Жұмыс бағдарламасы жұмыс оқу жоспарларының және бекітілген мамандықтың

КЕЛІСІЛГЕН

ОҮЖжӘҚБ бастығы ____________ А.А.Варакута 20_ ж. «_____»_______

20__ж. «___»______________ №____ Хаттама

Курсты оқу барысында әдеби құбылыстарды біртұтас және саластырмалы тарихи әдістер қолданылады. «Әдебиеттануға кіріспе» әдебиет теориясының алғашқы курсын құрайды. Оны оқу студенттерге басқа да әдеби пәндерді меңгеруге көмектеседі. Көркем әдебиеттің негізгі мәні, ерекшелігі туралы мәліметтер көркем әдебиеттің әлеуметтік-эстетикалық мәні студенттерге әдеби құбылыстарды қабылдап, ойдағыдай меңгеруі алғашқы ғылыми анализ жасау дағдыларын қалыптастыруға және әдбеи көркем шығарманы бағалауға қажет.

- әдебиет тарихы мен фольклорды одан әрі тереңдеп тану үшін қажетті терминдер мен түсініктер жүйесін қамту, көркем шығармашылықты талдаудың ғылыми принциптерін теориялық тұрғыда пайымдауды үйрету. Әдебиеттің қоғамдық сана мен өнер түрі ретіндегі ерекшелігін ашу, көркем шығармашылықтың мазмұны мен пішінінің өзгеше сипатын таныту.

-ғылымның негізгі теориялық жақтарын меңгерту;

- қазақ әдебиетінің тарихы

- тарих

- философия

- тарихи поэтика

«Әдебиеттануға кіріспе» пәнінің мазмұны мен мәні. Әдебиетанудың негзгі салалры болып табылатын әдебиеттің тарихы, әдебиеттің теориясы, әдебиеттің сыны сияқты жеке салаларының өзара бірлігі мен ерекшеліктері туралы. Әдебиеттанудың қосалқы үш саласы: текстология және оның зерттеу объектісі; библиографияның әдебиеттану ғылымындағы маңызы, историографияның ғылыми функциясы.

Әдебиеттанудың тіл білімімен, тарихпен, философиямен, мәдениеттанумен, эстетикамен байланысы. «Әдебиеттануға кіріспе» пәнінің құрылымдық жүйесі. «Әдебиеттануға кіріспе» пәнінің басты мақсаты студенттерді ғылыми терминдермен, теориялық топшылаулар жүйесімен таныстыру екендігі, сонымен қатар әдебиеттің қоғамдық сананың құрамдас бір бөлігі екендігін таныту. Әдебиеттің даму заңдылықтары мен әлемдік сөз өнерінің ортақ қасиеттерін, шығармашылықтың мазмұны мен өзіндік өнер ретіндегі ерекшеліктеріне тоқталу. Көркем әдебиеттің әлеуметттік-эстетикалық маңызы мен мәні туралы негізгі мәліметтер.

Қазақстанда әдебиет туралы ғылымының туу, қалыптасу кезеңдері. Әдебиеттің өнер ретіндегі ерекшелігі. Оның басқа өнер түрлерімен байланысы және айырмашылығы. Сөз өнерінің қоғамдық сананың айрықша бір саласы ретіндегі қызметі. Оның эстетикалық сипаты. Сөз өнерінің өнер атаулының ең қиын және күрделі түрі екендігі. Өнер туралы қазіргі түсініктер мен пайымдаулар. Өнер мен әдебиеттің өмірді образды бейнелеудегі қызметі. Сөз өнерін жасаушы сурекер шеберлігі туралы қазіргі ғылыми пайымдаулар. Қаламгердің қоғамдық тұлғасы. Өнер иесінің талант табиғаты жайлы ой-пікірлері. Суреткердің азаматтық бітім-болмысы. Жазушы-ақындардың әрқилы ерекше қасиеттері туралы ойлар. Кез-келген қаламгердің өз заманының ұлы екендігі туралы тұжырым және оған қарсы айтылатын пікірлер. Көркем әдебиеттің қоғамдық мәні. Әдебиеттің таным тарапындағы маңызы. Әдебиеттің тәрбиелік қасиеті. Әдебиеттің эстетикалық сипаты. Әдебиеттің халықтығы мен ұлттық ерекшеліктері туралы.

