Лекция № 10.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі өндіріс

Соттардың назары есі кіресілі-шығасылы күйінде қоғамға аса қауіпті әрекет жасаған адамдарға немесе қылмыс жасағаннан кейін психикасы бұзылған адамдарға немесе қылмыс жасап, психиатриялық жәрдем қажет ететін немесе маскүнемдіктен, нашақорлықтан немесе уытқұмарлықтан емделуді қажет ететін адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын дұрыс қолдану олардың емделіп кетуіне немесе денсаулықтарының жақсаруына әсер ететініне, сондай-ақ осындай адамдардың қылмыстық заң бойынша жауапкершілік көздейтін әрекеттерді қайта жасауының алдын алуға ықпал ететініне аударылсын.

Қауiпсiздiк шараларын қамтамасыз ету қажет жағдайларда адамдарды орналастыратын мамандандырылған медициналық ұйымдарға: жалпы түрдегi психиатриялық стационар, арнайы психиатриялық стационар, күшейтiлген бақылау түрiндегi арнайы психиатриялық стационарлар жатады. Прокурор немесе сот ҚIЖК-нiң 14-бап 2-бөлiгiнде, 247-бап 2-бөлiгiнде, 509-бап 2-бөлiгiнде көрсетiлген талаптарды сақтай отырып, қауiпсiздiк шараларын қолдануға байланысты мамандандырылған медициналық ұйымға ерiксiз түрде орналастыру туралы негiзделген қаулы шығаруы керек.Егер алдын ала тергеу барысында кiресiлi-шығасылы күйде қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекеттi жасаған адамға оның психикалық сырқатпен ауыратындығы фактiсi анықтағанға дейiн бұлтартпау шарасының қамауға алу түрi қолданылып, ол тергеу аяқталғаннан кейiн жойылмаса, онда iстi өз өндiрiсiне қабылдаған прокурордың немесе соттың қаулысы бойынша дереу бұзылып, қауiпсiздiк шарасы қолданылған кезде адам психиатриялық көмек көрсететiн тиiстi медициналық ұйымға ауыстырылуы немесе бiреудiң қарауына тапсырылуы керек. Қауiпсiздiк шараларын қолдануға байланысты ауруды бiреудiң қарауына тапсыруды немесе арнаулы медициналық мекемеге орналастыруды жүзеге асыру тергеушiнiң, прокурордың немесе соттың жасаған хаттамасы, қаулысы ретiнде рәсiмделуi керек. Арнаулы медициналық мекемедегi адамды сараптама жасау үшiн немесе сот мәжiлiсiне немесе ерiксiз түрде ем алатын жерге әкелу ауру тапсырылған мекемемен келiсе отырып, iшкi iстер органдарына жүктеледi.Сот психиатриялық сараптаманың қорытындысы бойынша адам өзiнiң iс жүргiзудегi құқықтарын жүзеге асыру мүмкiндiгiн жоғалтпаған жағдайда, қылмыстық процестi жүргiзетiн органдар ҚIЖК-нiң 511-бабының 2-бөлiгiнiң талаптарына сәйкес ондай адамға iс жүргiзудегi құқықтарын түсiндiруi және оларды жазбаша түрде беруi тиiс. ҚIЖК-нiң 513-бабына сәйкес медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы iстер бойынша қорғаушының қатысуы мiндеттi болып табылады. Қорғаушының iске қатысуы, егер ол бұрын ҚIЖК-нiң 68, 70, 71, 486-баптарында көрсетiлген өзге негiздер бойынша iске араласпаса, адамның есi кiресiлi-шығасылылығы немесе психикасының бұзылуы фактiсi анықталған кезден бастап жүзеге асырылуы тиiс. ҚIЖК-нiң 7-бабының 24-тармағына сәйкес есi кiресiлi-шығасылы адамдарды немесе қылмыс жасағаннан кейiн психикасы бұзылғандардың ата-анасы, асырап алушылары, асырап алынғандары, бiрге туған және бiрге тумаған аға-iнілерi, апа-сiңлілерi, атасы, әжесi, немерелерi заңды өкiлдерi болып танылуы мүмкiн. Егер жақын туысқандары болмаған жағдайда, қорғаушы немесе қылмыстық процесс жүргiзушi органның қатысуға рұқсатымен iс бойынша басқа адамдардың заңды мүддесiн қорғауға құқылы адам оның заңды өкiлi бола алады.

