«информатика»

1. 
   Internet дегеніміз не?
   
2. 
   Internet хаттамалары дегеніміз не?
   
3. 
   IP адресациясы дегеніміз не?
   
4. 
   IP маршрутизациясы дегеніміз не?
   

Microsoft Exchange программасы көмегімен хабарламалар жөнелту үшін, компьютер модем немесе телефон арнасы арқылы электрондық почта қызметімен байланыстырылған болуы керек. Электрондық хабарламаны құра отырып, Microsoft Exchange арқылы оны жөнелту тәсілін таңдау қажет. Егер компьютер жергілікті желіге қосылған болса, онда Microsoft Mail, Office Vision программалық жабдықтарының бірін қолдануға болады.

Электрондық хабарлама жазып, оны жөнелту үшін жіберілетін адамның электрондық адресін білу қажет. Оны адрестік кітаптан тексеруге немесе табуға болады. Адресті дұрыс жазғаннан кейін ғана Microsoft Exchange көмегімен электрондық қызметпен байланысып, хабарламаны жөнелтуге болады.

Электрондық хабарлама құру. Электрондық почта арқылы белгілі бір адреске хабарлама құру және жөнелту үшін:

1. 
   Жұмыс үстеліндегі Кіретін (Входящи) шарт белгісінде екі рет шертеміз. Microsoft Exchange программасы іске қосылып, экранда Кіретіндер терезесі ашылады.
   
2. 
   Саймандар тақтасындағы Хабарлама құру батырмасында тышқанды шертеміз. Жаңа хабарлама терезесі ашылады.
   
3. 
   Жаңа хабарлама терезесінде Кімге өрісінде өзіміздің желілік атауымызды теріп жазалық. Желідегі басқа желілік атауды теріп жазуға да болады.
   
4. 
   Тақырып өрісінде хабарлама мазмұнын білдіретін кез келген тақырып жазамыз.
   
5. 
   Терезенің төменгі жағындағы жұмыс алабына жөнелтуге қажетті кез келген хабарламаны теріп жазамыз.
   

1. 
   Жаңа хабарлама терезесінде саймандар тақтасындағы Жөнелту батырмасында тышқанды шертеміз. Microsoft Exchange программасы адрестік кітаптан бұрынғы хат жазылған қабылдап алушылар аттарын іздей бастайды. Егер адрес табылса, хабарлама Шығатындар бумасына орналасады. Келесі жолы электрондық почта қызметімен байланыс жасау кезінде хабарлама жөнелтіледі. Егер қабылдап алушының адресі адрестік кітаптан табылмаса, Аттарды тексеру сұхбат терезесі ашылады. Осы терезеде дұрыс адресті табуға немесе жаңа адресті теріп жазуға болады.
   
2. 
   Қабылдап алушының адресі анықталған соң, осы терезеде Сервис-Почтаны жеткізу командасын орындаймыз. Егер компьютерге басқа да электрондық қызметтер орнатылған болса, осы менюдегі Microsoft Mail қатарын шертеміз.
   

Егер компьютер корпоративті немесе жергілікті желімен байланыстырылса, бірнеше адрестік кітаппен қатынас жасауға болады. Әдетте, жергілікті компьютер желісінде оны қолданатын барлық тұтынушылардың адрестері жазылған жүйелік әкімші құрған ортақ адрестік кітап болады. Ортақ адрес кітабына жаңа адрес қосу, өшіру әрекеттерін тек желі әкімшісі ғана орындай алады. Өзіміздің жеке адрес кітабымызды құрып, бұл кітапқа өзімізге қажетті жаңа адрестерді қосу немесе өшіру, ортақ адрес кітабынан көшіру әрекеттерін орындай аламыз.

1. 
   Жаңа хабарлама - Microsoft Exchange терезесіндегі кімге өрісінде хабарлама жібергіміз келетін тұтынушы атының алғашқы әріптерін теріп жазамыз да, саймандар тақтасындағы Аттарды тексеру батырмасында тышқанды екі шертеміз. Осы кезде Аттарды тексеру сұхбат терезесі ашылады. Бұл сұхбат терезе адрестері жазылған Microsoft Exchange хабарламасын жөнелту кезінде қабылдап алушының аты табылмаған кезде ашылады.
   
2. 
   Көрсетілген адресті басқаға ауыстыру тобындағы тізімнен басқа атты ерекшелеп алып, ОК батырмасында тышқанды шертеміз. Егер тізімде бір де бір ат жоқ болса, Басқа аттар батырмасында тышқанды шертеміз. Егер адрестік кітаптан керекті атын таппасақ, Аттарды тексеру сұхбат терезесінде Жаңа адрес құру опциясын іске қосып, жаңа атты және оның адресін теріп жазамыз.
   
3. 
   Жаңа хабарламалар - Microsoft Exchange терезесін жабамыз.
   
4. 
   Жұмысты аяқтау сұхбат терезесінде Жоқ батырмасында тышқанды шертеміз.
   

Осы команда орындалған соң, Microsoft Exchange клиенті келіп түскен хабарлама бар жоғын тексереді де, бар болса оны сол компьютерге көшіреді.

1. 
   Microsoft Exchange терезесінде Кіретіндер бумасының шарт белгісінде тышқанды екі рет шертеміз.
   
2. 
   Оң жақ терезедегі оқығымыз келетін хабарламалардың бірінде тышқанды екі рет шертеміз.
   
3. 
   Егер компьютерге принтер қосылған болса, пернетақтасындағы Баспаға шығару батырмасында тышқанды шерту арқылы осы хабарламаны қағазға басып шығаруға болады. Хабарлама терезесін жабамыз.
   

Хабарламаларды реттеудің ең оңай жолы – оларды бумаларға топтап жазу.

Өшірілмейтін хабарламаларды арнайы бір бумаға жазып отырған тиімді. Оқылмаған хабарламалар жазылған буманың аты жартылай қайтылған қаріппен ерекшеленіп тұрады.

Хабарламаны өшіру. Өшірілген хабарламалар Өшірілген бумасында орналасады. Осы Өшірілген бумасын тазартпайынша, өшірілген хабарламалар осы бумада сақталып тұрады. Бұл бумада орналасқан хабарламаларды қайтадан қалпына келтіруге де болады. Ал бұл бумадан өшіріліп кеткен хабарламаларды қайтадан қалпына келтіре алмаймыз.

Microsoft Exchange программасының параметрлерін программадан шығу кезінде Өшірілгендер бумасын автоматты түрде тазаратындай етіп тағайындауға мүмкіндігі бар. Ол үшін:

1. 
   Microsoft Exchange терезесінде Жоба бумасының шарт белгісін ерекшелеп, пернетақтасындағы Өшіру батырмасында тышқанды шертеміз. Microsoft Exchange терезесінде Өшірілгендер бумасының шарт белгісінде тышқанды шертеміз.
   
2. 
   Осы терезедегі жаңа орналастырылған хабарламаның шарт белгісін ерекшелеп, пернетақтасындағы Өшіру батырмасында тышқанды шертеміз.
   

1. 
   Телекоммуникациялық жүйенің қызметі қандай?
   
2. 
   Электрондық хабарламаларды қалай құрамыз?
   
3. 
   Хабарламаны қалай жөнелтеміз?
   
4. 
   Адрестік кітаппен қалай жұмыс жасауға болады?
   
5. 
   Хабарламаны қалай қабылдаймыз?
   
6. 
   Хабарламаларды бумаларға топтауды қалай ұйымдастырамыз?
   

Қазіргі кезде таратылған компьютерлік жүйелердегі мәліметтер қауіпсіздігі мәселесіне өте үлкен көңіл бөлінуде. Әртүрлі операциялық жүйелері бар алуан түрлі компьютерлерде қолдану үшін белгіленген ақпарат қауіпсіздігін қамсыздандыруға арналған көптеген құралдар жасалған бағыттардың бірі ретінде сыртқы желілерді пайдаланушы тарапынан ақпаратқа кіруді бақылауға таратылған желі аралық экрандарды (firewall) атап көрсетуге болады.

Желі аралық экрандау мәселесі мына кейіппен қалыптасады. Екі аппараттық жүйе немесе екі сан алуан ақпараттық жүйе болса, бола берсін. Экран (firewall) – бұл жүйенің бір түрінен басқа түріндегі серверде сақтаулы ақпаратқа клиенттің кіруіне шек қою құралы. Экран ақпарат жүйесінің бұл екі түрі арасында барлық ақпарат ағымдарын бақылай отырып, кейбір «ақпараттық мембрана» сияқты жұмыс істей отырып, өз қызметтерін атқарады. Бұл мағынада экран өзі арқылы өтетін ақпаратты талдайды және бұл ақпаратты өткізуге ме, әлде оны қайта жіберуден бас тарту керек пе екендігі туралы шешім қабылдайды, оларға салынған алгоритмдер негізінде сүзгіштер жиынтығы сияқты елестетуге болады. Бұдан басқа, мұндай жүйе кіруге шек қою процесімен байланысты оқиғаларды тіркеуді де орындай алады, сонымен қатар ақпаратқа кіруге заңсыз әрекеттердің барлығын бекітіп, қосымша уақыт оздырмай жауап қайтаруды талап ететін жағдай туралы дабыл қағып, яғни үрей көтере де алады.

Желі аралық экрандауды жүзеге асыратын жүйеге қойылатын талаптар мен міндеттер:

• 
  Ішкі желінің қауіпсіздігін және сыртқы қосылулар мен байланыс сеанстарының толық бақылауын қамтамасыздандыру;
  
• 
  Ұйымдар қауіпсіздігін саясат тірлігінде толық және мүмкіндігінше қарапайым іске асыру, әрі икемді басқару құралдарына ие болуға. Бұдан басқа экрандалатын жүйе желі құрылымы өзгерісі кезінде жүйелердің қарапайым реконфигурациясын қамтамасыздандыруы тиіс;
  
• 
  Жергілікті желі пайдаланушылар үшін байқатпай жұмыс істеуге және олардың заңды әрекеттері орындалуын қиындатпауға;
  
• 
  Айтарлықтай тиімді жұмыс істеп, «қиын» тәртіптерде барлық кіретін және шығатын трафикті өңдеп үлгеруге бұл firewall жұмыстың бүлінуіне әкеп соғатын көп мөлшерде жағдай шақырмауы үшін қажет;
  
• 
  Желі аралық экран ұйымдағы жасырын ақпараттың көзі болып табылатындықтан кез келген рұқсат етілмеген ықпалдан өзін қорғай алу қасиетіне ие болуға;
  
• 
  Егер мекемеде, оның ішінде жырақтағы фирмаларда сыртқы бірнеше қосылулар бар болса, онда экранмен басқару жүйесінде олар үшін қауіпсіздіктің біртұтас саясатын жүргізуді орталықтандыра қамтамасыздандыру мүмкіндігі болуы тиіс;
  
• 
  Сырттан қосылу арқылы қолданушының кіруін авторластыру (мақұлдататын) құралы болуы керек.
  

Желі аралық экрандардың кескіні үйлестірілуі кезінде негізгі құрылымдық шешім мекемеде қабылданған қауіпсіздік саясатымен алдын ала тапсырылады. Баяндалған жағдайда қауіпсіздік саясатының екі аспектісін: желілік сервиске ену саясаты мен желі аралық экран саясатын қарастыру қалыптастыруда мекемеде пайдаланылатын әртүрлі сервистерге қолданушының ену тәртібі қалыптасқан болуы тиіс. Бұл аспект, сөйтіп, екі компоненттен тұрады. Пайдаланушыға арналған тәртіп базасы қашан, қандай пайдаланушы (пайдаланушылар тобы) қай сервиспен және қандай компьютерде пайдалана алатынын баяндайды. Мекеменің жергілікті желісінен тыс пайдаланушы жұмысының шарттары оларды аутентификациялары шарттарына тең ретте жеке анықталады. Сервистерге арналған ережелер базасы желілік экран арқылы өтетін сервистер жиынтығын, сондай-ақ әр сервиске (сервистер тобына) арналған сервистер клиенттерінің мүмкін мекен – жайларын баяндайды. Желі аралық экран жұмысын бағындыратын (белгілейтін) саясатта шешім пайдалану жеңілдігінің зиянында қауіпсіздік пайдасына да, сондай-ақ керісінше де қабылдануы мүмкін. Екі негізгі жайт бар:

1. 
   Рұқсат етілмегенінің бәріне тыйым салынған.
   
2. 
   Тыйым салынбағанның барлығына рұқсат етілген.
   

Электронды пошта немесе email – Интернет пайдаланылымының ең танымал түрі. Интернеттегі электронды пошта көмегімен сіз бүкіл ғаламшар бойынша миллиондаған адамдарға хат жібере аласыз. Интернет email-да жеке пошта жүйесінің шлюздері бар, бұл оның мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді.

Жіберуші жалған кері мекен – жайды көрсетіп қоюы мүмкін немесе аты хаттың жіберілу барысында өзгертілуі мүмкін, не болмаса жіберушінің өзі кімнің атынан жіберуді қаласа, соның атынан машинадағы SMTP – портпен қосылып, хат мәтінін енгізуі мүмкін болғандықтан Интернеттің электронды поштасындағы жіберушінің мекен – жайына сенуге болмайды. Бұдан электронды хаттарына қосылуға арналған шифрлеуді қолдануға арналған шифрлеуді қолдану көмегімен қорғануға болады. Бір танымал әдісі – ашық кілтпен шифрлеуді пайдалану болып табылады. Хаттың бір бағытты ХЭШ – функциясы жіберушінің құпия кілтін пайдалана отырып шифірленеді. Алушы ХЭШ – функцияның шифрін алу үшін жіберушінің ашық кілтін пайдаланады да, оны алынған хабар бойынша есептелген ХЭШ – функциямен салыстырады. Бұл хабарды шынында жіберушінің өзі жазғанына және жолда өзгертілмегеніне кепіл болады.

Электронды хаттардың тақырыбы да, мазмұны да таза күйде беріледі. Нәтижесінде хабар мазмұны оқылған немесе оны Интернет арқылы жіберу процесінде өзгертілген болуы мүмкін. Жіберушіні жасыру немесе өзгерту үшін, не болмаса хабарды басқа бағытқа бұрып жіберу үшін аты өзгертілуі мүмкін. Одан хабар мазмұны немесе ол берілетін арнаны шифрлау көмегімен қорғануға болады. Егер байланыс арнасы шифрленген болса, онда оның екі ұшындағы жүйелік администраторлары қайткенмен оқуды немесе хабарды өзгертуі мүмкін. Электронды поштаны шифрлаудың көп түрлі схемалары ұсынылған болатын, бірақ олардың бірде – біреуі көпшілікке бірдей болмады. Ең көп тараған қосымшалардың бірі – PGP. Бұрын PGP қолданылуы проблемалы болды, өйткені онда АҚШ-тан шығаруға тыйым салынуы ықпалына түсіп қалған шифрлеу қолданылды. PGP коммерциялық версия ішінде бірнеше танымал пошта бағдарламаларына арналған плашналар енеді, бұл оны электронды қол хатына қосылу үшін және клиенттерге хатты шифрлау үшін ерекше қолайлы етеді. PGP соңғы версиясы RSA ашық кілтімен шифрлау алгоритмінің лицензияланған версиясын пайдаланады.

1. 
   Ақпаратты қорғау дегенді қалай түсінесіз?
   
2. 
   Ақпаратты қорғау негіздеріне нені жатқызуға болады?
   
3. 
   Желі аралық экрандарға қойылатын талаптар?
   
4. 
   Ұстап қалудан қорғаныс дегеніміз не?
   

Адам қолымен жасалған абстрактылы немесе материалды объектілер модель бола алады. Модельді талдау нәтижесінде нақты күрделі объектіні тереңірек білуге мүмкіндік туады. Мұндағы шын мәніндегі нағыз табиғи объект, яғни нақты объект прототип немесе түпнұсқа (оригинал) деп аталады.

Түпнұсқаның өзін зерттемей оның моделін кұрудың қандай пайдасы бар деген заңды сұрақ туындайды. Біріншіден, модельдеу арқылы шын мәнінде жоқ немесе бұрын болып жойылып кеткен объектіні зерттеуге болады. Модельдеу үшін уақыт ешқандай кедергі келтірмейді. Белгілі деректерге сүйене отырып, гипотеза немесе ұқсастық әдісімен өте ерте замандағы жағдайлар мен табиғи апаттарды модельдеуге болады. Екіншіден, түпнұсқаның қасиеті мен өзара әсері орасан зор болуы мүмкін. Кейбір жағдайда адамды қызықтыратын объектінің бір қасиетін зерттеу үшін, оның бірқатар қасиетін ескермей жасаған модельдер түпнұскаға қарағанда оның қасиетін зерттеуде тиімдірек болады.

Объектілердің модельдері ретінде әдеби шығармалар немесе архитектуралық ғимараттың кішірейтілген көшірмесі, мектептегі оқу кұралдары т.б алынуы мүмкін. Модель сутегі атомы, күн жүйесіндегі планеталар, елдегі парламент, үкімет құрылымы т.б. нақты өмірде бар дүниені бейнелеуі мүмкін. Бірақ модель ретінде нақты бір заттың абстрактылы қорытындысын көрсетуге болады. Киім үлгісін насихаттайтын модель жеке ерекшеліктері немесе кемшіліктері бар нақты адамды емес, бір стандарттағы идеал адам бейнесін елестетеді.

Табиғат апаттарын алдын ала болжау мақсатында, тірі табиғат құбылыстарын зерттеу үшін олардың модельдері жасалады. Орыс ғалымы және Ломоносовтын досы — академик Георг Рихман XVIII ғасырдың басында магниттік және электр күштерінің табиғатын зерттеу үшін, болашақта пайдалану мақсатында олардың модельдерін жасады. География пәнінде табиғат құбылыстарын оқу барысында нақты бір жағдайға емес (сел, дауыл, жер сілкінісі), олардың адамға тигізген зардабына ғана тоқталамыз.

Жоғарыда келтірілген мысалдарда модельдің прототипі ретінде ортақ қасиеті бар құбылыстар немесе объектілер тобы алынып отыр. Объектілердің немесе құбылыстардың моделінде түпнұсканың қасиеттері, яғни олардың сипаттамалары мен параметрлері бейнеленеді.

Процестердің де моделін құруға, яғни материалдық объектімен жасалатын іс-әрекеттерді модельдеуге болады. Оған мысал ретінде экономикалық немесе экологиялық процестерді, әлем немесе қоғам дамуын айтуға болады.

Әрбір адамның күнделікті іс-әрекетінде белгілі бір мәселені шешу немесе кез келген жұмыс орындалмас бұрын оның санасында алдын ала оның орындалу моделі жасалады. Мысалы, жолдан өту немесе дүкенге бару, сабақ оқу т.б. әрекеттерді орындау алдыңда өз ойымызша жолдан қалай өту, қандай жолмен бару, қай сабақтан бастап дайындалу сияқты іс-әрекеттер тізбегінің моделі жасалады.

Модель — көрнекі түрде жазбаша жоспар, сызба ретінде жасалуы мүмкін. Мұндай модель барлық уақытта біздің ойымызда бейнеленетін прототип пайда болғанға дейін жасалады.

Бір объект (процесс, құбылыс) үшін әр түрлі модель жасалуы мүмкін. Модельдің жасалуы зерттеу мақсатына және прототип жөнінде жинақталған мәліметтердің көлеміне тәуелді болады.

Мысалы, жуық арада басқа қалаға қыдырып баратын болдық делік. Ол қала туралы өзіміз білетін мәліметтерді жинақтап, ойымызды қорытып, қиялымызда сол қаланың моделін жасай бастаймыз. Мұндағы мақсатымыз — басқа қаламен танысу. Қаланы аралап келгеннен соң, толық мәлімет алғандықтан, ойымыздағы модель өзгеруі мүмкін. Ал сол қаланың сәулетші жасаған моделі мүлде өзгеше болады. Өйткені, онын мақсаты — үйлер мен ғимараттардың үйлесімді орналасуы, құрылысы және оларды кәркейтіп қайта жаңарту болып табылады.
Бекіту сұрақтары

1. 
   Модель дегеніміз не?
   
2. 
   Модельдің өмірдегі нақты объектіден немесе процестен қандай айырма-
   шылығы бар?
   
3. 
   Модельдеу дегеніміз не? Модельге мысал келтіріңдер.
   
4. 
   Бір объектіге бірнеше модель кұруға бола ма? Ол неге байланысты
   болады?
   
5. 
   Модельдеудің прототипі не болуы мүмкін?
   
6. 
   Әр түрлі объект, кұбылыс, процестерді модельдеуге мысал келтіріңдер.
   

Модельдерді қасиеттеріне қарай мынадай топтарға жіктейді:

1. 
   Қолданылу аймағы.
   
2. 
   Модельде уақыт факторын ескеру.
   
3. 
   Білім саласына қарай топтау.
   
4. 
   Модельді көрсету тәсіліне қарай топтау.