Әдебиеттану сөз өнерін зерттейтін ғылым. Әдебиеттің ғылыми-эстетикалық сипаты. Әдебиеттану ғылымының негізгі үш саласы: әдебиет теориясы, әдебиет тарихы, әдебиет сыны. Әдебеит теориясының зерттеу объектісі. Әдебиет тарихының жеке ғылым саласы ретінде қарастыратын зерттеу аясы. Әдебиет сынының қамтитын ғылыми-эстетикалық функциялары. Әдебиеттану ғылымының қосалқы үш саласы. Текстологияның қарастыратын мәселелері. Историяграфияның ғылыми сұраныс пен қажеттіліктерді қамтамасыз етудегі ролі. Библиографияның әдебиеттану ғылымының дамуындағы орны мен қызметі. Әдебиетану ғылымының басқа ғылым салаларымен байланысы. Әдебиеттану және қоғамдық ғылымдар. Әдебиеттану ғылымы және жаратылыстану ғылымдары. Әдебиеттану ғылымының басқа ғылым салаларынан өзіндік ерекшелігі.

2-тақырып. Сөз өнері жайлы ғылымның туу, қалыптасу тарихы. Қайта өрлеу дәуіріндегі әдеби-эстетикалық пайымдаулар.

Сөз өнері жайлы алғашқы топшылаулар. Адамзат тарихындағы алғашқы ауызша-жазбаша деректер, олардағы әдеби-эстетикалық балаң пайымдаулар. Мысыр, Үнді, Қытай т.б. халықтардың ежелгі жазбаларында сақталған алғашқы әдеби мұралар туралы мағлұматтар. Көне Грециядағы әдеби-эстетикалық түсініктер. Эллада эстетикасы. Пифогордың әсемдік негізін сандық жүйесімен түсіндіруге ұмтылуы. Гераклиттің әсемдік негізін санамен байланыстыруы. Сократтың әрбір зат қажетке жарамдылығына қарай әсем болады деген түсінігі. Платонның идеалистік тұжырымдары. Аристотельдің «Поэтика» атты еңбегі. Оның көркем әдебиетті зерттеудегі маңызы мен мәні. Оның өнердің мақсаты – ақиқатты тану деген даналық қағидасының маңызы.

Орта ғасырдағы діни түсініктер және ғылым. Ояну дәуірінің адамзат қоғамының дамуындағы ролі. Ғылымның, өнердің дамуы, озық ой-пікірлердің мистикалық, схолостикалық тұжырымдармен күресі. Р.Декарттың рационалистік көзқарасы. Оның әдеби-эстетикалық ойдың дамуындағы ролі. Н.Буалоның «Поэтикалық өнер» атты еңбегі. Ондағы өнердің ақиқат болмысы туралы пайымдаулар. Д.Дидро және оның өнер туындысының мақсаты мен мұраты туралы пікірлер. Л.Лессингтің шығармашлықтың мәні реализмде деп түсінуі. И.Гердердің әдебиеттану ғылымын қалыптастырудағы, оның әлем халықтары әдебиеттерін зерделей отырып, әдеби дамудың жаңаша, жалпыға ортақ заңдылықтарын ашуға ұмтылуы. И.Кант және оның көркем шығарма мен суреткер туралы өзіндік тұжырымдары. Ф.Гегельдің «абсолюттік идея», «абсолютті рух» туралы философиялық, эстетикалық тұжыырмдары. Оның «Эстетика» атты еңбегінің адамзат мәдениеті тарихындағы мәні мен маңызы.

3-тақырып. Ресейдегі әдеби-эстетикалық ойдың даму тарихы. Қазақстандағы әдеби-эстетикалық пайымдаулардың туу, қалыпасу кезеңдері.

Батыс мәдениетінің орыстың философиялық, эстетикалық ой-пікірлерінің қалыптасуына жасаған әсер-ықпалы. Орыс ойшылдарының өнерді материалистік тұрғыдан түсінуінің басты себептері. XIX ғасыр Ресейдегі сыншыл реализмнің эстетикалық принциптерінің теориялық негіздері. Өнер мақсаты қоғамға қызмет ету деп түсіну. Батыс Еуропа ғалымдарының ой-пікірлерін дамытудағы әдеби-эстетикалық пайымдаулары. В.Г.Белинскийдің сөз өнері жайлы толғамдары. А.С.Пушкиннің шығармашылық мұрасы туралы зерттеулері.

