Жанымбет сәбиттің өлеңдеріне сын
жүктеу/скачать 27.57 Kb.
|
| Ақынның ақындығы
Енді, Сәбиттің шешендік, ақындық жарына келейік. Расын айтқанда, Сәбит төрт аяғынан тап басқан ақын емес. Сәбит өлеңінің ішінде мағынасы мен ырғағы, пішіні мен мазмұны бірдей келіп отырмайтын жерлері көп. Әдебиет сұлулықты негіз қылса, өлең әдебиеттің бір үлкен тарауы болса, Сәбиттің бұл жағы әлі кем. Сәбит бұл жағынан іргелі ақынның қатарына қосылмайды. Ақын сөзіне сын берген, ескі ақын Абайдың сынына келмеген жері көп: «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан киыстырар ер данасы, Тілге женіл, жүрекке жайлы тиіп. Теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы», – десе Абай, Сәбит өлеңі әлі түзеліп болмаған, ер жетпеген жас баланың аяқ басқанынша келеді. Мәселен: «Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшының» 65-бетінде: «...Күдекең түкті білмейді Бұлар неғып жүр!» дейді. «Әуре қылып осынша» Деп кеңсені тілдейді. Далаға атты байлады, Кездесті сот жоқ ойдағы. Бір сұмдыктың болғанын Күдекең енді ойлады. «Ойланбадым, білмедім» Деп бармағын шайнады. Гүлжанға қарап «әй, қатын, Бір сөзім бар айтатын. Мойныңды бері бұра кет, Бері кел, не бар қорқатын», дегенде әуелгі шумағы төрт жол, бұдан алдыңғы шумақтары да төрт жолдан. Екінші шумағы алты жол. Мұнда әуелгілерінен екі тармақ асып кетті. Кейінгі шумағы тағы төрт жол, бірқалыпты, бір өлшеумен келмеген. Тағы да осы секілді сол өлеңнің 57-бетінде, тағы сол өлеңнің 79-бетінде алдынғылары төрт жолдан болып келеді де, міне жерге келгенде: «Жиылыс көпке созылды, Жалшылар көпті сезінді. Бойына сінген әдеттен Сол жерде көбі безінді «. төрт жолмен қысқартып келіп, «Тус ауа жұрт жиналған, Кездескен өңшең қиыннан, Тарамады тез босап». деп, бұдан былай үш жолдап кетеді. Тағы біраз төрт жолдан барып қайталанып үш жолға жеткізді. Онысы дұрыс болар еді, егер де төрт жолдап төрт шумақ ия бес шумақ жазып, үш жолдап та сондай терт-бес шумақ кылып келтірсе. Төрт жолдағы тоғыз шумақ, үш жолдағы төрт шумақ жеке төрт жолдап екі шумақ жазып тағы үш жолдап кетеді. Осындайлар Сәбиттің өлеңдерінде көп кездеседі. Оқып келе жатқанда, дауыстың толқынында өзгеріс туып отырады. Желіп келе жатып аяңдай қалып, қайта желіп, желіп барып шаба жөнелген секілді болады. Осы секілді өлеңдер жинағының 138, 204, 142-беттерінде өлең ырғағының буын жағына келсек, буыны асып, кеміп отыратын жерлер де көп. Мәселен: өлеңдер жинағының басындағы «Жастар» деген өлеңін алайық. Мұның өлшеуі 11 буыннан. Бірақ оның екінші жолы 13 буын. Оныншы жолы 12 буын. Және де сол өлеңнің 182-бетінде «Домбыра алсам қолыма» деген өлеңі 7 буынды өлшеу. Бірақ, мұның алғашқы жолы 8 буын. Және бір жолы аяқсыз. Сондықтан жалпы өлеңіне қарап бағалай алсақ, еліктегіш емес дейміз. Бірақ, Сәбитте Жүсіпбек айтқан «Мағжан қазақ өлеңінің түріне, өлшеуіне 8-9 түрлі түр кіргізді» дейтін