«Жалпы тіл білімі» пәні бойынша 5B011900 «Шет тілі: екі шет тілі» мамандығына арналған

Тіл және қоғам. Тіл – қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның қажеттіліктерінен пайда болған және қоғамда пайдаланылатын құрал. Бұжан тілдің келесі басты қызметі шығады. Яғни тіл – адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы. Бұл кең түсінік: тіл арқылы хабарды жеткізуге (информативтік және констациялаушы функциясы), немесе хабарды алуға (сұрау функциясы) болады. Сонымен бірге қозғау салуға, бұйыруға, өтінуге (аппелятивтік функциялары) т.б. болады. Бұлардың хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті сөйлемдерге сәйкес келетінін байқауға болады. Келесі мәселе тілдің қоғамдағы жіктелістері. Ол тілдің қоғамдық дифференциялары деп аталады. Оның негізгілері:
1. Әлеуметтік дифференция әдеттегі кәсіби сөздерді, терминдерді, жаргондарды береді. Яғни тілде адамдардың әлеуметтік топтарына, мамандығына, шаруашылық кәсібіне байланысты жіктелулер бар. Терминдер, арнайы сөздер белгілі бір сала бойынша қолданылады. Оларды әдетте ғылыми терминдер, өнер терминдері және спорттық терминдер деп бөледі. Кәсіби сөздер, профессионализмдер әлеуметтік диалект деген татаумен де белгілі. Олар адамдардың, өлкенің шаруашылық кәсібіне байланысты, соған тән сөздер. Мысалы балық, егін, бақша өнімдері, мал шаруашылығы, құсбегілік, аңшылық немесе өндірістік аймақтардың сол шаруашылыққа байланысты ғана қолданылатын сөздері жатады. Ал жаргондар адамдардың әлеуметтік топтарына байланысты қолданылатын сөздер, бұл мағынасында әскерилердің жаргоны, студенттік жаргон, қылмыскерлердің жаргоны, компьютерлік жаргон деген ыңғаймен қолданыла береді, бұл ауызекі тілде молынан ұшырасады, әдеби тілге енбейді. Жасөспірімдердің тіліндегі сөйлеу ерекшеліктері сленг деп аталады. Бұлар тілдік «модаға, сәнге» байланысты өзгеріп отырады. Лингвистикада бұлардың бәрін жинақтап, әлеуметтік дифференция бойынша сөздердің түрлерін социолект деп атайды.
Бұл атаулар әдеби тілге енбейтіні болмаса, жағымсыз мағынада қолданылмайды. Шындығында, қазіргі әдеби тілде бір кездегі жаргондар сөздің ауыспалы мағынасы немесе, лексико-семантикалық варианты, тұрақты сөз тіркесі түрінде молынан ұшырасады.
2. Территориялық дифференция тілдегі диалектілерді, говорларды тілдің варианттарын береді. Мысалы ағылшын тілінің диалектілерімен қатар, америкалық, австралиялық, британиялық, жаңа зеландиялық, оңтүстік африкалық, канадалық деп аталатын нұсқалары бар. Ал диалектілер – жергілікті аймақтардың тілдік ерекшеліктері. Ол фонетикалық (сөздің айтылуындағы дыбыстық айырмалар), лексикалық (сол аймақта ғана қолданылатын сөздер) және грамматикалық (аймақтар бойынша сөз тұлғаларының айырмасы) диалектілер болып бөлінеді. Говорлар, сөйленістер – деген аймақтың ішіндегі сөйлеу ерешелігі бар шағын аудандар. Картаға түсіргенде диалект аймақтарының шекарасын изогластар бөліп тұрады. Бұл диалектология ғылымының зерттеу объектісі. Кейде диалект мен тілдердің айырмасын белгілеу қиын болады: бір тілдің екі диалектісі бір-бірін түсінбеуі де мүмкін, керісінше екі басқа тілде сөйлеушілер толық түсініседі. Бұл жағдайларда халықтың тілі деген түсінікке ғана қарайды.
Тіл өзінің бағытталуы бойынша монологті, диалогті, полилогті түрлерде жарық көреді. Монологті тіл кейінгі деп есептеледі. Себебі тіл, қарым-қатынас қажеттілігінен пайда болған.
Тіл және қоғам мәселелеріне тілдің мәртебелері, қолданылу аясы, мемлекеттік және ресми тіл, халықаралық қатынас тілі статустары, тілді дамыту мәселелері де жатады. Қазір әлемде шамамен 6000-ға жуық тірі тіл бар деп есептеледі. Олардың 70 пайызының жазба тілі жоқ және жойылып кетудің алдында тұр. «Әлемдік тілдер» деген атауды негізінен БҰҰ-ның ресми жұмыс тілдеріне қолданылады. Олар қытай, ағылшын, испан, француз және орыс тілдері. Тілдің таралуын, көлемділігін сол тілде сөйлейтін адамдардың санымен есептейді: 10 млннан аса адам сөйлейтін тіл лингвистикалық өлшеммен ірі тіл болып саналады. Жер бетінде ондай тілдердің саны 100-ге жуық. Қазіргі ана тілі, қос тілділік (билингвизм), көп тілділік (полиглотизм) мәселелері де осыған енеді. Тіл халықтың және ұлттың, ұлттық мемлекеттіліктің басты белгілерінің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекеттер әрқашан тіл саясатын басты назарда ұстайды.
Тілдің пайда болуы, дамуы, әдеби тілдің қалыптасуы, стильдік тармақталуы туралы мәселелер де тіл және қоғам түсінігіне орайласады. Бұл бағыттағы барлық мәселелермен тіл білімінің қомақты саласы болып табылатын социолингвистика ғылымы айналысады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Реформатский А. А. Введение в языковедение. М., 1967.
2. Широков О. О. Введение в языковедение. М.,1985.
3. Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. А., 1995.
4. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1978.