Орыс әдеби-эстетикалық, әлеуметтік сипаты. А.И.Герценнің әдеби-эстетикалық ой-тұжырымдары. Оның көркем шығарманың халықтығы мен ұлттығы туралы ойлары. Н.Г.Чернышевскийдің философиялық, эстетикалық көзқарастары және оның қоғамдық санаға әсері. Оның «Өнердің болмысқа эстетикалық қарым-қатынасы» еңбегіндегі көркем әдебиеттің мақсаты мен міндетін, адамзат өміріндегі маңызын анықтауы. Оның әдебиеттің қоғамдық мәнін ғылыми негізде түсіндіруі.

Л.Н.Толстойдың көркем шығармашылық процесс туралы пайымдаулары. Оның шығармашылық табиғатын терең тануының себептері. мен алғышарттары. Өнердегі мазмұн мен пішін жайлы тұжырымдары. Оның әлемдік әдебиетке жасаған әсер-ықпалы.

Орта ғасырдағы Қазақстандағы саяси-әлеууметтік жағдай жжәне ғылым мен білімнің даму ерекшеліктері. Ислам діні және философиялық, эстетикалық ілімнің өркендеу сипаты. Әбу Наср әл-Фарабидің әдеби-эстетикалық тұжырымдары. Ұлы ойшылдың шығармашылық тұлғаға қатысты пікірлері. «Поэзия өнерінің конондары» трактатының маңызы мен мәні. М.Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік», Ж.Баласағұидің «Құтадғу білік», А.Яссауидің «Хикмет» атты еңбектеріндегі эстетикалық пайымдаулар және олардың әлемдік ғылымдағы ролі.

Қазақстанның Ресей арқылы Батыс Еуропалық ой-пікірлермен танысуы. Абайдың әсемдік туралы толғамдары. Оның шығармаларындағы поэзияның әлеуметтік, эстетикалық сипатына қатысты ой-пікірлер. Сыншыл реализмді қалыптастырудағы ролі, мазмұн мен пішін үйлесімін жасаудағы ерекшелігі. Ш.Уәлихановтың қазақ әдебиеттануы туралы зерттеулері. Еңбектерінің маңызы мен мәні. Қазақ поэзиясын классификациялауы. Ы.Алтынсариннің шығармашылық мұрасы. Оның қазақ прозасын қалыптастырудағы еңбегі. Көркем шығарманың тәрбиелік, эстетикалық мәніне қатысты ой-тұжырымдары. А.Байтұрсынов және қазақ әдебиеттану ғылымының жаңа сапаға көтерілуі. «Әдебиеттанытқыш» және ондағы кәсіби ғылыми тұжырымдар. Әдебиеттану терминдерінің қалыптасуы. XX ғасыр басындағы әдеби-эстетикалық көзқарастар.

Әдебиет туралы ғылым және образдылық мәселесі. Әдебиеттің объектісі өмір, предметі адам екендігі. Образбен ойлаудың өзіндік ерекшеліктері. Өнердің өмірді бейнелеу ерекшеліктері. Адам тағдыры – өмірді танудың өзгеше тәсіл екендігі. Көркем шығарма негізгі – материал жинау. Қаламгер фантазиясының көркем бейне жасаудағы ролі. Ойдан шығару – образға апарар жол. Ойдан шығарудың адам тұлғасын жинақтау мен даралаудағы қызметі. Образ-адам-көркем бейне. Образдың суретті сөз екендігі. Суретті сөздің пайда болу жолдары. Көркем шығармадағы деталь. Жинақтау типке апарар жол. Типтік образдардың қасиеті. Даралаудың мінез жасаудағы қызметі. Мінез – адамның психологиялық ерекшелігі. Тура мінездеу мен жанама мінездеу. Образ жасау ерекшеліктері туралы қазіргі пайымдаулар. Тип және прототип. Қаламгердің портрет жасау жолындағы ізденістері. Портрет және мінездің өзара бірлігі туралы.

Образдың түрлерін көркемдік әдіс, әдеби тек (жанр) және жасалу тәсілі жағынан бөлудің ғылыми мәні. Романтикалық және реалистік образдар. Олардың ортақ қасиеттері мен айырмашылықтары. Лирикалық образ. Эпикалық образ, драмалық образ. Лирикалық образдың шарттылық қасиеті. Лирикалық бейне мен ақынның өз бейнесінің арақатынасы. Лирикадағы нәзіктік пен сыршылдық.

