Ајишәнин һәгиги шәхсијјәти илә таныш олаг

Ајишәнин нитг габиләјјәти

Ја Әли! Инди ки, галиб ҝәлдин бағышла.

“Ајишә”

Она ҝөрә дә ону дүнјанын ән мәшһур вә танынмыш натигләриндән бири адландырмаг олар. Онун тарих китабларында гејд олунан атәши хүтбәләри доғурдан да чох һејрәтләндириҹидир. Инди исә нүмунә үчүн онун Бәсрә јолунда охудуғу хүтбәләрдән бир нечәсини гејд едирик.

1-Онун сөзләриндән бири Үмми Сәләмәнин ҹавабында сөјләдији бир ҹүмләдир. О, Әли ™ дөјүшә ҝетмәјә һазырлашанда Үмми Сәләмә ону данлајараг, деди: – “Ајишә сәни тутдуғун јол сәһв вә ҝүнаһ јолдур. Аллаһдан горх о сәнин әмәлләринә шаһиддир”.

Ајишә деди: – “Үмми Сәләмә! Гаршыда чох ҝөзәл бир сәфәрим вар. Чүнки мән бу сәфәрдә һакимијјәт үстә бир-бири илә мүхалифәтчилик едән ики групун арасында сүлһ јарадаҹағам. Онларын дүшмәнчилијин сәмимијјәтә вә гардашлыға чевирәҹәјәм вә бу јолла Аллаһын разылығын ҹәлб едәҹәјәм.”

Бурда Ајишә натиглик гүдрәти илә Үмми Сәләмәјә ҹәдәл вә муғалитә илә ҹаваб верди. Өз ҝүнаһ вә фәсадыны сүлһ вә Аллаһын разылығын ҹәлб етмә рәнҝи илә рәнҝләди. Өзүнүн јаратдығы ихтилафи вәһдәт вә гардашлыг јарајмаг кими ҹилвәләндирди.

Бурда белә бир суал мејдана ҝәлир ки, Әҝәр Ајишә евиндә отуруб, Мәккәдә Әли ™-лә мүһарибә етмәјә һәрәкәт етмәсәјди ики гуруп арасында неҹә дүшмәнчилик јаранарды?

Ајишәнин арасында сүлһ јаратмаг истәдији бир-бири илә мүхалиф олан ики груп һансы гуруп иди?

Ајишәнин Бәсрәјә ҝәлмәмишдән габаг бу ихтилафлар јох иди. Каш Ајишә мүсәлманлар арасында сүлһ јаратмаг үчүн Мәккәдән һәрәкәт етмәјәјди. Вә мүһарибә, гантөкмә вә гардаш гырғыны олмајајды.

2-Ајишәнин мәшһур хүтбәләриндән бири дә Мурбид дә охудуғу хүтбәдир. О вахт ки Тәлһә вә Зүбејр Бәсрәлиләрә хүтбә охуду вә ҹамаат онларын сөзләринә гулаг асмајыб, е`тираз етмәјә башладылар. Ајишә Бәсрәлиләр үчүн атәшли бир хүтбә охуду вә бу хүтбәси илә ҹамааты сакитләшдирди.Ајишә деди: –

“Еј Бәсрәлиләр! Дүздүр ки Осман ҝүнүһкар иди. Амма биз она хәбәрдарлыг етдик. О, да бизим сөзүмүзү гәбул-едиб, төвбә етди. Амма сиз онун төвбәсинә е`тираз етмәјиб, Османы ҝүнаһсыз вә мәзлум ҹасына өлдүрдүнүз. Сонра мүсәлманларын разылығы олмадан Әлини иш башына ҝәтирдиниз. Мән бу ҝүн мәзлум вә ҝүнаһсыз Османын интигамын алмаг вә Әлини хилафәтдән узаглашдырмаг үчүн гијам етдим.”

Бу Ајишәнин хүтбәсинин биринҹи һиссәси иди. О, бу хүтбәси илә ҹамааты сакитләшдирди. Бахмајараг ки, ҹамаат онун мүғалитә етдијини билирдиләр.

Ајишә бундан сонра хүтбәсинин икинҹи һиссәсин башлады. Бу һиссәдә дә сөһбәти Әли ™-а тәрәф јөнәлтди. О деди: –

“Ҹамаат! сиз Әли илә мүсәлманлардан хәбәрсиз беј`әт етдиниз. Ону ҹамаатын разылығы олмадан гәсбкар ҹасына хилафәт күрсүсүндә отуртдунуз.