Тақырыбы: Әлеуметтік макролингвистика.Әлеуметтік өзгерістердің тіл тарихына әсері

Сауалнама - зерттеу міндеттері мен мақсаттарына байланысты сауалдар. Оларға респондит ауызша не жазбаша жауап беруі керек. Сауалнама 3 бөлімнен тұрады:

А) кіріспе бөлім – сұрақтар мақсатын түсіндіру және анонимдік деңгейін көрсету

Б) негізгі бөлім – нөмірленген сұрақтар тізіміВ) қорытынды бөлім – респонденттер туралы демографиялық - әлеуметтік мәселелер, олардың ойы және тілектері.

Сауалнамаға қойылтын талаптар:шындықққа сәйкестілік, валидтілік,нақтылық

Интервью – зерттеуші мен информанттың тікелей қатынасында қолданылады.

1) Әлеуметтік лингвистикалық мәлімет алу үшін эксперимент жүргізушінің информанттардың белсенді сөйлеу әрекетін туғызу мақсатымен коммуникативтік процеске араласуына жағдай жасауымен байланысты. Эксперимент жүргізуші тестілеуде:- орынды өзі таңдайды

- информанттарды жынысына, жасына, мамандығына, біліміне қарай топтастырады

- тақырып сұрақтарынсұрыптайды Актив әдістердің кемшілігі уақытттың үнемделмеуі мен керекті құралдардың көптігі жатады

2) Пассив әдіс:- жазбаша құралдар арқылы тексерумен байланысты

- почта арқылы сауалнама сұрақтарады жіберіліп сұрыпталады

Бұл әдістің артықшылығы – уақыт үнемдеу және информанттардың үлкен топтары қамтылады; кемшілігі- информантттардың тікелей қатынастың болмауы

Әлеуметтік лингвистика сипаты көп векторлы:мемлекеттегі тілдік жағдаятты байланыстыра зерттеу,ұлттық тілдердің өмір сүру формаларын зерттеу,әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің жас, этникалық ерекшеліктеріне, мамандығына, біліміне қарай белгілі бір тілді қолдануын зерттеу,

мемлекеттік және ресми тілдер проблемасын, орта және жоғары білім беруде қолданылуы және т.б. мәселелерді талдау,морфологиялық және генетикалық классификацияға қосымша әлем тілдері функцияналды классификация арқылы талдау. «Тіл және ұлт» мәселесін әлеуметттік лингвистика ұлттық тіл категориясымен байланыстыра зерттейді. Әлеуметтік лингвистиканың ең маңызды ұғымдарының бірі – тілдік жағдаят, бір тілдің немесе бір территориялық - әлеуметтік ортада қызмет ететін тілдер тобының белгілі бір аймақ, болмаса саяси - әкімшілік құрылым шегінде өмір сүру формасының жиынтығы.Әлеуметтік лингвистика ұғымдарының қатарына тілдік қауымдастық, тілдік жағдаят, әлеуметтік – коммуникативті жүйе, билингвизм, диглоссия, тілдік саясат жатады. Сонымен қатар кеғйбір ұғымдар жалпы тіл білімнің басқа салаларынан енген тілдік норма, сөйлеу әрекеті, тілдік акт, тілдік қарым – қатынас, тіпті әлеуметтанудан, әлеуметтік психологиядан, қоғамның әлеуметтік құрылысы, әлеуметтік статус, әлеуметтік рөль, әлеу меттік фактор жатады.

XIX ғасырдын 2-жартысындағы компаративистиканың қалыптасуы. Тілді басқа ғылымдар жетісітігімен байланыстыра зерттеу -XIX ғасырдың 2-жаргысындағы тіл білімі дамуының негізгі ерекшеліктерінің бірі. Август Шлейхердің натуралистік концепциясы және оның компаративистикадағы көрінісі. Логика-грамматикалық бағыт (К.Беккер, Ф.И.Буслаев). Психологиялық бағыт (Г.Штейнталь және А.А.Потебня). Жас грамматикалық мектеп жөне оның тілді зерттеу принциптері.