Эпикалы образдың толық жинақталған, жеке дараланған тип екендігі. Эпикалық образ сомдаудағы суреткер мүмкіншілігі. Бұл образдың нақтылығы мен заттылығы. Лирикалық образдан айырмашылығы. Драмалық образдың көзбе-көз, қолма-қол жасалатын бейне екендігі. Драмалық образ жасаудағы қимылдың, іс-әрекеттің, тартыстың ролі. Образдың жасалу тәсілдері тұрғысынан жіктелуі. Юморлық образ, сатиралық образ, трагедиялық образ, қаһармандық образ, фантастикалық образ т.б.

6-тақырып. Тақырып пен идея. Мазмұн мен пішін.

Өнер туындысының тақырыбы туралы пайымдаулар. Көркем шығарма

Тақырыбы туралы түсініктер. Тақырып табу және шығармашылық процесс. Тақырып пен идеяның тығыз байланыс. Шығарма тақырыбы және онда көрніс табатын шындық өмірдің мәні мен мазмұны. Кең тынысты эпикалық шығармалардағы бірнеше тақырыптың болу ерекшеліктері. Шағын көлемді шығармалардағы тақырып. Лирикалық туындылардың тақырыбы туралы қазіргі көзқарастар. Ой өзегі – тақырып пен идеяны жалғастырушы буын. Идея болмысы. Көркем шығарманың өзара бірлігі. Идеяның заманалылығы мен маңыздылығы. Идеяның күрделілігі. Негізгі идея. Оның алғышарттары пен принциптері. Авторлық идея және шығармашылық фантазия. Объективті идея. Оның шығу тенденциялары. «Мәңгілік» тақырыптар мен өміршең идея туралы қазіргі ғылыми ой-пікірлер. Суреткердің өзі таныған шынайы өмір құбылысына идеялық баға беруінің әр алуан сипаттары. Қаламгер идеясының объективтілік ерекшеліктері мен субъективтілік қасиеті.

Көркем өнердегі мазмұн мен пішін туралы ғылыми пайымдаулар. Сөз өнеріндегі идеялық мазмұнның образдылық пішінмен арақатынасы. Мазмұнның пішінге қарағанда басымдылығы. Мазмұнның көркем әдебиетте тақырып пен идеяға негізділігі, пішіннің образдар жүйесіне қатыстылығы. Әсемдіктің өмір мен өнердегі қызметі. Эстетика туралы түсінік. Негізгі эстетикалық категориялар. Эстетикалық сезім мен эстетикалық талғам. Сөз өнеріндегі мазмұн мен пішіннің ажырамас бірлігі мен бір-біріне көшу ерекшелігі. Көркем пішіннің ақиқаттылығы мен бейнелілігі. Сөздің пішіннің алғашқы элементі екендігі. Мазмұнның пішінге қарағанда тұрақтылығы және пішіннің өзгермелі қасиеті. Көркем шығармадағы мазмұн мен пішінге қатысты қазіргі ғылыми ой-тұжырымдар.

Сюжеттік оқиғалар мен қаһармандардың өзара қарым-қатынасы, тартыстың нақты көрініс екендігі. Өмірдегі тартысты қайшылықтардың өнер шығармасында көрініс табу ерекшеліктері. Тратыстың көркем шығармадағы мәні мен маңызы, оның қозғаушы күш екендігі. Сюжет пен фабула. Лирикалық шығамадағы сюжет. Сюжетсіз шығармалар.

Композиция – көркем шығарма құрылысы, образдың өзара жүйелі байланысуы. Композицияның негзгі компоненттері. Сарынның тақырып пен идеяға қызмет етуі. Көркем шығарма композициясының негзгі талабы. Көркем шығарма эпизодтары. Көркем шығарма композициясының жанрлық ерекшеліктері. Шығарма композициясындағы уақыт пен кеңістік. Сюжет пен композицияның өзара бірлігі. Пролог пен эпилог туралы қазіргі ой-пікірлер.

8-тақырып. Көркем шығарманың тілі. Троп және оның түрлері.

Тіл және сөйлеу. Тіл - қатынас құралы. Тілдің қоғамдық функциялары. Ауызекі сөйлеу тілі. Әдеби көркем тіл. Тілдің стилистикалық еркшеліктері. Сөздердің көп мағыналылғы. Сөздердің тура және бұрма мағыналары. Шығарма тіліндегі жалпы қолданыстан тыс лексика. Көркем шығарма мәтіні. Филологиядағы, мәдениеттану мен семиотика ғылымдарындағы мәтін туралы тұжырымдар. Тілдің бейнелеуіштік қасиеті. Тіл мен ойдың арақатынасы. Автор тілі мен кейіпкер тіліндегі типтілік пен оқшаулық.