Ајишә сөзүнә давам едәрәк, деди: – Ҹамаат! Аҝаһ олун. Оман ҝүнаһсыз өлдүрүлдү. Онун гатилләрини ахтармаг сизә ваҹибдир. Онлары һарда тапсаныз өлдүрүн, сонра хилафәти Өмәрин шурасына тапшырын. Өз араныздан хәлифә сечсинләр. Амма Османын гатилләри шурада иштирак етмәлидир. Өмәрин шурасынын үзвләриндән олмасына бахмајараг хәлифә сечкисиндә онларын рәји гәбул-дејил¹.

Ајишә биринҹи хүтбәсиндә Әли ™-ын беј`әтин вә хилафәтин позду. Сонра хилафәти шура үзвләринин өһдәсинә гојду вә Әлинин шурада иштиракын гадаған етди.

Әҝәр Ајишәнин хүтбәсини тәһлил етсәк вә ону формул шәкилинә салсаг, Онун хүласәси бу ҹүмләдән ибарәт олаҹаг:

“Тәлһә вә Зүбејрдән башга һеч ким хәлифәолмаг һаггы јохдур вә фәгәт онлардан бири хәлифә сечилмәлидир”.

Чүнки һәмин вахт шура үзвләриндән Осман вә Әбдуррәһман вәфат етмиш, Әли исә Ајишәнин фикринҹә Османын гәтлиндә иттиһам олунурду. Шуранын дөрдүнҹү үзвү Сәд Ибни Әби Вәггас исә, Ајишә үчүн ону истәдији вахт иттиһам етмәк чох асан иди. Фәгәт Тәлһә вә Зүбејр галырды. Бу икиси Ајишәнин фикринҹә Османын гәтлиндә ҝүнаһкар дејилдиләр вә хилафәтә лајиг идиләр. Бу тарихи тәһлилдә белә нәтиҹә алырыг ки, Ајишә хүтбәсинин бу һиссәсиндә хилафәти Тәлһә вә Зүбејрин ихтијарында гојсун. Әслиндә онун Османы өлдүрмәкдә вә Әли ™ илә мүхалифәтчилик етмәкдә әсас мәгсәди бу иди.

3-Ајишәнин ҝөзә нитгә саһиб олдуғуну әкс етдирән хүтбәләриндән бири дә Бәни Наҹијә гәбиләсини мүһарибәјә тәһрик етмәк үчүн сөјләдији хүтбәдир. Ајишә онлара хитаб едәрәк деди: –

Еј Бәни Наҹијә гәбиләси! Сәбрли олун. Мән сизин үзүнүздә Гурејшин гејрәтли кишиләрнин симасыны мүчаһидә едирәм. Ајишә бу сөзү илә Бәни Наҹијәни әзәмәт, гејрәт вә шүҹаәт саһиби олан Гурејш гәбиләсиндән һесаб едир.

О, бу јолла онлары ахыр дамла ганларына ганларына гәдрә дөјүшмәјә мәҹбур едир.

Бу ҹүмлә Ајишәни өз мәгсәдинә јетишмәк үчүн сөјләдији ән тәсирли ҹүмләләрдән бири иди. Ајишә бу ҹүмләдән чох ҝөзәл бәһрәләнди. Чүнки Наҹијә гәбиләсинин Гүрејш гәбиләсиндән олмасы мүмкүн дејилди. Она ҝөзә ки, Пејғәмбәр ¡ Наҹијә гәбиләси өзүнү онун васитәси илә Гурејшдән билән Самә һагда бујуруб: “Мәним әмим Самәнин өвлады олмајыб”. Јәни Наҹијә гәбиләси Самәнин өвладлары дејил вә онларын Гүрејшдән олмасы дүз дејил. Әбу Бәкр вә Өмәр дә онлары Гүрејшдән һесаб етмирди.¹

4-Ајишәнин охудуғу хүтбәләрдән бири дә Әзд гәбиләси үчүн сәјләдији хүтбәдир. О, Әзд гәбиләсинә үз тутмаг деди: –

Еј Әздиләр сәбирли олун. Сәбр азад инсанлрын нишанәсидир. Бәни Зәббә гәбиләси мәним ордумда оланда гәләбәни ҝөрүр вә галиб ҝәләҹәјинә үмидвар иди.

Ајишә бу ҹүмләси илә Әзд гәбиләсини елә тәһрик етди ки, онлар Ајишәнин дәвәсинин уғрунда бир-бир гәтлә јетирилдиләр.

