КҮШТЕП ҰЖЫМДАСТЫРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АПАТТЫҢ ЗАРДАПТАРЫ

Қазақстандағы күштеп ұжымдастырудың және зорлап отырықшыландырудың ауыр зардаптары қазіргі Қазақстан тарихында біршама жазылып жүр. Бұлардың ішіндегі ең ауыр дерт ашаршылықтан адамдардың қырылып қалуы – осы жылдардағы орны толмас демографиялық апат. Жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төралқасының осы мәселелерді зерттеген комиссиясы өзінің қорытындысында тарихшы демографтардың жүргізген алдын ала талдаулары «Қазақ елі аштықтан және соған байланысты індеттерден, сондай-ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі жоғары болуынан 2 млн 200 мың адамынан, яғни барлық қазақ халқының 49 процентінен айрылғанын» дәлелдегенін атап көрсете отырып, сонымен қатар «қасірет құрбандарының саны туралы мәселе әзірге ашық қалып» отырғанын де ескертті./1/

Аталмыш комиссия қорытындысы сонымен қатар Қазақстандағы қазақтан басқа халықтардың азайғанын көрсететін деректерді төмендегідей кесте түрінде берді./3/

Этностардың аты	Олардың құрамының азаюы
Украиндар	100 мың адам (11 процент)
Орыстар	85 мың адам (6 процент)
Өзбектер	20 мың адам (8 процент)
Ұйғырлар	10 мың адам (8 процент)
Татарлар	9 мың адам (10 процент)
Немістер	8 мың адам (11 процент)
Мордвалар	4 мың адам (12 процент)
Белорустар	3 мың адам (10 процент)
Қырғыздар	3 мың адам (25 процент)
Дүнгендер	1 мың адам (10 процент)
Басқа ұлттар	9 мың адам (10 процент)

Халықтардың бұл кемулерінің едәуір бөлігін кезінде орталықтан жіберілген жаңа қоныстанушылар легі толтырды.

Сталиндік режим күштеп ұжымдастыру жылдарында орын алған алапат аштықтан туындаған демографиялық апатты анықтауға мүдделі болған жоқ. Өйткені мұндай зерттеу «ауыл шаруашылығын социалистік жолмен қайта құру» деген атпен жүргізіліп шаруа халыққа орасан зор қасірет әкелген, кінәсіз жандарды жаппай жазалауға ұласып кеткен қызыл империя саясатын әшкерелеуге алып барар еді.

Сондықтан Мәскеудегі мемлекеттік, партиялық органдар күштеп ұжымдастыру салдарынан опат болған қазақстандық шаруалар туралы өздерінің ресми деректерінде үндемей кетуге немесе осы демографиялық қырғынды көтеріңкі санмен жауып көрсетуге тырысты. Мұны біз Қазақстан халқының алапат ашаршылық жылдарындағы жалпы санын көрсететін төмендегі салыстырмалы кестеден де байқай аламыз:

Кестеден көрінетініндей, егер Қазастанның Халық шаруашылығы есептеу басқармасы (ҚазХШЕБ) көрсетілген 12 айдың ішінде ғана республика халқы санының 971,6 мың адамға азайып кеткенін көрсетсе, ал Мәскеудегі Мемлекеттік жоспарлаудың Орталық халық шаруашылығы есебі Басқармасы (ОХШЕБ) керісінше жантүршігерлік ашаршылықтың барынша кең өрістеген айларында Қазақстан халқының 960,6 мың адамға көбейгенін «есептеп» шығарған.

Шындықты бұлайша көпе-көрінеу бұрмалаушылыққа, яғни ашаршылықтың демографиялық апатын жасыруға наразы болған Қазақстанның Халық шаруашылығы есептеу басқармасы бастығының орынбасары Н. Мацкевич өзінің БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы Л. И. Мирзоянға 1935 жылы 23 қыркүйекте жазған «Қазақ АКСР-індегі халықтың жалпы санын есептеулер туралы баяндау хатында» былай дегені бар: «КСРО Мемлекеттік жоспарлауының ОХШЕБ 1930 және 33 жылдары Қазақстан халқының қозғалысында орын алған, осы жылдары халықтың санының көп төмендеуіне алып келген Сізге белгілі процестерді объективті түрде көзге ілмей отыр»./1/