Поэтикалық синтаксис. Поэтикалық сөздердің дыбыстық жүйелену ерекшеліктері. Көркем шығарма тілі және оның жанрлық ерекшеліктері. Қаламгердің сөздік қорының молдығы туралы түсінік. Мәндес сөздерді талғап пайдаланудың жолдары. Синонимия, синонимдердің қабаттаса, қатар келуі (плеоназм). Омонимдердің әдеби тілдегі қызметі. Антонимдік параллеь. Көркем шығармашылық материалының бір түрі: архаизм, неологизм, варваризм, диалектизм, идиомалар. Көркем тілдің интонациялық – синтаксистік мәнерлілігі. Эпитет, теңеудің қызметі.

Әдеби тілді тура мағынасында емес бұрма мағынасында қолданудың ерекшеліктері. Оның шығарма көркемдігіне әсері. Троптың классификациясы. Метафора және оның қолданылу аясы. Сөз мәнін өзгерту суреттелетін құбылысты айқындау, ажарландыру, суреттелетін объектінің мазмұнын терңдету ерекшеліктері. Жансыз табиғат құбылысының тірі адам кейпінде суреттелуі – кейіптеу, немесе олицетворение. Аллегорияның (пернелеу) деректі құбылысқа айналу қасиеті. Символыдың астарлы мәні. Метониямның ой ықшамдау мен образ дәлдігі үшін атқаратын қызметі. Метонимияның бір түрі синекдоханың (мегзеу) көркем тілдегі орны. Троптың бір түрі – ирония (кекесін) мен сарказмның (мысқыл) сөз ажарын түрлендіру қызметі. Ұлғайту (гипербола) мен кішірейту (литота) бейнелеуіш құрал ретінде. А.Байтұрсыновтың тіл көрнекілеу тәсілдері.

Фигура (айшықтау) әдеби тілдің әсемдігі мен әсерлігін күшейтетін тәсіл. Синтаксистік қалыптың өзгеру себептері. Фигураның түрлері. Арнау және оның түрлері. Жарлай арнау, сұрай арнау, зарлай арнау. Олардың өзіндік ерекшеліктері. Қайталаудың мағыналық сипаты. Оның түрлері: жәй қайталау, еспе қайталау, әдепкі қайталау, кезекті қайталау. Антитезаның (шендестіру) қарам-қарсы ұғымдарды бір-біріне бетпе-бет қою арқылы жаңа сапалық мағына немесе ұғым тудыру қасиеті. Градация (дамыту) және оның көркем ойды ажарлаудағы ролі. Оның Е.Ысмайлов бөліп көрсеткен екі түрі: түйдектеу мен баяулату. Инверсия (сөз орнын ауыстыру). Инверсияның жазушы стилімен байланысы. Элипсис (сөз тастап кету) және оның эфимизммен байланысы. Егіздеудің (параллелизм) екі ұдай құбылыстарды салыстыра суреттеушілік қызметі. Әдеби тілді ажарлау мен айшықтаудағы басқа да мағыналық өзгерістер туралы қазіргі ой-пікірлер.

Көркем әдебиет тілінің екі түрлі сипаты: а) еркін құрылысты тіл – проза; белгілі бір тәртіптегі, тізбекке түскен тіл – поэзия. Өлең түрінде ой айту принциптері. Өлең құрылысы, жүйесі. Метрикалық өлең жүйесіндегі әуезділік. Тоникалық өлең жүйесіндегі екпіннің қызметі. Силлабикалық өлең жүйесіндегі буынның атқаратын қызметі. Силлабатоникалық өлең жүйесінің ерекшеліктері.

Ырғақ және оның өлең жүйесінде атқаратын қызметі. Өмір мен өлеңдегі ырғақ заңдылықтары. Өлең құрылысын түзудегі ырғақтың мәні. Өлең тілінің ұлт тілі және әдебиеттің даму заңдылығына байланысы.Өлең пішіні және схема туралы түсініктер. Өлең құрылым туралы қазіргі пайымдаулар.

Өлең құрылымын ажыратудың жолдары.поэзиялық шығармадағы ең үлкен бірлік шумақ. Шумақтың белгілі бір аяқталған ойға қатыстылығы. Тармақ және оының белгілі бір өлшемге негізделуі. Бунақ. А.Байтұрсыновтың бунақ туралы тұжырымдары. Буын және оның түрлері.Қазақ өлеңінің буын сандарының сәйкесу жолдары. Он бір буынды өлең. Жеті буынды өлең. Аралас буынды өлең. Өлең тармақтарының сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас, дыбыстас естілуі – ұйқас. Ұйқастың өлең пішіні мен мазмұнына әсері. Қазақ өлеңіндегі дәстүрлі ұйқас түрлері: қара өлең ұйқасы, шұбырптпалы ұйқас, ерікті ұйқас, кезекті ұйқас, шалыс ұйқас, егіз ұйқас, аралас кезекті ұйқас , осы күнгі ерікті ұйқас. Ұйқастың өлең өлшеміндегі қызметі. Ұйқас пен ойдың бірлікте болу принциптері. Ұйқас қуалаушылқтың өлең мазмұнына тигізер әсері.

Әдебиеттің тектері - эпос, лирика, драма екендігі. Әдеби шығарманың түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия, т.б. Жанр мәселесі маңындағы шартты пікірлер. Жанрдың даму үстіндегі ұғым екендігі. Эпостың адам мінезін терең ашып, жан-жақты танытатын күрделі жанр екендігі. Лириканың шындықты адамның көңіл-күйі мен ой-сезіміне астастыра суреттейтін психологиялық қасиеті. Драманың шындықты айрықша тәсілдермен синтез қалпына келтіріп, шиеленіскен тартыстар үстінде жинақтап, оқиғаға қатысатын адамдардың сөзі мен ісі арқылы көрерменнің көз алдына қолма-қол көрсететін ерекшелігі. Аристотель, Гегель, Белинскийлердің поэзияның түрі мен тегі туралы ойлары. Көркем шығармашылық тегінің дифференциясы. Көркем шығармашылық жанрларының нақты тарихи характері. Жанрлардың өзара байланысы және олардың шартты шекаралары. Түр – жанрдың жеке, нақты көрінісі. Көркем шығарманың жанрлық-түрлік өзіндік ерекшеліктері.

Әдеби даму заңдылықтары. Әдебиет және фольклор. Әдебиеттің қалыптасуы. Әдебиет дамуының тарихи кезеңдері, мәдени-тарихи дәуірлері. әдеби байланыстар. Дәстүр және жаңашылдық. Әдебиетті нақты тарихи және салыстырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу. Әдебиеттің жаппай даму Көркемдік әдіс, әдеби ағым, бағыттар туралы түсінік. Көркем әдіс туралы түсінік. Бағыттар мен ағымдарды бағалау, таңдау принципі бойынша қалыптасуы. Әдебиеттегі негізгі бағыттар. Әдіс және стиль. Стиль туралы түсінік. Стиль және шығармашылық ерекшелігі.

Әдебиеттің негізгі салалары болып табылатын әдебиеттің тарихы, әдебиеттің теориясы, әдебиеттің сыны сияқты жеке салалардың өзара бірлігі мен ерекшеліктері. Әдебиеттанудың салалары: текстология, библиография және историография. Әдебиеттің өнер ретіндегі ерекшелігі. Оның басқа өнер түрлерімен байланысы және айырмашылығы.

Сөз өнері жайлы алғашқы топшылаулар. Мысыр, Үнді, Қытай т.б. халықтардың ежелгі жазбаларындағы сақталған алғашқы әдеби мұралар туралы мағлұматтар. Көне Грециядағы әдеби-эстетикалық түсініктер. Қайта өрлеу дәуіріндегі әдеби-эстетикалық пайымдаулар. Орта ғасырлардағы діни түсініктер және ғылым. Ғылымның, өнердің дамуы, озық ой-пікірлердің мистикалық, схоластикалық тұжырымдарымен күресі. Қазақстандағы әдеби-эстетикалық пайымдаулардың туу, қалыптасу кезеңдері.

Өнер мен қоғамдық шындық. Суреткердің қоғамдық өмірге қарым-қатынасы. Өнер туындысын бағалау критерийлері. Өнер мен әдебиеттегі халықтық ұғымы, оның тарихи категория екендігі. Халықтық ұғымның әр кезеңдегі әдебиеттегі көрінісі. Әдебиеттің халықтығы, ұлттық сипатты жайлы ой-толғамдар. Сыншы В.Г.Белинскийдің әдебиеттің халықтығы, ұлттық сипаты жайлы ой-тұжырымдары. М.Әуезов Абайдың халықтығы жөнінде. Кеңестік әдебиеттану ғылымы өнердің, әдебиеттің халықтығы туралы. Мәселеге бүгінгі көзқарас.

Образдың жасалу тәсілдері тұрғысынан жіктелуі. Әдебиет туралы ғылым және образдылық мәселесі. Өмірдің өмірді бейнелеу ерекшеліктері. Образдың суретті сөз екендігі. Көркем шығармадағы деталь. Өнердегі типтілік мәселесі, типтендіру процесі. Типтік бейне ерекшелігі. Суреттеу тәсілдері. Портреттік тәсіл, түрлері. Психологиялық портрет сыры. Әдеби мінездеудің түрлері (тура және жанама), характер айқындаудағы мәні. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Ішкі монолог психологиялық талдау тәсілінің бір түрі.

Көркем бейненің әдіс тұрғысынан, тек, тәсіл тұрғысынан жіктелуі және олардың ерекшілігі. Образдың түрлерін көркемдік әдіс, әдеби тек және жасалу тәсілі жағынан бөлудің ғылыми мәні. Лирикалық, эпикалық және драмалық образдар.

Көркем шығарманың тақырыбы. Тақырып туралы түсінік. Тақырып таңдау және өмір шындығын зерттеу. Басты және қосалқы тақырыптар, олардың өзара бірлік-байланысы. Тақырыптың көркемдік шешімін табуы. Тақырыптың әлеуметтік мәнділігі, проблемалылығы. Көркем шығарманың идеясы, автор дүниетанымымен байланыстылығы. Шығарма идеясының оқиға дамуы, кейіпкерлердің іс-әрекеті, тартыстың шешімі арқылы танылатындығы. Идеяның түрлері, негізгі өзекті идея және объективті идеялар. Көркем шығармадағы тақырып пен идея бірлігі.

Сюжеттік оқиғалар мен қаһармандардың өзара қарым-қатынасы, тартыстың нақты көрінісі екендігі. Сюжет пен фабула. Сюжетсіз шығармалар. Композиция-көркем шығарма құрлысы, образдардың өзара байланысуы

Ауызекі тіл мен әдеби тіл. Көркем әдебиет тілінің ерекшеліктері, талаптары. Жазушының тіл байлығын игеру жолдары. Поэтикалық тілдің көркем шығармада кейіпкер тілі және автор тілі үлгісінде қолданылуы. Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі.

Тілдің стилистикалық ерекшеліктері. Әдеби тілді тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолданудың ерекшеліктері. Оның шығарма көркемдігіне әсері. Троптың классификациясы. Жасалу жолдары, көркемдік қызметі. Поэтикалық фигуралар: инверсия, арнаулар, қайталаулар. Бұл тәсілдерідң идеялық-көркемдік қызметі, түрлері.

Өлең құрылымын ажыратудың жолдары. Өлең жүйелері. Шумақ. Бунақ. Ұйқас. Олардың түрлері. Қазіргі қазақ өлеңіндегі соны ізденіс-өрнектер. Қазақ өлеңіндегі дәстүрлі ұйқас түрлері. Өзіндік ерекшіелігі. Ішкі ұйқас.Өлең туралы ғылыми пайымдаулар. Өлең өлшемдері. З.Ахметовтың өлең құрылысы жөніндегі еңбегі. Қазақ ғалымдарының өлең құрылысы жайлығ ғылыми еңбектерінің маңызы.

«Тек», «түр», «жанр» терминдерінің мағына-мәні. Эпикалық тек. Лирикалық тек. Драмалық тек. Қазақ драматургиясында бұл жанрдың туу, қалыптасу жайы. Әдебиеттің тектері - эпос, лирика, драма. Әдеби шығарманың түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия, т.б.Жанрлардың өзара байланысы және олардың шартты шекаралары. Аралас жанрлар ерекшілігі.