5- Ајишәнин сөјләдији хүтбәләрдән бири дә мүһарибәдән сонра Әли (ә)-а вердији. Ҹавабы иди.

Еј Ајишә! Ҹамааты мәним әлејһимә галдырдын вә онлары гантөкмәјә тәшвиг етдин. Мәҝәр Пејғәмбәр (с) сәнә белә бир әмр вермишди? Пејғәмбәр (с) сәнә әмр етмәмишди ки, евиндән чыхмајасан?

Ајишә ҹаваб верди:

“Еј Әли! Инди ки, галиб ҝәлдин. Өз әфвини вә бәхшишини ҝөстәр. Неҹә гыса вә бәлағәтли бир ҹүмлә!! Заһир дә бир нөв әмр вә фәрман шәклиндә олса да, амма әслиндә инсанын һиссләрини тәһрик едир.
Ајишә! Мөминләр анасы ҹамаатын үзүнә вурур.

“Китабын мәтни”

Амма Ајишә Пејғәмбәр (с)-ын ханымларынын һамысындан чох бу аддан истифадә едир вә ону ҹамаатым үзүнә вурурду. О, бу адла ҹәмијјәтдә бөјүк нүфуз газанмышды. Ајишә бу ады илә ҹамааты гаршысында тәзим етдирирди.

Онуда гејд етмәк лазымдыр ки, Ајишә бу нүфузу Әбу Бәкр вә Өмәрин дөврүндә кәсб етди. О, Әли (ә)-ын дөврүнә гәдәр бу нүфузуну горујуб, сахлады. О, Ҹәмәл дөјүшүндән әввәл Ибн Суһан јаздығы мәктубда да бу аддан истифадә етди вә ону өз көмәјинә чағырды. Мәктубун мәтни беләдир:

“Бу Үммүл мөминин, Әбу Бәкрин гызы вә Пејғәмбәр (с)-ын ханымы Ајишә тәрәфиндән онун салеһ өвлады Зејд ибн Суһана јаздығы мәктубдур. Аллаһа һәмд вә сәнадан сонра. Еј Зејд бизим мәктубумузу алан кими бизә тәрәф һәрәкәт ет вә көмәк ет. Әҝәр мәнә көмәк етмәсән ән азы әлидән узаглаш вә она көмәк етмә”.¹

Ајишә бу аддан бир даһа Кәб ибн Сурла сөһбәтиндә истифадә етди. Бу вахт Кәб өз битәрәф олдуғу билдирмәк үчүн евинә пәнаһ апарды . Ајишә бир ата миниб, онун евинә ҝәлди вә онунла сөһбәт етди. Кәб она мүсбәт ҹаваб вермәди. Ајишә мәјус олуб, деди:

Еј Кәб! Мәҝәр мән сәнин анан дејиләмми? Мәҝәр мәним сәнин бојнунда аналыг һаггым јохдур? Бу сөз Кәбдә тәсир гојду. О, өз гәрарыны дәјишиб, дөјүш мејданына ҝәлди. Әзд гәбиләси дә Кәбә табе олараг, Ајишәјә көмәјә ҝәлдиләр. Әҝәр Ајишәнин бу тәһрик едиҹи сөзләри олмасајды вә Кәв дөјүшә ҝәлмәсәјди, Ајишә Әзд гәбиләсинин көмәјиндән мәһрум олаҹагды.

Ајишәнин адындан вә ләгәбиндән истифадә етдији үчүнҹү јер ҹамаатын бу ада ҝөрә онун дәвәсинин әтрафын алдығы вә шерләрин охуду вахдыр. Онлар ҹамааты “Мөминләр анасыны” мүдафиә етмәјә дәвәт едәрәк, дејирдиләр:

Еј Әздиләр ананызы мүдафиә един. Чүнки ону мүдафиә етмәк намаз вә оруҹ кими сизә ваҹибдир.

Ҹамаат! Бу сизин ананыздыр. Ону мүдафиә етмәк сизин дини вәзифәниздир. Ону мүдафиә етмәкдән бојун гачырмаг ананын үзүнә ағ олмагдыр вә бу әмәл ән бөјүк ҝүнаһлардан биридир.
Ајишәнин дәвәсинин пејининдән, әтир ији ҝәлир.