1. А.Шлейхердің типологиялық топтастыруын талдаңыз.

2. Ф.И.Буслаев еңбектерінде жалпы тіл білімі мәселелері қалай көтерілді?

3. Жас грамматикалық мектептің зерттеу принциптерін атаңыз.

1. Қордабаев . Т. Жалпы тіл білімі. Алматы, 1999.

2. Қалиев .Б. Жалпы тіл білімі . Алматы, 2000.

3. Хасенов. Ә. Тіл білімі. Алматы, 1996.

4. Общее языкознание. Внутренняя структура языка. М,1972

9- дәріс ТІЛ ЖӘНЕ ТАНЫМ. Когнитивті лингвистика.
Тарихи тіл білімі - тіл тарихы туралы ғылым. Зерттеу нысанасы - бүкіл тіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Диахрондық лингвистика. Сипаттамалы лингвистика-белгілі бір кезеңдегі тіл жағдайын зерттеу, яғни белгілі бір уақыттан және өзгерістерден тыс жататын қатынастар жүйесі ретінде зерттеу. Синхрондық лингвистика.Жалпы тіл білімі – жалпы тілдерге ортақ, универсалды мәселелерді зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Жеке тіл білімі-жеке, нақты, туыстас тілдер тобын зерттейді. Туыстас тілдер тобын тюркология (түркі тілдер). Славянистика (славян тілдері), германистика (герман тілдер) т.с.с. зерттейді.Ғылым атаулы екіге бөлінеді: қоғамдық (әлеуметтік) ғылымдар және жаратылыстану ғылымдары.Тіл білімі қоғамдық (әлеуметтік) ғылым. Тіл білімі - дербес ғылым. Ол әр түрлі қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарымен де қарым-қатынаста, өзара байланыста болады.Тіл білімі және филология. Филология грек тілінен аударғанда «сөзді сүю» деген мағынаны береді. Тіл білімі - тарих, археология, этнография, әдебиеттану, психология, педагогика, логика, философиямен байланысты.Тіл білімінің әр түрлі ғылым салаларымен байланысынан туындайтын түрлері: социолингвистика (әлеуметтік лингвистика) этнолингвистика, психолингвистика, лингвостатистикалық, лингвистикалық философия, логикалық грамматика, қолданбалы лингвистика, лингвистикалық география, когнитивтік лингвистика, лигвомәдениеттану, интерлингвистика және т.б.Тіл қоғамдық құбылыс. Қоғамсыз тіл, тілсіз қоғам болуы мүмкін емес.Тілдің қызметтері: қарым-қатынас құралы болу – коммуникативті, ойды жарыққа шығару қызметі – экспрессивті, адамның көңіл-күйді білдіруі – эмоционалды, таным құралы болуы - когнитивті, белгілі бір зат не құбылыстың атауы болуы - номинативті және т.б.

Тілдік таңбалар: фонема, морфема, сөз тіркесі, сөйлем.Тілдік таңбаның белгілері: 1) еріктілік, 2) шарттылық.Еріктілік, шарттылық дегеніміз – таңба мен сол таңба арқылы белгіленген заттың немесе ұғымның арасында ешқандай табиғи байланыстың жоқтығы. Семиотика - хабарды сақтап басқаға жеткізе алатын әр түрлі таңбалық жүйелердің құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылыми пән.Құрылым дегеніміз - бүтін нәрсенің элементтерінің арасындағы қатынастар схемасы.Тіл бүтіннің әр тектес элементтердің ара қатынасынан және бірлігінен тұрады. Тілдің құрылымы тілдік бірліктер дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем. Фонема - тілдің ең кішкене дыбыстық бірлігі. Морфема – ары қарай бөлшектеуге келмейтін тілдің грамматикалық, лексикалық мағынасы бар тілдік бірлік. Сөз – болмыс құбылыстарын, заттарын, олардың қасиетерін атайтын негізгі құрылыстық-семантикалық тіл бірлігі. Сөйлем – тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі. Жүйе дегеніміз - өзара байланысты бір тектес элементтердің бірлігі. Лингвистиканың ғылыми нысаны- тіл, бірақ бұл тұжырымдама бізге толық емес. Ертедегі гректер тіл деп оның адамның ойы мен сезімінің тек жазбаша түрде берілуі деп айтқан. Тіл туралы ілімді олар грамматика деп атаған (грек сөзі «grammatike» - тіл құрылымы туралы ғылым, грекше «gramma» -грекше жазылған әріп) және оны философияға қатысты қоршаған орта туралы жалпы білімдердің бір бөлігі ретінде санаған. Ғылымның коммуникативті ( латын сөзі «comulatio» - ұлғаю, қорлану деген мағынаны білдіреді) сипаты бар. Ол нысан туралы алынған білімдерімізді жинақтап, білімімізді атқарады. Қазіргі заманда біздің тіл туралы біліміміз Де Соссюр кезіндегінен бірталай айырмашылығы бар. Біз нысандардың заттық және функционалды қасиеттерін қарастыруымыз керек. Заттық дегеніміз нысанның, ағзаның және құбылыстардың табиғи туа біткен қасиеті. Олар ішкі қасиеттер болып есептеледі, мысалы адамның заттық қасиеттері – оның ішкі құрылысы арқылы анықталады (дене құрылымы, жүйке жүйесі, қан айналымы, зат алмасу).