Әдеби процестің тарихи сипаты. Әдеби процестің үздіксіздігі және ұлттық ерекшілігі. Әдеби поцестегі көрнекті жазушы мен талантты сыншының рөлі. Әдеби даму заңдылықтары. Дәстүр және жаңашылдық мәселесі. Әлем және орыс әдебиеттеріндегі озық дәстүрлердің қазақ әдебиетіне ықпалы. Қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы. Көркемдік әдіс туралы. Классицизм. Сентиментализм ағымы. Романтизм әдісі. Романтизм туралы пікірлер. Қазақ әдебиетіндегі романтизм. Реализм әдісі. Әдеби стиль жайлы ұғым. Ғалымдардың стиль туралы пікірлері.

Адамзат тарихындағы алғашқы ауызша-жазбаша деректер, олардағы әдеби-эстетикалық балаң пайымдаулар. Мысыр, Үнді, Қытай т.б. халықтардың ежелгі жазбаларындағы сақталған алғашқы әдеби мұралар туралы мағлұматтар. Көне Грециядағы әдеби-эстетикалық түсініктер.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 15-35бет, [8], 18-55беттер.

2. Әдебиеттің халықтығы мен ұлттық сипаты туралы зерттеулер.

Орта ғасырдағы Қазақстандағы саяси-әлеуметтік жағдай және ғылым мен білімнің даму ерекшеліктері. Ислам діні және философиялық эстетикалық ілімнің өркендеу сипаты. Ұлы ойшылдардың, әдебиетшілердің шығарманың халықтығы мен ұлттығы туралы ойлары.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 88-101 беттер; [9], 75-96 беттер.

3. Әдебиеттің қоғамдық мәні және танымдық, тәрбиелік, эстетикалық қасиеттері туралы зерттеулер.

Әдебиеттің даму заңдылықтары мен әлемдік сөз өнерінің ортақ қасиеттерін, шығармашылықтың мазмұны мен өзіндік өнер ретіндегі ерекшеліктері. Көркем әдебиеттің әлеуметтік-эстетикалық маңызы мен мәні туралы негізгі мәліметтер.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 80-85 беттер; [9], 12-44 беттер.

4. Қаламгер және стиль мәселесінің зерттелуі.

Көркем әдіс туралы түсінік. Стиль жєне шығармашылық ерекшелік.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 255-302 беттер; [8], 105-120 беттер; [9], 120-155 беттер.

5. Әдеби ағымдар мен бағыттар туралы ой-пікірлер. Көркемдік әдіс, әдеби ағым, бағыттар туралы түсінік.

Ұсынылатын әдебиет: [8], 150-175 беттер; [9], 205-279 беттер.

2. Аралас жанрлар ерекшелігі

3. Көркем бейне түрлері

4. Қазіргі қазақ өлеңінің даму сипаты

5. Көркем шығарма тілі

6. Лирикалық жанрлар түрлері

7. Көркем бейне жасау жолдары

8. Композицияның сюжеттік элементтері

9. А.Байтұрсыновтың төл әдебиетттану терминдерінің қалыптастырудағы еңбегі

10. Стиль туралы зерттеулер, соны ізденістер.

1. Көп томдық шығармалар жинағы. 5 том. Жаңа жолдан. А., 2010.

2. Елеукенов Ш. Әдебиет – тәуелсіздік қаруы. Бүгінгі сөз өнері. А., 2009.

3. Әскербекқызы Ж. Көркемдік өріс. А., 2008.

4. Ахметов К. Әдебиеттануға кіріспе. А., 2004.

5. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. Алматы, 1973.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы, 1996.

7. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989.

8. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1959.

9. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1992.

10. әл-Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. Алматы, 1980.

11. Дербісәлин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар. Алматы, 1990.

Мамандық(тардың) жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/32

5В021000 «Шетел филологиясы» мамандығының жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Әдебиеттануға кіріспе

Оқу нысаны	Пәннің еңбек сыйымдылығы				Семестр бойынша бақылау түрлері				Семестр	Семестр бойынша студенттердің жұмыстарының көлемі
	кре-дит-тер	академиялық сағат								кре дит тер	Аудиториялық сабақ (ак. сағат)				СӨЖ (ак. сағат)
		Бар-лығы	ауд	СӨЖ	емт	сын	КЖ-а	КЖ-с			бар- лығы	дәр	пр.	зерт	бар лығы	ОСӨЖ
ЖОБ база-сындағы күндізгі	3	135	45	90	1	-	-	-	1	3	135	30	15	-	90	22,5

Кафедра меңгерушісі ______ Н.Қ.Жүсіпов 2012 ж. «»