Жетписбаев батыр адамович
§ 2. “Жеті жарғының” зерттелу тарихы
жүктеу/скачать 0.87 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 2. “Жеті жарғының” зерттелу тарихы
“Жеті жарғының” зерттелу тарихы бірнеше ғасырды қамтиды, бірақ ескерте кететін мəселе бар. Алдымен “Жеті жарғыны” ғылыми түрде зерттеу, яғни академиялық деңгейде зерттеу, əлі күнге дейін тəжиребе ала алған жоқ. Екіншіден, “Жеті жарғыны” қазақтың əдет-ғұрып дəстүрлерімен, жолдарымен салыстыра отырып жəне жеке бөліп қарастырған зерттеулер жоқ. Тіпті “Жеті жарғыны” қазақтың мындаған жылдар бойы қордаланып, қоғамдық өмірінің реттеуші тетігі есебінде өмір сүрген заң-ережелерінен бөле жарып қарау мүмкін де емес шығар. “Жеті жарғы” туралы алғашқы салиқалы пікір айтқан А.И.Левшин қарама-қайшылыққа толы жазбалар қалдырды. Кіші жүз қазақтарының ішіндегі белгілі, салмақты ру басшылары мен сұлтандарының айтқанына сүйіне отырып А.И.Левшин: “было время, говорят благоразумнейшие из Киргизов Меньшой Орды, когда и наш народ жил в покое, было время когда и у нас существовал порядок, были законы и правосудье. Сей золотой век, о котором воспоминают они со вздохом, есть царствование знаменитого Хана их Тявки” (51. Ч. 3, б. 169.) – деп жазады. Қазақ қоғамының XVIII ғ. соңы XIX ғ. басында елеулі өзгеріске түскені, хан билігінің, ежелгі тəртіптің сындарының кете бастағаны бір жағынан тарихи заңдылық, екінші жағынан Ресейге бодандықтың тікелей нəтижесі. А.И.Левшин отаршылдық саясаттық қазақ қоғамына тигізген кері əсерін жаза қоймайды, оның пікірінше Əз Тауке заманында аздаған тəртібі болған қазақ қоғамының негізгі сипаты анархия: “…совершенное безналичие не может быть продолжительно, но непрочность властей, у Киргизов существующих, неопределенность оных, слабость, свобода переходить из под одной к другой, отсутствие законов, ненаказанность преступлений, очень близки к тому понятию, которое обыкновенно разумеется под словом анархия” (51. ч.3, с. 157). А.И.Левшин еңбегі XIX ғ. басындағы қазақ қоғамы туралы энциклопедиялық деңгейдегі түсініктер мен мəліметтерді бергенімен де, қазақ қоғамының ішкі өмір сүру тəртібі, заңдылықтары, мемлекет пен құқықтың ерекшіктері туралы пікірлері сын көтермейтін дəрежеде. Кейіннен А.И.Левшиннің қазақ қоғамы туралы айтқан ат үсті пікірлері В.В.Радлов тарапынан қатал сынға ұшырады. “Да не только живущие по соседству с киргизами (казақтар - Ж.А.) народности, но и такие научные авторитеты, как А.И.Левшин, резко отрицательно отзываются о киргизах…(бұдан əрі А.И.Левшин кітабынан үзінділер – Ж.А.)…Читая такие тирады, легко прийти к мысли, что киргизы – отбросы тюркского населения Западной Азии, воры и бандиты, бежавшие в широкую степь, так как не желали привыкать к упорядоченной жизни оседлых народов, одним словом, -раса, заслуживающая быть уничтоженной. Но на самом деле это не совсем так…мы имеем здесь дело со ступенью цивилизации, противоположной культуре эпохи оседлых народов, и нужно смотреть на их поступки и поведение с другой точки зрения. На правильность моего предположения яснее указывает то, что киргизы, не смотря на всю свою ненавистную окружающим анархию, живут состоятельно и у них отмечается весьма значительный прирост населения. Я сам долго жил среди киргизов и имел возможность убедиться в