Функционалды қасиеттері (латын сөзі «funktio»- рөл, қарым-қатынас) сыртқы басқа адамдармен қарағанда қасиеттерді сипаттайды. Мысалы, мұғалімнің оқушыға қатысы, айдаушының көлікке, ректордың университетке қатысы. Осы заттар мен құбылыстарға , тілге де тән қасиеттерді есепке ала отырып тіл туралы ғылымыд екі негізгі бағытқа бөлуге болады: ішкі лингвистика және сыртқы лингвистика.

Когнитивті лингвистика ( латынша «сognosure» -тану) ой мен тілдің ара қатынасын, адамның танымдық әрекетінің құбылыстары мен нәтижелерінің сөйлеуде және тілде қалай байқалатынын зерттейді.Когнитивті лингвистика- бұл 1970 жылдың ІІ жартысында пайда болып, әсіресе Еуропа елдерінде лингвистикалық зерттеулердің басты бағыттарының бірі болды. Бұл зертттеудің түрі АҚШ-та пайда болғандықтан, оны көбіне сол елде «когнитивті грамматика» деп атады. Когнитивті лингвистиканың пайда болуы – бұл жалпы методологиялық құбылыстардың орнынан ауысуымен тікелей байланысты, бұл лингвистикада 1950жылдың аяғна таяу кездерге келіп тірелді. Бұл фундаментальдық қозғалысының басты бөліктері Хомсконың жасаған генеративті грамматикасы болды. Негізгі түсінігі «түпкілік құрылым» ( глубинная структура), грамматиканың тез дамуы, лингвистикалық прагматиканың пайда болуы, мәтін теориясының және қазіргі грамматикалық теорияның пайда болуы. Осы зерттеулердің басталу негізіне тілдік фактілреді түсіндіру ойы кіреді, сонымен қоса егер генеративті тұжырымдамада түсіндіру мағынасында , ең бірінші адамның тілдің заңдылықты біл қабілетін ашу бағытында бастауыштар ұсынылса, басқа түсіндірмелі бағдарламаларда тілдік фактілер де соның бөлікшесі бола алады. Мысалы, егер тілдік прагматика үшін осындай фактілер ретінде адамның әлеуметтік контексттік іс-әрекеттері (түсіндірмелік құрылымдар ретінде – іс-әрекеттің мақсаты, шарттары болса), онда когнитивтік лингвистикада үлгілік құрылымдар ретінде когнитивтік құрылымдар және адамның танымдық құбылыстары: фрейм ( М.Минский, лингвистикалық тапшылықтар, бұл түсінікті жалғастырушы Ч.Филлмором), жүзеге асырылған когнитивтік үлгі (идеализированная когнитивная модлеь) (Дж. Лакофф) немесе ментальдік кеңістік ( Ж. Фоконье);

Тілдік пайда болуларға байланысты когнитивтік қолайлылықтарына мысал келтіре кетсек. 1970 жылдың бастапқы кезеңдерінде, когнитивтік лингвистиканың пайда болуының бастапқы кездерінде , американ лингвисті У.Чейф өзінік толық жұмыстары баспаға шықты.Оның ішінде ағылшын сөздерінің айтылу интонациясы, сөздердің орналасу заңдылықтары, сонымен қатар олармен тығыз байланысты грамматикалық категориялар анықтамалары, адамның естік қабілет құрылымы және адамның мәліметті қабылдай алу қабілетінің танымдық процестері туралы да айтылды. Сонымен, ағылшын тілінде хабарлы сөйлемдердегі қойылатын интонация, яғни кез келген бір жағдайды хабарлай айтылу, бұның орнына Чейф бойынша, мезгілдік пысықтауышқа байланысты, осы айтылып тұрған, хабарлай айтылған жағдайдың қайсы түпкі жалтан алынған мәлімет екенін, когнитивтік күштің қаншалықты қолданылу керектігін – кейбір мәліметтердің белсенділігі қаншалықты екеенін анықтауға бағытталған.