Iстiң дұрыс шешiлуiне маңызы бар, адамның қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауiптi әрекеттердi жасағанын растайтын немесе терiске шығаратын дәлелдердi, сондай-ақ өзге де маңызды мән-жайларды мұқият тексеру керек екендiгiне соттардың назары аударылсын. Осы мақсатпен сот мәжілiсiне жәбiрленушілер мен куәгерлер шақырылуы керек, жазбаша дәлелдер жарияланып, қаралуы және заттай дәлелдер зерттелуi тиiс. Адамның есi кiресiлi-шығасылы екендiгi туралы мәселенi шешу, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану, мәжбүрлеу шараларының түрiн белгiлеу сот құзырына жатады. Сондықтан, психиатр-сараптамашылардың қорытындысына iстегi барлық материалдармен жиынтықта мұқият баға берiлуi керек. Егер сот-психиатриялық сараптаманың қорытындысы оның қысқаша жазылғанына, негiзсiздiлiгiне немесе басқа да себептерге байланысты дәлелдi болмаса, немесе онда сол санаттағы iстер бойынша анықталуға жататын мәселелердiң барлығы көрсетілмесе, соттар қосымша немесе қайта сараптамалар жүргiзудi тағайындауы керек.

ажет болған жағдайда сараптаманы қайта жүргiзу тәуелсiз сараптамаға тапсырылуы мүмкiн (Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Сот сараптамасының орталығы негiзiнде ұйымдастырылған сот-психиатриялық сараптама, т.б.).

Сотiстi сотта талқылаудың қорытындылары бойынша мына қаулылардың бiрiн шығаруға тиiс: ҚIЖК-нiң 37-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген негiздер бойынша, егер iс бойынша өндiрiстi болдырмайтын мән-жайлар анықталса, iстi қысқарту туралы; адамды қылмыстық жауапкершiлiктен босату және оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының бiрiн қолдану туралы; адамды қылмыстық жазадан босату және оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының бiрiн қолдану туралы; iстi қысқарту және медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданбау туралы; iстi қосымша тергеу жүргiзу үшiн қайтару туралы. Соттар ҚК-тiң 90-бабында көрсетiлген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының бiреуiн ғана және тек ҚК-тiң 83-бабының 1 және 2 бөлiгiнде көрсетілген мән-жайлар анықталған жағдайда қолдануға құқылы екенiне олардың назары аударылсын. Соттар медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын таңдаған кезде, ҚК-тiң 89-бабында көрсетiлген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мақсатын басшылыққа алуы, жасалған әрекеттiң қоғамдық қауiптiлiгiн психикалық дерттiң деңгейi мен ауырлығын және осыған байланысты ол адамның өзге адамдарға және өзiне қауiптi болуын және қауiптiлiк деңгейiн немесе психикасының бұзылуына байланысты өзге де маңызды зиян келтiруi мүмкiндiгiн, сондай-ақ ол адамның емдеудi қажет ететiнiн ескеруi тиiс. Психикасы бұзылған адамның өзi үшiн және өзге де адамдар үшiн қауiптілiгiнiң деңгейi және оның басқа да маңызды зиян келтiруi мүмкiндiгi медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрiн белгiлеу үшiн бiрiншi кезектi негiз болып табылады.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды тоқтату, өзгерту, мерзiмiн ұзарту туралы ұсынысты қарау нәтижесiнде шығарылған қаулыға ҚIЖК-нiң 518-бабында көрсетiлген адамдар наразылық келтiре алады..ҚIЖК-нiң 454-бабының 3-бөлiгiне сәйкес адамға айыптау үкiмiмен және қылмыстық жаза тағайындаумен қатар қолданылған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың мерзiмiн ұзарту, өзгерту немесе тоқтату туралы мәселелердi сотталушының жазаны өтеп жатқан мекеменiң ұсынысы бойынша немесе сотталушының өзiнiң өтiнiшi бойынша сотталушының жазаны өтеу орны бойынша аудандық немесе оған теңестiрiлген сот шешетiнi соттарға түсiндiрiлсiн. ҚК-тiң 73-бабында көзделген негіздер бойынша адамды жазадан босатып, оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды, сотталғанды жазадан босату туралы қаулыны шығарған аудандық және оған теңестірілген соттың судьясы жеке-дара жүзеге асырады. Егер мәжбүрлеп емдеу сот үкiмiнiң ҚК-тiң 88-бап 1-бөлiгiнiң "в" және "г" тармақтарында көзделген негiздер бойынша тағайындалса, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды тоқтату, өзгерту немесе мерзiмiн ұзарту туралы ұсыныстарды жаза өтелiп жатқан жердегi аудандық немесе оған теңестiрiлген сот қарайды.
Лекция № 11.Тұлғалардың жекелеген санаттарына қатысты қылмыстық істер бойынша өндіріс ерекшеліктері.
1. Тұлға санаттары түсінігі және тұлға санаттарына қол сұқпаушылық.

