. Аллаһы таныјан, Она олан мә’рифәти камала јетмиш вә тәвәккүл мәгамыны кәсб етмиш шәхс һеч вахт башгасына үмид бағламаз. Аллаһын бујурдуғу бу ајәјә: “Мәҝәр Аллаһ Өз бәндәсинә кифајәт дејилми?!”1 – Ҹани-дилдән иман ҝәтирән шәхс һеч вахт башгасына әл ачмаз. Имам Хомејни дәфәләрлә бујурмушдур: Бизим вәзифәмиз мүбаризә апармагдыр. Амма, гәләбәјә наил олаҹағыгмы, олмајаҹағыгмы, артыг бу бизим ишимиз дејил, Аллаһын әлиндәдир. О нә истәсә, нәји мәсләһәт билсә о да олаҹагдыр. жүктеу/скачать 2.35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|