Имнияминова фарида мәМӘДӘЛІҚызы сөз-сөйлемдердің этнолингвистикалық табиғаты және оны студенттерге меңгерту жолдары

Жай сөйлемнің теориялық мәселелерін оқытуға арналған жаттығу жұмыстарының біздің тарапымыздан ұсынылып отырған үлгілері сөз-сөйлемдерді топтап тани білу, сөз-сөйлемдерді практикалық сабақтарда пайдаланудың мүмкіншіліктері мен маңызын қарастыруға арналды.

Осы айтылған пікірлерді практикалық тұрғыда тиянақтау мақсатында тарау соңында бір сабақты өтудің бір сабақ жоспарының үлгісі берілді.

Қорытынды
Сөйлем әрбір ұғым атауы сөздерден құралып, оған адамның сан алуан іс-әрекеті қосылып, тиянақты ойды білдіретіндіктен оның түрлері де өте мол. Олар, яғни сөйлемдер түрі ғалымдар тарапынан тиянақты зерттеліп, әлі де жалғасын тауып келеді. Десек те, қарым-қатынаста тілдің, ұғымның, сөздің пайда болуы жайлы зерттеулерден гөрі ең соңғы сатысы сөйлемдер жайлы зерттеулер қай тілде (түркология, қазақ тілі, орыс тіл) болса да жеткілікті екенін байқатты.

Адамның көңіл-күйінің көрінісін бір ғана сөзден құралып, тиянақты ойды білдіретін, интонация арқылы ерекше екпінмен айтылатын, өзіндік тыныс белгісі бар, тиянақты мағынаны білдіретін сөйлемнің алғашқы

Сөз-сөйлем – ықшам сөзді сөйлем, негізінен диалогты сәтте мол кездеседі. Себебі, екі адамның сөйлесуінде уақыт тығыз, айтылар сөз де ықшам.

Сөз-сөйлем – эмоциялық көріністі білдіретін сөйлем.

Сөз-сөйлем мәтін ішіндегі нақты бір ойды шұбалаңдамай, тәптіштемей, тайға таңба басқандай бір сөзбен ғана жеткізетін сөйлем.

Біз нысан етіп алған сөз-сөйлемдердің көркем әдебиеттегі қолданылу аясын анықтау, сөз-сөйлемдердің этнолингвистикалық сипатын ашу және жоғарғы оқу орындарында сөз-сөйлемді оқытудың теориялық мәселелерін әдістемелік тұрғыда қарастыру төмендегідей қорытындылар жасауға мүмкіндік берді.

1. Диссертациялық жұмысымыздың негізгі тақырыбы сөз-сөйлемге және этнолингвисткаға байланысты болғандықтан, алдымен осы тілдік ұғымдардың зерттеу нысаны мен бұлар жөніндегі ой-пікірлерді сарапқа салынды. Соның нәтижесінде байқағанымыз – сөз-сөйлем де қашаннан тілімізде қатынас құралы ретінде қолданылып келгенмен, арнайы зерттелмеген. Қазірге кезде қазақ тіл білімінде өзіндік ерекшелігі бар сөйлем түрі ретінде зерттеу нысанына айналып, бірсыпыра ғалымдар бұл сөйлем жөнінде пікір білдірген.

Сол тәрізді тіл білімінің этнолингвистика саласы да қазақ тіл білімі үшін жаңа тілдік сала болып табылады. Тілді осы бағытта зерттеушілер де бұл күнде өзіндік мектеп құрап отыр.

2. «Сөз-сөйлем» аталатын сөйлем түрінің этнолингвистикалық табиғатын ашу үшін жасалған зерттеу, алдымен сөз-сөйлемнің белгілі бір сөздер тобынан, нақтырақ айтқанда, одағайлар, шылаулар, модаль сөздер тәрізді көмекшілерден және өзінің негізгі мағынасынан алшақтаған басқа сөз таптарынан жасалатынын көрсетті. Бұған жазушы Д.Досжан шығармаларынан алынған мысалдар дәлел бола лады. Мысалдар көрсеткеніндей, аталған сөздер тобындағы сөздердің бәрі бірдей сөз-сөйлемдік құрылымда қолданыла бермесе де, қолданылатындары мәтін ішінде, әсіресе диалогтық сөйлемдерде жеке тұрып та, құрмаластың құрамында оның бір сыңары болып та қолданылады.