“Әзд гәбиләси”

Ајишә вә онун иҹтимаи нүфузу
Ајишәнин хүсусијјәтләриндән бири дә онун иҹтимаи нүфузу иди. О, мүсәлманларын гәлбинә нүфуз вә һакимијјәт едирди. Ҹамаат онун әмрләринә бојун әјирдиләр. Ајишәнин иҹтимаи нүфузу вә гүдрәти елә бир. Һәддә чатмышды зәманәсинин һакимијјәтләри дә ондан горхурду. О, бир ҹүмлә өз дөврүнүн һакимијјәтини сарсылда вә онун әлејһинә фитнә галдыра биләрди. Онун бу нүфузу һәр бир гијамдан онун көмәјинә јетирди. Тарих дә буна шаһиддир.

1- Әли (ә) ачыг-ајдын дәлилләр вә сүбутларла Османын гәтлинә шәрик олмадығыны исбат едирди. Һәмчинин ҹамаат да онун ҝүнаһкар олмадығыны билирди. Амма буна бахмајараг Ајишәнин Әли (ә)-ын Османын гәтлиндә шәрик олмасы һагда дедији сөзләри гәбул едирдиләр.

2- Ајишәнин әсҝәрләри онун дәвәсини үзүк һалгасы кими дөврәјә алмышдылар вә дәвәни өзләри үчүн дөјүш меһвәри вә зәфәр гүтбү гәрар вермишдиләр. Онлар уҹа сәслә дејирдиләр: Еј мүсәлманлар ананыз Ајишәнин мүдафиә един. Чүнки онун горумаг намаз вә оруҹ кими сизә ваҹибдир. Бу ишдә сүстлүк етмәк ҝүнаһдыр. Бүтүн бу һадисәләр Ајишәнин ҹамаат арасында бөјүк нүфуза саһиб олмасынын нишанәсидир.

3- Ајишә бу иҹтимаи нүфузу илә Бәсрәнин газисини олан Кәб ибн Суру евдән дөјүш мејданына чәкиб ҝәтирди.

4-Әзд гәбиләси Ҹәмәл дөјүшүндә Ајишәнин дәвәсинин нәҹисини әтир әвәзинә ијләдиләр. Онлар һәмин пис вә үрәк буландырыҹы ији бүтүн әтирләрдән үстүн билир вә дејирдиләр: Анамыз Ајишәнин дәвәсинин пејниндән әтир иди ҝәлир. Һалбуки бу иш Пејғәмбәр (с)-ын дәвәси һагда мүшаһидә олунмамышды.

5- Ҹәмәл дөјүшүндә бүтүн дөјүшләрин әксинә олараг Ајишәнин ордусунун бајрағы јох иди. Ордунун бајрағы Ајишәнин белиндә дашыјан дәвә иди. Нә гәдәр ки, дәвә сағ иди Ајишәнин ордусу мөһкәм бир дағ кими Әли (ә)-ын ордусунун гаршысында мүгавимәт ҝөстәрирди. Һәтта орду башчылары Зүбејрин истефасы, Тәлһәнин гәтли вә Абдуллаһын мәһви дә онлары сарсылтмырды.

Әзиз охуҹулар! Биз сизи сијаси, иҹтимаи вә әхлагы вә саир хүсусијјәтләрә малик олан Ајишәнин һәгиги симасы илә таныш етдик.

Амма ону да гејд етмәк лазымдыр ки, Ајишә бүтүн бу фөвгәладә хөсусијјәтләрә малик олмагла јанашы һәјатында зәифлик ҝөстәриб, тез Абдуллаһ ибн Зүбејрин сөзләринин тәсири алта дүшдү вә алданды.

“Абдуллаһ ибн Зүбејр”

Ајишә тарихдә гоһумларына һәддән артыг мәһәббәт ҝөстәрмәкдә јеҝанә бир шәхс иди. О, гоһумлаарынын арасында баҹысы Әсманын оғлу Абдуллаһ ибн Зүбејри һамыдан чох истәјирди. О, Абдуллаһа ҝөстәрдији һәдсиз мәһәббтинә ҝөрә ҹамаат арасында “Абдуллаһ анасы” күнјәси илә мәшһурлашмышды.¹

Һишам ибн үзрә дејир: Мән Ҹәмәл мүһарибәсиндә Ајишә Абдуллаһ гәдәр һеч кәси дуа етмирди. Мүһарибәдән сонра Ајишә Абдуллаһын сағ галдығыны ешидәндә севинҹиндән шүкүр сәҹдәси етди вә бу хәбәри ҝәтирәнә он мин дирһәм мүкафат верди.