1. Бәрінен бұрын, когнитивтік лингвистика көп жылдар бойы дамып, тіл мен ғылым, адам туралы ғылым арасындағы қиын жағдайлардыұстап келе жатыр. Тілдік құрылымдық қасиеті психологиялық механизмдерге тікелей баланысты. Бірақ та, соған қарамастан, лингвистер мен психологтар арасында көптеген қиыншылықтар кездседі: бұл ек гуманитарлық ғылымдар, бірінші, лингвистика- пәндердің « семиотикалық ретін» құрайды, ал психология - өзіне «физикалық » циклді құрайды. Когнитивті лингвистика, дәлірек айтқанда қарама-қарсы ретте құрылған: бұл лингвистикалық шындық көмегімен психологиялық болжамдар арқылы түсіндірілген. Болжамдар психологияға тәуелді болуы мүмкін немесе лингвист арқылы да құрылуы мүмкін.Бірақ олар лингвистикалық фактілерді, критерийлерді түсіндіру үшін құрылады.

2. Когнитивті лингвистиканың екінші бастауы болып лингвистикалық семантика табылады. Негізінде, когнитивті лингвистиканы «сверхглубинная семантика» деп анықтап, семантикалық ойлардың қарапайым дамуы деп қараструға болады. Лингвистикалық семантика мен когнитивті грамматикаға негізгі жолдар американ лингвистері Л.Талми и Р.Лангакер (Лэнекер) жұмыстарында толық берілген. Мысалы, Талми канцептуалдық супер категориялрдың бірнеше ретін қарастырған, оларға әртүрлі грамматикалық құрылымдар жатқызуға болады. Мысалы, мынадай жұптарда ойдық қарым-қатынасты сипаттау үшін: (4)а. Доп көк шөпте домалады. б.Доп көк шөпте домалауды жалғастырды. (5)а.Ол онымен сыпайы б.Ол онымен тура (6)а. Оған театрға баруға тура келді. б.Оған театрға баруға мүмкіндік болды. әмбебап сызбалардың басқа да көптеген түсініктемелері болды, ол «күш динамикасы» деп аталды: бұл жұп сөйлемдерде бір жағдайдың әртүрлі айтылу жолдары берілген, олардың бөліктері болып, агонист- айтылған жағдайдың сақталуына қатысты. Нақты жағдайлар физикалық (4), психологиялық (5) әлеуметтік(6) ара байланысқа жатуы мүмкінжәне көптеген әртүрлі тілдік құралдармен сипатталуы мүмкін. Талмидің айтуы бойынша, динамикалық күштің когнитивтік-семантикалық категориясы дәстүрлі грамматикалық категорияларды жалпылауға мүмкіндік береді.

3. Когнитивтік лингвистиканың тағы бір, тарихи бастауы бар: оның құрылу кезеңі ( 2-3 жыл кейінірек) когнитивтік ғылымның (ағыл.cognitive science) пайда болуымен қатар келеді, оны когнитология немесе когитология деп те атай береді. Когнитивтік ғылымның зерттеу пәні болып адамның білімінің құрылымы және орналасуы, ал ол инженерлік пәннің дамуы нәтижесінде, яғни жасанды интелектің дамуы нәтижесінде пайда болды. 1960-1970 жылдары жасанды интелектіде түсінік пайда болды.Ол бойынша, үлгіленуімен жасанды интелектайналысатын адамның интелектуалдық процесі «адамның әмбебап ойлау заңымен » басында айтылғандай еш байланысы жоқ екені анықталды: көртеген интелектуалдық тапсырмалар адамның білімімен шешіледі. Когнитивтік ғылымда 1970 жылдың өзінде білімді көрсетуші тілдер және оларды қолдану принциптері (концептуалдық қорытынды ережежесі) дайындалып шығарылды.

1970 жылдар жасанды интелектіде А.Ньюэл және Г.Саймонның «мәліметтерді символдық қайта құру» семантикалық парадигмасы жоғары орынды алды. Ал Массачусетск технологиялық институттағы жасанды интелект лабороториясының директоры П.Уинстон айтуы бойынша, машинаны қарапайым тілді үйретуге тырысу, жаңа бір интеллект жасап шығарумен бірдей. Осындай ғылым барысында когнитивтік лингвистика пайда болды.