2. Тұлғалардың жекелеген санаттары сот талқылауының ерекшеліктері.
Қылмыстық процессуалдық иммунитет-қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген кейбір іс жүргізуге қатысушылардың міндеттерін орындаудан босату негіздерін,тәртібін,шарттарын анықтайтын қосымша кепілдік.

Бүгінгі таңда иммунитетті топтастырудың бірнеше түрі бар.Мысалы заң ғылыми кандидаты В.И.Руднев өзінің кандидаттық диссертациясында иммунитетті былай топтастырады:

1)азаматтың мамандығына байланысты иммуниттер судьяның,президенттің,депутаттың иммунитеттері);

2)жеке иммунитет (қылмыстық жауапқа тартылған адамның жақын туыстары пайдаланатын иммунитет).Мысалы,егерде азаматтың мәліметі өзін,жұбайын (зайыбын) немесе жақын туыстарын қылмыстық ізге түсуге әкеп соқтыратын болса,ол куә ретінде айқақ беруден бас тартуға құқылы (ҚР ҚІЖК 82-б.3-бөл.);

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң Төрағасына немесе мүшесiне қатысты қылмыстық iстi Қазақстан Республикасының анықтау мен алдын ала тергеудi жүзеге асырушы мемлекеттiк органының басшысы ғана қозғай алады. Қылмыстық iстiң қозғалуы туралы дереу Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры хабарландырылады. Шұғыл тергеу қимылдарын жүргiзген соң iс қырық сегiз сағаттан кешiктiрiлмей, Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры арқылы тергеушiге берiледi. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң Төрағасына немесе мүшесiне қатысты iстер бойынша алдын ала тергеу iсiнiң жүргiзiлуi мiндеттi. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң Төрағасы мен мүшесi өз өкiлеттiктерiнiң мерзiмi iшiнде қылмыс үстiнде қолға түсу немесе ауыр не аса ауыр қылмыстар жасау жағдайларын қоспағанда, Қазақстан Республикасы Парламентiнiң келiсiмiнсiз қамауға алынбайды, мәжбүрлеп келтiрiлмейдi, қылмыстық жауапқа тартылмайды. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң Төрағасын немесе мүшесiн қылмыстық жауапқа тартуға, қамауға алуға, мәжбүрлеп келтiруге келiсiм алу үшiн Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры Қазақстан Республикасының Парламентiне ұсыныс енгiзедi. Ұсыныс Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң Төрағасына немесе мүшесiне айып тағу, қамауға алуға санкция беру, оны қылмыстық iзге түсу органына мәжбүрлеп жеткiзу қажеттiгi туралы мәселенi шешу алдында енгiзiледi. Қылмыс жасаған деп айыпталушы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасын немесе мүшесін қамауға алу немесе үйде қамауда ұстау түріндегі бұлтартпау шарасына санкция беру туралы мәселені алдын ала тергеуді жүзеге асыратын адамның Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры қолдаған қаулысының негізінде Астана қаласының аудандық соты шешеді. Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры Қазақстан Республикасы Парламентiнiң шешiмiн алған соң iс бойынша әрi қарай iс жүргiзу осы Кодекстiң 496-бабының төртiншi, бесiншi, алтыншы, жетiншi, сегiзiншi, тоғызыншы бөлiктерiнде белгiленген тәртiппен жүргiзiледi.