Ајишә хәстә иди. Онун баҹысы оғланлары вә онларын арасында Абдуллаһ да онун ҝөрүшүнә ҝәлдиләр. Абдуллаһ халасыны јатагда хәстә вә пәришан ҝөрүб, өзүндән ихтијарсыз ағлады. Ајишә дә баҹысы оғлуну гәмҝин ҝөрүб, ағлады вә деди: Абдуллаһ! Сәни гәмҝин вә ағлар ҝөрмәкмәним үчүн чох ағырдыр. Оғлум! Сән мәним әзизимсән Пејғәмбәр (с)-дән, ата вә анамдан сонра һеч кимә сәнин кими мәһәббәт ҝөстәрмәмишәм.

Сонра Ајишә вәсијјәт етди ки, вәфатымдан сонра онун евини Абдуллаһа версинләр.²
Абдуллаһ ибн Зүбејрин Бәни Һашимлә дүшмәнчилији.
Бу гәдәр Ајишәнин мәһәббәтини гзанмыш Абдуллаһ Пејғәмбәр (с) Әһли-бејтинин гаты дүшмәнләриндән сајылырды. О, еләбил Әһли-бејтин кинәси вә әдавәти илә бөјүмүшдү.

Абдуллаһ иш башына ҝәләндән сонра Әли (ә)-а гаршы олан дүшмәнчилијинин нәтиҹәсиндә атасынын фикир вә әгидәсини дәјишдирди вә онун дајысы оғлу Әли (ә)-а гаршы олан мәһәббәтини дүшмәнчилијә вә бәдбинлијә чевирди. О јерә гәдәр ки, атасын Әли (ә)-ла мүһарибә етмәјә мәҹбур етди.

Әли (ә)- да бу һагда бујурур:

Зүбејр бизим достларымыздан вә тәрәфдарларымыздан иди. О, һәтта бизим аиләдән сајылырды. Оғлу Абдуллаһ бөјүјүәндән сонра о бизим гаты дүшмәнләримизә чеврилди.³

Абдуллаһын Әһли-бејтлә дүшмәнчилији о һәддә ҹатмышды ки, о Мәккәдә гырх һәфтә далбадал ҹүмә намазынын хүтбәсиндә салават вә Пејғәмбәр (с)-ын адына чәкмәди. Бу һагда она етәраз едәндә деди: Мән бу иши фәгәт Пејғәмбәр (с)-лә фәхр едәнләри вә өзүнү онун аиләсиндән һесаб едәнләри хар етмәк үчүн едирәм.

Бу һадисәни Өмәр ибн Шәбәһ, Ибни Әлкәлби, Вагиди вә башга тарихчиләр нәгл етмишләр. Бәзи тарихчиләр. Мәсәлән: Мәһәммәд ибн Һәбиб, Әбу Убејдә вә Муәммәр ибн Мәсна исә һадисәни белә нәгл едир:

Абдуллаһ ҹамаата белә ҹаваб верди: Пејғәмбәрин ҹамаатын арасында бир гуруп налајиг гоһумлары вардир ки, Пејғәмбәрин адыны зикр етмәмәклә онлары әзмәк вә фәхрләрини азалтмаг истәјирәм!¹

Ибн Зүбејр Ибн Аббас дејир: Гырх илдир ки, сизин аиләнин дүшмәнчилији мәним үрәјимдәдир. Бу ҝүнә кими ону ҝизләтмишәм.²

Абдуллаһ Пејғәмбәр (с)-ын аиләсинин арасында һамыдан чох Әли (ә)- ла дүшмәнчилик едирди. О, бәзән өз дүшмәнчилијин сөјүшлә изһар едирди.³

Онун дүшмәнчилијинин нүмунәләриндән бири Мәһәммәд ибн Һәнәфијјәни вә Абдуллаһа ибн Аббасы Бәни Һашимдән он једди нәфәрлә (Имам Һәсәнин оғлу дә онларын арасында иди.) Мәккәнин “Бәни Арим” адлы дәрәсиндә јигыб, онун ағзыны адунла бағлатмасы вә бир мүддәтдән сонра онлары јандырмаг истәмәси иди.

Мүхтар бу һадисәдән хәбәрдар оланда, дөрд мин дөјүшчү Мәккә ҝөндәриб, онлары Абдуллаһын зүлмүндын хилас етди.

Бу һадисәни бәзи тарихчиләр дә бу шәкилдә нәгл етмишләр. Амма Әбулфәрәҹ Ибн Зүбејрин Әһли-бејтлә дүшмәнчилијин вә Мәһәммәд Һәнәфијјә вә онун достларынын һадисәсини белә нгәл едир.