Осы когнитивтік лингвистиканың пайда болу және даму барысында, орын алған лингвистикалық типология және этнолингвистика . Бұлар тілдің құрылымын жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Когнитивтік лингвистиканың құрылу кезеңдері мынадай жағдайда. 1975 жылы «когнитивтік грамматика» термині ең алғаш Дж.Лакофф және Г.Томпсонның «Представляем когнитивную грамматику» атты мақалаларында берілді. 1985 жылы когнитивтік грамматика үлкен көлемде, бірақ ескірген кезеңінде көрсетілді. Сол уақытта Ж.Фоконье «Ментальные пространства» кітабы, дәстүрлі лексико-грамматикалық проблемаларды көрсетті. 1987 жылы Р.Лангакердің «Басты когнитивті грамматиканың» бірінші томы басып шығарылды, екіншісі – 1991жылы шықты. Кейін М.Джонсонның Ойланудағы дене (ағыл. The Body in the Mind). Сонымен қатар, Р.Джэкендоффтың монографиясына бастау болған және оның кітабы «Таным және есептеуіш ойлау» шықты.1995 жылы «Тіл және ақыл» деген жинақ аудармасы шықты. 1990 жылдан бастап, «Когнитивті лингвистика » журналы шығарылады. Когнитивті лингвистика алғашқы кезеңдерде тек танымдық құрылымдар мен шыққан болжамдарды ғана байланыстырған болса, дами келе өзінің негізгі пәнін, өзінің ішкі құрылымын және категориялық аппаратын таба бастады. Қазіргі уақыттар когнитивті лингвистиканың өз ішінде келесі бөлімдерді алып көрсетуге болады.

1. Өндіріс процестерін және қарапайым тілді түсінуді зерттеу. Тарихи жағынан алғанда бұл анағұрлы ескі бөлім, бұл компьютерлік үлгілерді құрастырушы мамандардың қатысуымен құрылған бөлім. Бұл ймақта өзінің үлесін қосқан лингвистердің ішіндегілерінің бірі У.Чейф. Ол естің категориялары мен белсенділігін зерттеген.

2. Тілдік категорияның принциптерін зерттеу. Бұл бағытта көп жұмыс жасағандар Дж.Лакофф, Элеонора Роштың ойын жалғастырушы.

3. Түсіну құрылымының түрлерін және олардың тілдік ұқсастықтарын зерттеу. Бұл жұмыстар жасанды интеллект бағытында басталды. (Р.Абельсон, Р.Шенко, М.Минский –фрейм және сценарий сиқты категориялардың авторлары).

4. Когнитивті-семантикалық суперкатегорияны зерттеу , бәрінене бұрын Л. Талми есімімен байланысты. Тарихи жағынан алғанда, когнитивті лингвистика Н.Хомскийдің альтернативтік генеративизмі ретінде беріледі. Когнитивті лингвистиканың негізгі орталықтары болып Беркли мен Сан-Диегодағы Калифорния университеті сонымен қатар, Нью-Йорк штатындағы Буффалодағы когнитивтік ғылым орталығы Университеті табылады. Еуропада , әсіресе, Голландия мен Германияда когнитивті лингвистика жақсы дамыған. Жыл сайын халықаралық конференциялар өткізіліп отырады.
10 -дәріс

Тақырыбы: Сөйлеу коммуникациясы. Тілдік қарым-қатынастағы прагалингвистика.

Этнолингвистика терминінің көп тараған анықтамасын О.С. Ахманова берген: «Этнолингвистика – это раздел макролингвистики, изучающий отношения между языком и народом и функионировании и развитии языка

В.Гумбольдтың тілдік формалар арқылы тілдің семантикалық өзгешелігін білдіретін оның (тілдің) ішкі формасы туралы ілімі этнолингвистиканың қалыптасуына да өте маңызды болды. Проф.М.М.Копыленко В.Гумбольдт іліміне сүйене отырып, әлем тілдерін зерттеу дегеніміз олардың дыбыстық көрінісін ғана емес, этнолингвистикасын зерттеу деп тұжырымдайды [3,9].

Әлемдік тіл білімінде В.Гумбольдт ілімі кейін Бодуэн де Куртенэ, А.А. Потебня, Ф. де Соссюр, А.Вежбицкая т.б. зерттеулерінде ары қарай дамытылды. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика мәселелері проф. М.М.Копыленко, акад. Ә.Қайдар, проф. Е.Жампейісов зерттеулерінен басталып, кейін М.Манкеева, Ә.Ахметов, С.Сәтенова, А.Жылқыбаева, Р.Шойбеков, Б.Уызбаева, Қ.Аронов, А.Мұқатаеваның, М.Абдрахманованың жеке салаларға байланысты еңбектерінде кеңейтілді.