түр, жаңадан кіргізген үлгі Сәбитте жоқ. Бірақ, ақын түзеле келе екі сегіз 16, екі тоғыз 18 түр кіргізер. Оны ақынның келешегі көрсетер. Әзірге біз Сәбиттің осынысына қанағат қыла тұрамыз. Жоғарғы айтқан Сәбиттің өлеңінде кемшіліктер болса, менің сынымда да кемшіліктер көп. Себебі, жоғарғы өзім айтқан сөзіме, сыншыға қойған шартыма өзім де тура келе алмаймын. Енді жалпы бағасын алып, сыннан шығаратын қорытндымыз не болу керек? Сәбит өлеңінің жақсы жағы: Бірінші, Сәбиттің тілі жеңіл. Қара шаруаның, кедейдің санасына үйлестіріп жазады. Оқыған адам түсінбестей көмескі, не болмаса, терең мағыналы сөздер аз. Бұл – бір. Екінші, Сәбит өлеңі тұрмыстан алып жазылады, өткен-кеткен қысыр сөздер аз. Үшінші, Сәбит өлеңінде иесін танытарлық көзге көрінбей ақылмен сезілетін белгі де бар. Ақынның сөзін оқып жүрген адам Сәбиттің өдеңі екенін көп ұзамай біле қояды. Бұл қасиет ақындардың бәрінде де, Сәбитте де бар. Төртінші, Сәбит бетін кедейге, қара шаруаға аудара отырып жазады. Ұстаған бағыты түзу. Сәбит өлеңдерінің жаман жағы: Сәбит өлеңдері ұзақ, аяғы шұбалаңқы келеді. Бір бастап алса, барып-барып тоқтайды. Бұл өлеңнің маңызын кетіреді. Шумақтары тәртіпті емес, буын өлшеулері, ырғағы келмейтін жерлері көп болады. Сәбит өлеңі тілге кедей, тіл байлығы шамалы. Өлеңнің арасындағы кей сөздер тиісті орындарына қойылмайды, салақ жазады. Өзі айтқандай, суреттеу жағы аз. Өлеңге көрік беретін нәрсенің біреуі – суретшілік. Сәбит өлеңдерінде осы жағы да кем. Жалпы айтқанда, өлеңнің сұлулық жағына, оқушыға әсер беретін жағына көз салмайды. Енді Сәбит өлеңі әдебиет ағымының қай тарауына кіреді десек, біз жоғарыда айттық, Сәбит тұрмыстан алып жазады, бір нәрсені жазады. Сәбит өлеңінің көбі осылай. Олай болса, Сәбит өлеңі әдебиет ағымының «шыншыл» тарауына кіреді. Сәбиттің өзін қандай ақын десек, «шыншыл» ақын дейміз. Сәбит өлеңінде суреттеу жағы аз, «суретшіл» ақын емес. Қиялға берілген, ойының дегенін жазатын, яки өлеңмен пәлсапа тексеретін «қиялшыл» ақын емес. Саясат жағынан сынасақ, Сәбит анық жұмыскердің де ақыны емес. Ауылдың да, ұлттың да ақыны емес, жалғыз аты, жалғыз сиыры бар қара шаруадан төменірек, жанын жалдап күн көрген жалшылардан жоғарырақ, қара керейдің ақыны. Жарып шыққан «тапшыл» да, «халықшыл» да емес. «Кедейшіл» ақын. «Кедейшіл» болғаны «тапшыл» болмағаныма деп сұраса, «таптың» ішіне жұмыскер де кіреді, кедей де кіреді. Сәбит әлі екеуін бірдей қолда ұстаған жоқ. Әлгі айтқандай кедейді қолына ұстайды. Сондықтан Сәбитке «тапшыл» дегеніміз дәл емес болады да, «кедейшіл» дегеніміз дәл келеді. Қысқасын айтқанда: Сәбит – кедей жүрегі, Сәбит – жүрегі, кедей – тілегі. Сәбит келешегі алдында жас ақын, келешекте Сәбиттің «таза тапшыл» ақын дерлік ақын болуыга тілектеспіз. «Еңбекші қазақ» газеті 1927 жыл, 24 желтоқсан жүктеу/скачать 27.57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|