3. Сөз-сөйлемдер жеке сөздерден не сөз тіркестерінен құралып ойды білдіретін болғандықтан, олар халық мәдениетімен – тұрмыс-тіршілігімен, әдет-ғұрпымен, тарихымен, психологиясымен байланысты болып этностық сипат алады. Көркем әдебиеттен жинақталған материалдар сөз-сөйлемдердің де этнолингвистикалық табиғатын ашып көрсетуге болатынына көзімізді жеткізді.

4. Сөз-сөйлемдерді этнолинвистикалық табиғаты жағынан а) мәдени-әлеуметтік сипаттағы сөз-сөйлемдер және ә) психологиялық сипаттағы сөз-сөйлемдер деп бөліп қарастыруға әбден болады.

5. Сөз-сөйлемдер жоғары оқу орнында сөйлемнің бір ерекше түрі ретінде жаңа технологиялар мен әдіс-тәсілдер негізінде оқытылуы қажет.

6. Жоғары оқу орнында жай сөйлем курсын өту барысында сөз-сөйлемдердің одағай, шылау, модаль сөздерден жасалу ерекшеліктерін жан-жақты талдау студенттің білімін, тіл байлығын жетілдіруге мүмкіндік береді.

7. Жоғары оқу орындарында синтаксисті оқытуда модульдік оқыту жүйесі, дамыта оқыту технологиясы т.б. тәрізді жаңа инновациялық технологияларды пайдалану қазіргі заманғы оқыту үшін аса маңызды.


Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Ахматов И.Х. О безличных предложениях в тюрских языках. Синтаксис простого предложения. – «Исследование по карачаево-балкарскому языку», вып.І – Нальчик, 1977.
   
2. 
   Хазиргин қарақалпақ тили, Синтаксис / Авторлар ұжымы әзірлеген. “Сөз-гаплар” бөлімін жазған М. Даулетов. – Нөкіс: Қарақалпақстан, 1986. –
   284 б.
   
3. 
   Шадманов Э. Слово-предложение в современном узбекском языке: Автореф. дис. филол. канд. наук. – Ташкент, 1970. – 26 с.
   
4. 
   Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Ғылым, 1967. – І бөлім. – 263 б.
   
5. 
   Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А., 1998. – 304 б.
   
6. 
   Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.-Москва, 1966.
   
7. 
   Копыленко М.Н. Основы этнолингвистики. А., 1997. – 178 с.
   
8. 
   Қараев Ж.А. Шығармашылық пен жасампаздықтың жаңа моделі// Қазақстан мектебі, 2.02.2004.-2б.
   
9. 
   Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. – А.: Юрист, 2007. 42 б.
   

1. 
   Сөз-сөйлемдердің зерттелуі жайында. // «Тағылым» республикалық ғылыми-әдістемелік журналы. №3, 2012ж.,
   

На протяжении последних десятилетий стало объектом исследовании из разделительного предложение односоставное предложение, а из не разделительного можно называть предложение. Диссертации, в которых были защищены о предложениях, поднимает вопрос, виды структур предложений, пути их строении на фоне казахского языка . Мы пришли к выводу понять суть этнолингвистики.

Обычно, этнолингвистические особенности языка берутся от литературных книг как, отдельные слова, словосочетании, поговорки и загадки.

Предложении которые состоят из одного слово и словосочетании имеют этнолингвистические особенности. Актуальность исследований ложится на этом.

Во вторых, проблемы предложений сейчас не рассматривается в науке и не был внесен в учебник в школах и в ВУЗах. Только в университете имени Коркыт Ата на кафедре Казахского языка преподается «Структурированный вид простых предложений» как элективный урок выпускникам курса. Именно по этому, мы назначали один из глав на решение эту проблему. Даже это показывает актуальность данной работы.

Объект исследований. Определить этнолингвистические особенности предложений и пути обучение предложений студентам.

