Жұбаева О. ҚАзақ тілінің когнитивті грамматикасы
Жақтау функционалды-семантикалық категориясы
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
| Жақтау функционалды-семантикалық категориясы
Жақтау (персоналдылық) – сөйлесушілердің, сөйлеу үдерісіне қатысушылардың бір-біріне қатысын білдіретін семантикалық категория. Жақтау (персоналдылық) функционалды-семантикалық өрісінің негізін жақ грамматикалық категориясы құрайды. «Жақтау» атауын «персоналдылық» терминінің баламасы ретінде қолданып отырмыз. Бұл атауды алғаш А.Байтұрсынұлы қолданған болатын. Ғалым жіктік жалғауы мен тәуелдік жалғауын біріктіріп, «жақ жалғаулары» (қысқаша «жақтау») деп атаған [1]. Ғалым сөздердің үш жақта түрленуін басқа жалғаулардан бөлек қарастырып, мендік (айтушы жағы), сендік (тыңдаушы жағы) және бөгделік (айтушы мен тыңдаушы екеуінен басқалардың жағы) деп жіктейді. Жақ жалғауларына тәуелдік және жіктік жалғауларын жатқызады. Жұмысымызда А.Байтұрсынұлының атауларын, жіктеу парадигмасын негізге аламыз. Функционалды-семантикалық өріс ретінде жақтау – тілдегі жаққа қатысын білдіру үшін қолданылатын түрлі деңгейдегі құралдар (морфологиялық, синтаксистік, лексикалық, лексика-граматикалық) жиынтығы. Жақтау (персоналдылық) өрісінің грамматикалық орталығында грамматикалық категория ретінде жақ өз алдына өзіндік өріс құрады. Онда өзек (І, ІІ жақ тұлғасындағы етістік пен есімдік формалары) пен оның шет аймағы (периферия) айқындалады. Жаққа қатыс сөйлеуші тарапынан анықталып, сөйлеу актінің орталық нүктесі ретінде сөйлеушіге негізделеді. Жақ семантикасы сөйлеу әрекетіне қатысушылар мен осы жағдаятқа қатысушылардың сәйкес келу/келмеуіне негізделеді. Сәйкес келсе – жағдаят субъекті мен сөйлеуші бір болады не жағдаят субъектісі, сөйлеуші қатысқан топ болады. Ал сөйлеуші жақпен сәйкес келмесе – ол тыңдаушы жақ не сөйлеу актіне қатыспаған бөгде (ІІІ) жақ болуы мүмкін. Жақтау белгілі бір иерархиялық сипаттағы орталық пен периферияға жіктелетін өріс құрылымын түзеді. Жақтаудың ең жоғары биігінде сөйлеушіні білдіретін «мен», І жақ орналасқан. Оған ІІ жақ «сен» сәйкес келеді. Яғни семантикалық орталықтағы мен, сен есімдіктері тең түседі. Осыған байланысты А.Байтұрсынұлы жақты үшке жіктейді: «Жақ үшеу: 1-жақ – мендік яғни айтушы, 2-жақ – сендік яғни тыңдаушы жағы, 3-жақ – бөгделік яғни айтушы мен тыңдаушы екеуінен басқалардың жағы» [1]. Сол сияқты Р.О.Якобсон: «Жақ хабарламаға қатысушыларды көрсетеді. Мысалы, І жақ хабарламаның сөйлеуші тарапынан баяндалып тұрғанын, яғни белсенді қатысушы барын көрсетсе, ІІ жақ тыңдаушы жақ, яғни белсенді емес қатысушы барын білдіреді», – дейді [157, 100-б.]. Адамға қатысты ІІІ жақ орталықтан шетке ойысып, жақтау (персоналдылық) семантикасының перифериялық аймағында көрінеді. Осылайша, жақ категориясы, бір жағынан, жақтау семантикасының орталық аясын (І, ІІ жақ түрлері), екінші жағынан, орталықтан периферияға ойысатын аймақты (адамға қатысты ІІІ жақ) және нақты перифериялық (заттарды және жақсыздық) аймақты қамтиды. Жақтау орталығын құрайтын есімдік пен етістік формалары түрлі грамматикалық категорияларды емес‚ бір грамматикалық категорияны білдіреді. Жақтау (персоналдылық) есімдіктер мен етістіктерді біріктірген күрделі жұп құрылымды бір орталықты функционалды-мағыналық өріс болып табылады. I, II жақ сөйлеу актіне қатысушыларды білдіруімен қатар сөйлеуге қатыспайтын III жақпен де байланысты. Мұнда әр жаққа ене алатын тұлғалармен қатар енбейтін тұлғаларды анықтаудың мәні зор. I жақ жекеше түрінің мәніне (мен) II, III жақ тұлғалары ене алмайды, ал II жақ жекеше түрінің (сен) мәніне I, III жақ тұлғалары ене алмайды. Бұл жекеше І, ІІ жақ мәні мен ІІІ жақ мәнінің өзара қатысын білдіреді. Ал көпше түрінің І, ІІ жақтарында ІІІ жаққа шек қойылмайды. Яғни І, ІІ жақ көпше түрі ІІІ жақпен де байланысты. Адамдарды емес, заттарды білдіретін ІІІ жақ бұл қатынасқа ене алмайды, мұнда жақсыздық белгілер айқын көрінеді. Алайда заттарды білдіретін ІІІ жақ та жақтау категориясының шет мүшесі болғанымен, оның шеңберінен тыс қарастырылмайды: «адамдар әлемі» «заттар әлемімен» қатар тұрады. ІІІ жақ адамға қатысты қолданылғанда, сөйлеу актіне араласып, І, ІІ жақ есімдіктерінің позициясында қолданыла алады, ал затқа қатысты етістіктермен қиыса байланысқан ІІІ жақ олай алмаса алмайды. Адамға тән ІІІ жақ – орталықтан периферияға ойысу болса, заттар әлемі оның шеткі перифериясын құрайды. Адамға қатысты ІІІ жақ І‚ ІІ жақпен тікелей сәйкес келеді‚ бұл мәнде ол есімдігі І‚ ІІ жақ есімдіктерінің позициясында қолданыла алады‚ ал заттық ІІІ жақ І‚ ІІ жақпен сәйкес келе алмайды. Сондықтан адамды білдіретін ІІІ жақ семантикасы жақтау семантикасының жақын перифериясын немесе орталық пен периферияның аралығын қамтиды. Бастауыш ретінде қолданылған ол варианты үнемі субъектімен сәйкес келеді. Бұл – оның негізгі мағынасы болып саналады. Жекеше 3-жақ тұлғаның 1, 2-жақтардан негізі айырмашылығы – субъектінің жанды-жансыз болуына байланысты да болады. 1, 2-жақ тұлғаларда субъект міндетті түрде жанды болып келсе, 3-жақ тұлғасында екі түрлі болады: олар өзара жанды-жансыз болуына қарай оппозиция құрайды. Бұл етістік пен бастауыштың лексикалық мағынасына байланысты. 1, 2-жақ тұлғасындағы етістіктер бастауыштың жанды болуын талап етсе, 3-жақ тұлғасы тіркескен зат есімдердің семантикасы кең болуын, сондай-ақ кез келген субстантивтенген сөз табының болуына мүмкіндік береді. Заттық ол етістік формаларымен тіркескенде‚ сөйлеу актіне қатыса алмайтын «заттар әлемін» білдіреді. Сондықтан заттық мәндегі ІІІ жақ анық периферияда болады. Жақтаудың негізгі мәні сөйлеуші мен тыңдаушыға тікелей бағытталып, адамға қатысты қолданылады. ІІІ жақ сөйлеуші мен тыңдаушыдан бөгде адамды білдіреді. ІІІ жақ адамдардан басқа заттарды да білдіріп, жақсыздықты да көрсете алады. Осыған байланысты жақтау (персоналдылық) семантикалық категориясынан тыс қарастырсақ, ІІІ жақ аясы толық емес, жартыкеш болар еді. Мәселен, Ол жерде жатыр деген сөйлемде ол адамға қатысты болғандықтан, оны жақтау семантикалық категориясына енгізіп, тура осы сөйлемді (Ол жерде жатыр) ІІІ жақ есімдігі затқа (қағаз, кітап, доп т.б.) қатысты болғанда, бұл категорияға енгізбеу – әрине, негізсіз болар еді. Қазақ тілінде ол жіктеу есімдігі адамды білдірумен қатар заттарды да көрсетіп, сілтеу есімдігі ретінде қолданыла алады. Жалпы тіл білімінде ІІІ жақтың жақтау категориясына қатысына байланысты түрлі талас бар. Ф.И.Буслаев тыңдаушы мен сөйлеушіні білдіруіне байланысты І‚ ІІ жақтың адамдарға ғана қатысты қолданылатынын айта келіп‚ адамдарды да‚ заттарды да білдіретіндіктен, ІІІ жақты бөлек қарастырады. К.С.Аксаков та үш жақты өзара салыстыра келіп‚ ІІІ жақтың заттарды білдіре алатынын‚ ал І‚ ІІ жақтың ондай ерекшелігі жоқтығын тілге тиек етеді. Э.Бенвенисттің ойлары да ғалымдардың тұжырымдарымен сабақтас. Ғалым мен‚ сен‚ ол есімдіктерінің өзіндік ерекшелігін былайша көрсетеді: а) мен‚ сен есімдіктеріне ғана бірегейлік тән‚ ал ол есімдігі кез келген субъектіні білдіре алады; ә) І‚ ІІ жақ өзара алмасып отырады‚ яғни тыңдаушы сөйлеушіге айналғанда‚ сөйлеушінің «мен»-і «сен»-ге айналады; б) ІІІ жақ қана заттық мәнде қолданылады [158]. Жақсыздық формаларының мәні шеткі периферияға тән. Жақсыздықты жақтау (персоналдылық) семантикалық категориясынан тыс қарастыратын болсақ‚ оппозициялық қатар бұзылады. Себебі сөйлеу актіне қатысу белгісі оған қарама-қарсы сөйлеу актіне қатыспау белгісінсіз болуы мүмкін емес. Бұл орайда сөйлеу актіне қатысу /қатыспау белгісі арқылы І, ІІ жақ мағынасы ІІІ жаққа қарсы қойылады. Бірқатар зерттеушілер И.Ружичка, К.Аксаков, Э.Бенвенист жақсыздықты жақ категориясынан тыс қарастырады. К.Аксаков III жақ есімдігін орынбасарлық қызметіне де ерекше мән берген. Э.Бенвенист I, II жақ пен III жақты өзара салыстыра келіп, III жақты жақ категориясынан тыс қарастырады: «үшінші жақтың жаққа қатысы жоқ, етістіктің үшінші жағы жақтық қатынасты білдірмейді» [158, 262]. Алайда III жақ жақсыздық аясына енгенімен, оны жақ категориясының семантикалық құрылымынан тыс қарастыруға болмайды. Ол оның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. ІІІ жақ адамды, затты білдіру жағынан, тыңдаушы мен сөйлеушіге қатысы жағынан, жақсыздықты білдіруі т.б. ерекшеленгенмен, синтагмалық және синтаксистік жағынан І, ІІ жақпен қатар қоюға болатын тұлға болып табылады. Жаққа қатынас сөйлеуші тарапынан анықталып, сөйлеу актінің орталық мүшесі ретінде сөйлеушіге бағытталады. Дейктикалық үлгідегі актуалды категория ретінде жақтаудың мәні де – осында. Жақ категориясы әр тілде түрліше көрініс тапқан. Бір тілдегі ерекшеліктің бәрін басқа тілге тели беруге болмайды. Оған қазақ және орыс тілдерін салыстыра зерттеу барысында да көз жеткізуге болады. Үндіеуропа тілдерінде‚ оның ішінде орыс тілінде І жақ көпше түрі (мы) «я+не я» түрінде жалпылық мәнге ие болғанмен‚ бұл заңдылық қазақ тіліне сәйкес келмейді. Қазақ тілінде «мен+басқалар» мәні мендер тұлғасында емес‚ біздер тұлғасында қолданыс табады. Сонымен қатар орыс тілінде вы есімдігі қазақ тіліндегі сендер‚ сіз‚ сіздер тұлғаларында қолданылады. Яғни‚ екінші сөзбен айтқанда‚ қазақ тіліндегі анайы көпше (сендер)‚ сыпайы