Қазақ тіл білімінде этнолингвистика ғылымымен алғаш айналысқан ғалымдардың бірі акад. Ә.Қайдар этносты, этнос болмысын тек оның тілі арқылы толық түсінуге болатынын, этнос өміріндегі «мол деректер мен мағлұматтарды тіл ғана бойына сыйғызып», ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетінін, тіл этностың өзін танып-білудің қайнар бұлағы екенін айтады. Сол себепті ғалым тіл феноменін «тіл әлемі» деп қолдануды ұсынады. Осыған орай Ә.Қайдар этнолингвистика дегенге мынадай анықтама берді: «Этнолингвистика этнос болмысын оның тілі арқылы танып білу мақсатынан туындаған лингвистиканың (тіл білімі) жаңа да дербес саласы» [4,5-11]. Ә.Қайдар этнос жайын тілдің лексика-семантикалық қорын байытатын, «небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырылып, мазмұн-тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің көздері» ретінде алты этнолингвистикалық арнаны көрсетеді. Олар: баламалар, тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиет үлгілері. Халықтық спорт және ойын атауларын білдіретін тіл бірліктеріне осы арналардың бәрі дерлік қатысты деуге болады.

Акад. Ә.Қайдар «тіл әлемін» «Адам», «Қоғам», «Табиғат» деп үш салаға бөліп қарайды, оларды іштей 30 үлкен макротопқа, ал макротоптарды өз ішінен 200-дей микротопқа бөліп көрсетеді [4,19]. Біздіңше, ұлттық спорт, ойын атаулары осы үш саланың үшеуіне де қатысты. Себебі ұлттық спорт, ойын-сауық, олардың атауларының қалыптасуы нақты қоғамдық - әлеуметтік өмір жағдайында жүзеге асады. Спорт, сауық ойындарымен шұғылданушылар, оларды ұйымдастырушылар адамдардың өздері және олар табиғи кеңістікте (дала, алаң) ойналады. Ұлттық спорт, сауықтың бір түрі – аңшылықтың негізгі нысаны табиғи тағы аңдар мен құстар екені белгілі.Ә.Қайдардың пікірінше, қыран құстар «Хайуанаттар дүниесінің», «Құстар»деп аталатын тармағына жатады. Бірақ қыран құстар жайындағы этнографиялық мәліметтер «Кәсіпшілік» деген тармақтың «Аңшылық», «Саяткерлік» бөлімшесінде берілуге тиіс» [4,71].

Қазақ этнолингвистикасын зерттеуде Ә.Қайдар ұстанған тағы бір принцип – зерттеу объектілерін өзара байланыс-қатынастылығына қарай жүйелі түрде топтастыра зерттеу [4,17-б]. Біз зерттеу нысаны етіп алып отырған халықтық спорт, ойын атаулары өз ішінде бірыңғай емес. Оларды жиын-тойларда, ашық алаңдарда, үй ішінде ойналатын ойындар деп бөлуіміз, аңшылыққа, саятшылыққа қатысты атауларды өз алдына жеке қарастыруымыз зерттеу нысандарын топтастырудың осы принципіне негізделген. Қазақ тіліндегі спорттық ойын атауларының бәрі жеке бір макротоптың құрамына кірсе, ал олардың іштей бөлінетін түрлері ондағы микротоптарды құрайды.Этностың шынайы бейнесі, болмысы туралы тілдік деректер, мағлұматтар оның тіл әлемінде сақталып, сол арқылы болашақ ұрпаққа жеткізіліп отырады. Бұдан тілдің кумулятивтік қызметі туралы мәселе туындайды.«Кумулятивизм (от лат. cumuiatio увеличение, скопление) – методологическая установка философии науки, согласно которой развития знания происходит путем постепенного добавления новых положений к накопленной сумме истинных знаний». Ә.Қайдар тілдің кумулятивтік қызметін оның коммуникативтік және эстетикалық қызметтерімен бірге үшінші қызметінің бірі ретінде қарастырады [4,18-21].Осы тұрғыдан қарағанда халықтық спорт, ойын-сауыққа, оның түрлеріне қатысты атаулар, сөз тіркесі, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар т.б – бәрі осы салаға байланысты ғасырлар бойы қалыптасқан сөздік қордың ауқымды бөлігін құрайды. Бұл атаулардың бірқатары шығу төркіні жағынан көне түркі дәуірімен ұштасып жатқанымен, негізінде қазақтың халық болып даму дәуірінде қалыптасқан тарихи сөздер болып табылады [5,125-127]. Мысалы, аңшылыққа байланысты: саятшылық, құсбегі, қызылшы, қызылдату, қағушы, шоршы, қансонар, келтесонар, жым, қайыру, қоңыр аң, апан; бүркіттің жасына қарай: қантүбіт, тастүлек, тірнек, көктүбіт, мұзбалақ, қандыбалақ т.б. бөлінуі; аң аулау құралдары: тұзақ, тор, аран, аусар, атқы, қалжуыр, қамба, шарға т.б., аң аулау тәсілдері: індету, құлату, қаумалау т.б., ат спортына байланысты: аламан бәйге, ошақ бәйге, айдау ат, құнан жарыс, жорға жарыс, көкпар, ат омыраулату, аударыспақ, қызқуу, күміс алу т.б., күрес түрлері: қазақша күрес, тауық күрес, ырғақ, ұстау, шалу, ілу т.б ашық даладағы ойындар: соқыртеке, қызылту, ақсерек-көксерек, бестас, асық, үштабан, құмар, алакүшік, ақсүйек, әйгөлек, алтыбақан, әткеншек, арқан тарту, қашпадоп т.б.; үй ішінде ойналатын ойындар: белбеу тастау, ұшты-ұшты, білектесу, көрші, тоғызқұмалақ, дойбы, санамақ, инем тап т.б.; спорт, ойын түрлеріне байланысты салт-жоралғы атаулар, тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар т.б. - бәрі бұрыннан келе жатқан, халықтық сипат алған тіл бірліктері болып табылады. Бұл сияқты атаулар халықтық спорт, ойын түрлерін бірнеше ғасыр бойы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші тіл құралдары қызметін атқарады.