Цель исследования – определить этнолингвистические особенности предложений. Для решения таких задач поставлены такие цели как:

- анализировать и обсудить мнении русских, тюркских и казахских ученых о предложений и этнолингвистики;

- выяснить обозначение и особенностей предложений;

- показать употребление предложений в художественной литературе;

- выявить каждую путь их становления, разделить их смысловую группу;

- определить этнолингвистические виды предложений;

- взяв за основу обучение простых предложений в высших учебных заведениях как методику по изучению предложений;

Материалом исследования стал практические материалы местного писателя Д.Досжанова «Алан», из романа «Жібек жолы» и из рассказов, истории «Кісі ақысы», «Құм кітабы». Теоретическая часть работы основалась на работах таких как (Е.М. Галкина-Федорук, В.В.Виноградов, А.А.Шахматов, В.В.Бабайцева и др.) из тюркских (Н.А.Баскаков, И.Х.Ахматов, А.Н.Кононов и др.) из казахских (А.Байтурсынов, К.Жубанов, С.Аманжолов, М.Балакаев, О.Толегенов, Г.Мадина, Р.Амир, Ж.Садуакасов, Г.К. Темирбекова и др.), из работ ученых и русских методистов (Ш.Амоношвили, Л.С.Выготский, В.М.Монахов и др.) от казахских методистов (М.М.Жанпейсова и др).

Методы исследования. Для выполнения работы удачливо потребовалось применить такие способы как: описание, систематизация, обобщение, сравнение и анализ.

Научная новизна.

• 
  выявлены виды предложении и своеобразные этнолингвистические особенности языка и смысловые группы;
  
• 
  были показаны возможности использования слов-предложений, конкретизированы виды;
  
• 
  были определены этнолингвистические виды предложений, и разделены на смысловые группы;
  
• 
  предоставлены пути обучение предложений студентам в высших учебных заведения, и их методика было показано на основе современного методом обучения;
  

Положения, выносимые на защиту:

• 
  на казахском языкознании от исследование синтаксиса нашел этнолингвистический подход, сформировались школы исследования;
  
• 
  слова- предложении и предложение служат как другие виды коммуникации;
  
• 
  слова- предложение отличаются от двухсоставных, односоставных и не разделительных а так же, вокативных предложении, имеет своеобразную черту;
  
• 
  слово характеризует языковой образ культуры, этнолингвистическую важность предложений и национальное познание;
  
• 
  слово- предложении должны обучаться на основе новых технологии и учебно - методикой как особая часть предложений в высших учебных заведениях;
  

Avtoreferatadissertatsy on competition of the academic degree of the master of pedagogical sciences on specialty - the Kazakh language and literature

Imniyaminov Fareed Mamadaliyevna

Ethnolinguistic aspects word-offers and ways of their development

y. At the middle of the last century this matter was considered by the Russian Linguists, by the end of the century it came to the Kazakh linguistics. At the result of it, it is possible to divide the sentence into divisible and indivisible.

Aim of the work. Distinguish ethnolinguistical peculiarities.

To reach this aim the following tasks are determined:

-analyse and discuss Russian, Turke, and Kazakh scholars’ points of views on the sentence and ethnolinguistics;

-find out meanings and peculiarities of the sentence;

-to show the use of the word sentence in the work of art;

-to define the formation of the word sentences and divide them into syntagmas;

-to distinguish ethnolinguistical types of word-sentences;

-on the bases of methods of teaching simple sentences define the ways of teaching the word-sentences;

Research materials. While writing the research work practical materials were taken from the home-writers D.Doszhan’s novels ‘Alang’, ‘Zhibek zholy’ and ‘Kisi Akysy’, ‘Kum Kitabi’ stories and collection of adventures. Theoretical materials were taken from Russian, Turke, Kazakh scholars and Russian, Kazakh Methodists.

Methods of investigation. To do the research work successfully the following methods were used. Description, systematization, analyses, comparison and classification.

Scintific novelty of the research work. ‘Word sentence’ type and peculiarities of the ethnolinguistic were separately shown;

-the use of the word-sentences in the work of art, their possibilities and types.

-the ethnolinguistic characteristics of the word – sentence were distinguished and divided into syntagmas;

-methods of innovation and new methods: