Ж. Б. Аширбекова
жүктеу/скачать 1.58 Mb. Pdf көрінісі
|
| типология, поэтикалық даму: автореф./Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ҰУ; Астана, 2003 ж, 15-17 б]. В.Радлов, Н.Семенов, Г.Потанин сияқты белгілі ғалымдар қазақ және басқа түркі халықтарының этникалық мұраларының тарихи шындықты баяндауда ӛмірлік шындыққа ӛте жақынды- ғын, кӛшпелі тұрмыс жағдайында олардың белгілі дәрежеде та- рихи танымның ӛзіндік кӛрінісі болғандығын айтқан. Эпостық шығармалардың тарихи шындыққа қатынасын, олардың қазақ халқының қоғамдық санасында алатын ерекше орнын терең түсініп, ӛз еңбегінде аңыз-жырларды дерек ретінде кӛп пайдаланған Ш.Уәлиханов: «Қазақ немесе алаш елінің о бастағы шығу тегі қайдан деген сұраққа халық арасындағы жыр дастандардан қанағаттанарлық тәп-тәуір түсінік алуға болады...» — деп жазды. Одан әрі ғалым: «...дала жыр-дастандары ӛзінің қарапайым, ұғымды шынайылығымен нақтылы ӛмірден алшақ- тамайтындығымен құнды. Онда ертедегі сенімсіз сиқырлы қи- мыл-әрекеттер кездеспейді. Сондықтан да болар, халық тарихи жыр-дастандарды ӛте жоғары бағалайды. Аңыз-дастандардағы тарихи оқиғалар, тегі қазаққа жақын Әбілғазы жазған «Түрік шежіресі» атты және сондай-ақ әсіресе (Джами ат-таварих) ше- жіредегі деректерден алшақтамайды» - деп кӛрсетеді. Біздің заманымызда Ш.Уәлиханов дәстүрін одан ары жал- ғастырушы Ә.Марғұлан тарихи деректер мен халықтың қария сӛздері, аңыз-әңгімелері бірімен-бірі ӛте қабысып жататынды- ғын» айтып, тарихи шындықты «тұрмыстың егжей-тегжейімен қоса баяндауы жағынан қазақ эпосы, кейбір шақтарда жазба жылнамалардан еш кем түспейді» , - деп түйеді. Олай болса, қазақ эпосының тарихи шындықты бедерлеу- дегі мұндай ерекшеліктерін немен түсіндіруге болады деген сұ- рақ) тууы заңды. Бұл мәселені, біздің пікірімізше, мынадай кон- текстке қарау қажет. Біріншіден, Орта Азия және Қазақстанның табиғи-геогра- фиялық жағдайында дәстүрлі тығыз экономикалық, мәдени, эт- никалық байланыста дамып келген кӛшпенділер мен отырықшы егіншілердің мәдени ӛсу тарихын қарауда, олардың ылғи да ӛзара ықпалда болғандығын естен шығармаған ләзім. Олардың 255 тарихи тығыз арақатынасын еуропацентристік тарихшылар дә- лелдеуге тырысқан антогогенистік қарсылықты емес, керісінше экономикалық ӛз еңбек ӛнімдерін алмас) қажеттілігінен туында- ған мүдделілікті анық байқаймыз. Міне, осыған байланысты кӛшпенділер жасаған рухани мәдениеттің ӛзінше тұйық, бейта- рап емес, ылғи да әлемдік мәдени дамумен сабақтас байланыста болғандығын түсіну қиынға соқпайды. Мәселені осы арнада қа- рау кӛшпенділердің мәдени даму ерекшеліктерін тура түсінуге және жалпы адамзаттық рухани мәдениетке тән заңдылықтар- дың олардың ӛмірінде де ез кӛрінісін тапқанын анықтауға кӛ- мектеседі. Екіншіден, табиғи-географиялық жағдайға байланысты кӛшпелі тұрмыс пен отырықшы егіншілікті ұштастыра алып жүрген, қазақ даласындағы қоғамдардың жасаған рухани мәде- ниетін тек ауызша айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен әдебиет- ке, шежіреге балау бүгінде ӛз мәнін жоғалтқан пікір екендігін біржола мойындау керек. Объективті себептерге байланыста ке- мелденген ауызша айту дәстүрі бет-бағдарын айқындаған кӛш- пенділер мәдениеті жазба дәстүрді де қатар дамытып отырды. Шығысында Қытай қабырғасы мен батысында түрікмен дала- ларына дейінгі аралықты қамтыған ежелгі түркі қоғамдарына тән руникалық жазулар, ХІ ғасырда ӛмірге келген Махмұд Қашғаридың «Диван лүғат ат-түркі» және Баласағұндық, Жүсіп- тің «Құдатғу білігі», XVI-XVII ғасырларда жазылған Әбілғазы Баһадүрдің «Түрік шежіресі», Қадыр Әлі би Қосымұлының «Жылнамалар жинағы» және басқа кӛптеген еңбектер түркілер- де жазба мәдениетінің үзіліссіз жүріп отырғандығының айқын кӛрінісі. жүктеу/скачать 1.58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|