Ұлттық спорт, ойын-сауық атауларынан халықтың салт-санасы мен дүниетанымындағы түсінігін, өзіндік ерекшелігін көруге болады.Дүниеде аң ауламайтын, құс салмайтын халық жоқ деуге болады. Бірақ әр халықтың аңшылық дәстүрі өзіне ғана тән, өз дүниетанымына, түсінігіне сай қалыптасады. Мысалы, тұрақты тіркеске айналған «қанжығаға байлау» жасы кіші аңшының олжасын жасы үлкенге сыйлайтын, жасы үлкеннің қанжығасына олжа байлау салтына байланысты айтылады. Ал оның негізі қазақ халқының жасы үлкенді сыйлау, құрметтеу әдетінде жатқаны белгілі. «Үйірімен үш тоғыз» қазақтың аңшылық дәстүрінде ежелден сақталған «олжа көбейсін», «олжалы бол» деген тілекті білдіріп тұр. Қазақ халқында ежелгі салт бойынша, сегіз қырлы, бір сырлы жігіттің бағы жанып, арманы орындалуы үшін, «жеті қазына» қажет деген түсінік қалыптасқан. Этнографиялық деректерде олар былайша таралады: 1) жүйрік ат, 2)қыран бүркіт, 3) құмай тазы, 4) берен мылтық, 5) өткір кездік, 6) ау – жылым, 7) қандыауыз қақпан. Қазақта жеті қазынаның бұдан басқа да нұсқалары бар. Солардың ішінде жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы міндетті түрде қайталанып отырады, қалғандары садақ (мылтық орнына), сұлу әйел, ілім-біліммен ауыстырылып, түрлі нұсқада өзгеріп отырады. «Жеті қазынаның бірі - ит» деп, қазақта итті басқалардан бөліп айтады [4,47-48].Этнолингвистика этнос мәдениетімен тікелей байланысты. Этнос мәдениеті дегеніміз – белгілі бір этнос (ұлт, халық, тайпа) мәдениетінің дамуын және оның қоғамдық - әлеуметтік заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы. Ә.Қайдардың пікірінше, «этнос мәдениеті әрбір этносқа тән табиғи, әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасқан құбылыс. Өмір-тіршілік салты, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология т.б. осының бәрін біз этнос мәдениетінен таба аламыз. Ал соның бәрін танып білудің ең басты құралы - тіл екендігін мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойындайды» [4,13].Қазақтың спорт, ойын-сауық ойындарының атаулары қазақ халқының этностық мәдениетіне кіретін көп саланың бірі болып табылады. Осы саладағы қазақ этносына тән материалдық, рухани құндылықтарды ондағы атауларды, яғни тілдік құралдарды зерттегенде ғана танып білуге болады.Спорттық, ойын-сауық атауларының танымдық сипаты этнографиямен де байланысты. Этнос тілі этнолингвистика мен этнографияның екеуіне де ортақ, бірақ оны екеуінің зерттеу тәсілі бірдей емес [4,17]. Мысалы, қазақтың аңшылық дәстүрін, оған байланысты негізгі нысандарын - аңшы құстар мен аңшы иттерін, аулау құралдары мен аулау тәсілдерін, олардың аталуын этнографтар этнос мәдениетінің көрінісі ретінде қарастырады. Ал этнолингвистер осы нысандарды және оларға қатысты ұғым, түсініктерді психикалық, этникалық тұрғыда олардың тілде қалай көрініс табатынын зерттейді. «Этнос болмысына қатысты тіл фактілерін этнографияға қарағанда этнолингвистика әлдеқайда ауқымды да кең пайдаланады, олар тілдегі мән-мағынасын жан-жақты да терең түсіндіруге тырысады»

Сөйтіп, этнос тілі этномәдениет пен этнографияның, этнолингвистиканың үшеуіне де ортақ нысан болып табылады, олардың әрқайсысы этнос тілін әртүрлі деңгейде, мақсатта қарастыра отырып, оның танымдық өрісін, сипатын түсінуге мүмкіндік береді.