том, что у них господствует не анархия, а лишь своеобразные, отличающиеся от наших, но по своему вполне урегулированные культурные отношения” (70, б. 249). “Жеті жарғының” қазақ қоғамындағы қызметін, мемлекеттің ішкі жəне сыртқы саясатындағы орнын түсіну үшін көшпелі өмір салтына, оның шаруашылық жəне əлеуметтік тіршілігінің сырларына əбден қанығу керек. Тарихи деректерден орталық саяси биліктің пəрмəні мен құрығы қазақ қоғамына түгел жете бермейтінін көреміз, бірақ оның есесіне қоғамды біріктіріп ұстап тұратын реттегіш бар, ол рулар арасындағы, жеке адамдар арасындағы туыстық қарым-қатынас. Туыстық шаруашылықты, əлеуметтік өмірді, саясатты т.б. қоғам өмірінің салаларын бір жүйеге салады. “Жеті жарғы” осы жүйені дұрыс жұмыс істеткізетін құндылықтар жинағы. Оның ең басты мақсаты адамның əр басқан қадамын ережеге салу емес, ол мүмкін де емес, оның ең басты қызметі көшпеліліктің басты құндылықтарын айқындау. “Жеті жарғы” ережелерін қазақ қоғамының көпшілік бөлігі жатқа біледі. Қазақ ортасындағы əр дауды билер осы құндылықтар деңгейінен келіп қарастыруы басты шарт. Əр адамның мінезі əр түрлі болатыны сияқты “Жеті жарғының” да əр билікке дайындалған жеке ережесі жоқ. В.В.Радловтың өзіне дейінгі зерттеушілерден ең басты артықшылығы, ол қазақ қоғамының негізгі өмір сүру салтын, ерекшелігін жақсы түсінгендігінде. “В отношении же такого народа, как киргизы, содержащего столь много скота, не может быть и речи о неплановых переездах” - деп жазады ғалым (70, б. 253). Бұл қалыпты тіршілікті бұзатын тек сыртқы əсер, не халықтың, малдың санының шектен тыс өсіп кетуі, міне осы кезде мемлекеттің саяси билік институттары күшейе бастайды. Хан өз қолына билікті жинап алады, бұл жаугершілік заман басталды деген сөз. Бұл процесс не империя құруға, не отырықшы елдердің арасына еніп жоғалып кетуге алып баратын жол. “Жеті жарғы” тəртібін В.В.Радловтан да терең түсінген ғалым Шоқан Уəлиханов. Оның жазбаларында “Жеті жарғыға” арналған жеке бөлім жоқ, дегенмен Шоқан қазақтың заң ережелерін, жолдарын Тəуке заманынан тым əріде қалыптасқан деген пікірден ешқашан айныған жоқ. Ол бірнеше жерде “Жеті жарғы” ережелері мыңдаған жылдар бойы өмір сүрді деп жазады. Оның алдымен жазатыны əдет-ғұрып заңдарына негіз болған “туысқандық, ауа-райы мен табиғат” туғызған заңдылықтар (17, б.79). Осы пікірді жалғастырып “Понятия родства распространялись у киргиз и в отношении отдаленнейших поколений” – деп жазады. Шоқанның айтуы бойынша егер қоңырат пен арғын руының арасында дау болса даугер бүкіл “Сібір қырғыздары облысының” билерінен бас тартуға құқылы. Шоқан қазақтың əдет-ғұрып заңдарының шын жанашыры жəне ғалым ретінде тамаша салыстырмалы пікірлер айтты. Оның ойынша қазақ қоғамына арқау болған дəстүрлі заңдар Ресей реформаторлары табынып отырған Батыстың заңдарынан анағұрлым адамшылыққа жақын, ал Шығыстың тəртібінен оқ бойы озық: “Нет никакого сомнения, что тот закон хорош для народа, который более ему известен, закон родной, под которым человек вырос и воспитывался, как бы закон этот ни был несовершенен, должен казаться ему лучше, понятнее и яснее самых мудрых законодательств, взятых извне и навязанных сверху. Между тем, обычное право киргиз, по той жүктеу/скачать 0.87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|