жекеше (сіз) және көпше (сіздер) тұлғаларының орнына орыс тілінде бір ғана форма (вы) қолданылады. Мен, сен есімдіктері сөйлеуге тікелей қатысын білдіреді. Мәнмәтін мен жағдаятқа байланысты біздер мен, сен (сіз, сендер/сіздер); мен, ол, олар; мен, сен (сіз), ол, олар; ал сендер (сіздер) – сен, ол, олар болуы мүмкін. Біздер есімінің категориалдық мәніне мен-мен бірге тыңдаушы, бөгде жақ кіре алады. Сендер/сіздер – сен-мен бірге III жақ тұлғалары енеді. Ғаламның тілдік бейнесі әмбебап әрі ұлттық сипатқа ие. Мысалы, барлық тілде де жіктеу есімдіктері бар, барлық тілде де етістік, сан есім т.с.с. бар. Ол – бүкіл адамзатқа тән. Ақиқат дүниені тану үдерісінде дүниетанымдық білімдер арқылы жалпыадамзатық сана қалыптасады. Жалпыадамзаттық сана әлемдегі барлық халыққа ортақ болады. Алайда тіл – қарым-қатынас құралы ғана емес, әр ұлттың ұлттық болмысын, дүниетанымын, ойлау жүйесін сипаттайтын жалпыадамзаттық құндылық. Демек, тілден жалпыадамзаттық құндылықтармен бірге ұлттық дүниетанымдық ерекшеліктер де көрініс тауып отырады. Ұлттық мәдениеттің семантикалық жүйесі, негізгі коды – этникалық тіл болып табылады. 1, 2-жақта сөйлесушілердің бір-біріне қатысы байқалады, олардың өзара ілтипаты, сыйластығы байқалады. Сондай-ақ дейксистік қатынас та көрінеді. Яғни мен, сен, ол деген кезде сөйленіс актіне қатысушылар көрсетіледі. Тіл арқылы қарым-қатынас ерекшеліктері де байқалады. Қазақ тіліндегі жақ категориясының анайы/сыпайы түрге жіктелуі ментальділіктің көрсеткіші бола алады. Бұл туралы А.Байтұрсынұлы былай дейді: «Сыпайылап сөйлегенде, сөйлеуші өзін мен деудің орнына біз дейді, тыңдаушыға сен деудің орнына сіз дейді, бөгде кісіні ол деудің орнына ол кісі дейді. Сондықтан біз – 1-жақ, сіз – 2-жақ, ол кісі – 3-жақ болады» [52, 226-б.]. Қазақ тілін зерттеген орыс тілді ғалымдар көбінесе осы тұста орыс тілінің заңдылықтарына түсіп кетіп отырған. Мәселен‚ қазақтар арасында болып‚ олардың сөйлеу мәдениетімен жақын танысқан Н.Ильминский: «Относительно личных местоимений должен заметить‚ что сказать о себе мен‚ а другому сен было бы неприлично в разговоре с высшим или младшему со старшим. Скромность и вежливость требуют сказать вместо того: біз‚ сіз. Таким образом‚ эти два слова в киргизском языке должны назвать вежливым единственным числом»‚ – дегенмен [109]‚ қазақ тіліндегі жіктелу үлгісін беруде орыс тілінің заңдылығына түсіп кеткен. М.Терентьев‚ П.Мелиоранский‚ И.Лаптьев т.б. зерттеушілердің еңбектеріндегі жіктеу үлгісі де осы сипатта. Яғни оларда анайы-сыпайы‚ жекеше-көпше жіктеу үлгілері өзара шатастырылып‚ вы есімдігінің қазақ тілінде үш түрлі тұлғада көрініс табатыны ескерілмеген. А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы еңбектерін зерделей отырып, ғалымдардың тәуелдеу мен жіктеуді, ең алдымен, анайы және сыпайы түрге бөліп алғанын көреміз. Анайы түрін іштей І жақ (мендік), ІІ жақ (сендік), ІІІ жақ (бөгделік), сыпайы түрін І жақ (біздік), ІІ жақ (сіздік), ІІІ жақ (оларлық) түрінде бөліп алған.
жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||