Абдуллаһ Бәни Һашимлә дүшмәнчилик едирди. Буна ҝөрә дә о әһли-бејт гаршы һеч бир пислији вә төһмәти әсирҝәмирди вә онларла дүшмәнчилијә тәшвиг едири. О, хүтбәләринин әснассында онлара гаршы пис сөзләр дејирди. Бәзән Ибн Аббас вә Бәни Һашим онун ҹавабыны вериридиләр.

Әбулфәрәҹ сөзүнү белә давам едир:

Ибн Зүбејр мүнасиб бир фүрсәтдә Мәһәммәд Һәнәфијјәни вә Бәни Һашимдән бир дәстәни тутуб, “Арим” зинданында һәбс етди. Бу вахт она хәбәр вердиләр ки, Әбу Абдуллаһи Ҹәдәли вә Мәһәммәд Һәнәфијјәнин башга достлары ону хилас етмәк үчүн Мәккә јолундадылар. Ибн Зүбејр бу хәбәри ешидән кими әмр етди ки, зинданын гапысына одун јығсынларш О, сонра зинданы јандырмаг истәјирди. Әбу Абдуллаһ бу һадисәни ешидән кими ишыг сурәти илә өзүнү һадисә јеринә јетирди вә онлары хилас етди.¹
Ҹәмәл мүһарибәсинин јаранмасында Абдуллаһ ибн

Зүбејриб ролу.

Ибн Әбдүлбирр нәгл едир: Бир ҝүн Ајишә деди: Өмәрин оғлу Абдуллаһы һарда ҝөрсәниз, мәним јаныма ҝәтирин.Онунла сөһбәтим вар. Бир ҝүн ону Ајишәнин јанына ҝәтирдиләр. Ајишә она деди: Еј Әба Әбдуррәһман! Нијә ҝөрә мән Бәсрәјә ҝетмәк истәјәндә мәни бу сәфәрдән чәкиндирмәдин?

О, деди: Ајишә! О вахт Абдуллаһы адлы бир киши сәнин әгидә вә фикирләрини оғурламышды. О, елә етмишди ки, сән онун фикирләринә там сурәтдә табе олмушдун. Он ҝөрә дә мән бу ишә ҹәһд ҝөстәрмәдим.

Ајишә деди: Олан олуб, кечән кечиб. Амма әсәр сән мәни бу сәфәрдән чәкиндирсәјдин, мән өз шәһәримдән чыхмаздым.²

Әли (ә) мүһарибәдән габаг Ајишә јаздығы мәктубунда геј едир:

Ајишә! Сәнин Абдуллаһа олан мәһәббәтин вә Тәлһә илә олан гоһумлуғун сәни аздырды вә аллаһын әзабына дүчар олдун.

Тарихчиләр јазырлар: Ајишә Һоәбдә итләрин һүрмә сәсләрини ешидәндә Пејғәмбәр (с)-ын сөзүнү хатырлады. Бир ҝүн Пејғәмбәр (с) бу һадисәни она нәгл етмишди. О, гәрара алды ки, ордуну тәрк едиб, евинә гајытсын.

Абдуллаһ буну ешидәндә тез Ајишәнин јанына ҝедиб, деди: Ајишә! Буранын Һоәб олдуғуну дејәнләр сәһв едибләр. Биз Һоәбдән кечмишик. Ајишә дә она олан мәһәббәтинә ҝөрә онун сөзләринин тәсири алтына дүшдү вә Абдуллаһын сөзүнү гәбул етди.

Бәли, Ајишә сијасәтинә вә ағыллы олмасына бахмајараг? Зәифлик ҝөстәриб, Абдуллаһын гаршысында тамами илә аҹиз галды. Амма Ибн Зүбејр бунунла да гәнаәтләнмәјин, Бәсрәјә гәдәр көлҝә кими Ајишәни тәрк етмәди.

Әҝәр Абдуллаһ Ајишәни алдатмасајды. Ҹәмәл мүһарибәси мејдана ҝәлмәзди.

Бәли, әзиз охуҹулар! Бу тарихи мәнбәләрдән еблә истифадә олунур ки, Ајишәни тәһрик едән вә Ҹәмәл мүһарибәсини јарадан Абдуллаһ ибн Зүбејр олмушдур.
Китаблардан истофадә олунмуш мәнбәләр.