Бұдан көрінетіні, осы жылдардағы ұжымдастыру саясатының жергілікті халық үшін ауыр салдарларын Мәскеудегілердің жасырмақ болған әрекеті. Н.Мацкевич мұны айқын аңғарып және әшкерелеп, өзінің хатында Л.И.Мирзоянға алапат ашаршылықты өз атымен атамай, «белгілі процестер» деп жұмбақтайды. Осы соңғы сипаттама 30-жылдардағы басқа ресми құжаттарда да осылай айтылады.

Өйткені И. Сталин БК(б)П-ның XVII съезінде атап көрсеткен елдің санының 1933 жылдын соңына 168 млн адамға жетуі туралы көрсеткіш 1937 жылға қарай халық саны 180,3 млн адамға жетеді деп болжауға мүмкіндік берген еді./4/ Бірақ ашаршылық кесірінен бұл болжамның орындалмай қалуы санақшыларды қатты састырды. Болжам жасауда орын алған тағы бір дөрекі қателік «тұрмыс деңгейі көтерілген сайын (ал 30-жылдары ол шұғыл өсті деп саналды) халықтың саны да автоматты түрде арта түседі деп түсінілді. Социализмнің капитализмнен негізгі артықшылықтарының бірі осыдан көрінуі керек еді. Халық санының автоматты түрде өсетіні туралы жорамал ресми тұжырымдамаға айналды». Сталиншілдер бұл жерде тағы бір басты нәрсені ескермеді: ғасырлар бойы мал шаруашылығымен айналысқан қазақ тәрізді көшпелі және жартылай көшпелі халықтың дәстүрлі тіршілігін зорлап өзгерту олардың тұрмысын жақсартпайтынын былай қойғанда, жалпы-халықтық қасіретке, демографиялық апатқа ұрындыруы әбден мүмкін еді. Шын мәнінде осылай болды да.

Қазақстанның ХШЕБ мен КСРО Мемлекеттік жоспарлауының ОХШЕБ есептеулеріндегі айырмашылықтарды көрсеткен аталған баяңдау хат сол кезеңдегі Қазақстан халқының әр жылдағы санын төмендегідей бейнелеген:/1/

Бұл мәліметтерді Л. И. Мирзоянға жолдаған Н. Мацкевич «есептеулер нәтижелерінің тек шамамен алынғанын, бұларды тексеруді 1936 жылдың желтоқсанында өткізілуі көзделіп отырған Бүкілодақтық халық санағында ғана жүзеге асыруға болатынын» ескерте кетеді. Көрсетілген кестедегі 1930-1933 жылдардағы ауыл халқы санының кеміп кетуі 2 млн 351,6 мың адам. Егер осы жылдары қазақ халқының негізінен мал шаруашылығымен айналысып, тек 8,6 проценті қана қалаларда тұрғанын ескертсек, бұл кемшіліктің негізінен қазақтарға қатысты екенін мойындауға тура келеді./8/

Дегенмен осы Қазақ халық шаруашылығы есептеу басқармасының (ХШЕБ) есептерін әр түрлі жанама есеп-статистика операцияларының (салық есебі, мал есебі және т. б.) қорытындылары нәтижесінде алынған ауыл халқының санымен салыстырсақ көрсеткіштер өзгеше болып шығады. Соңғылар бойынша аталған жылдардағы ауыл халқының кему саны 3 млн 559,8 мың адам. Шындыққа жақыны осы соңғысы. Өйткені Қазақ халық шаруашылығы есептеу басқармасы өзінің келесі – 1937 жылғы Бүкілодақтық халық санағына байланысты Мәскеуге, КСРО Орталық Халық шаруашылығы есептеу басқармасына және Қазақ өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Л.И. Мирзоянға 1937 жылдың 14 қаңтарында жолдаған мәліметінде тағы да осы, соңғы жанама санақ операциялары есептерін ұсынады. Бұл маңызды құжатқа Қазақ АКСР Халық шаруашылығы есептеу басқармасының бастығы Саматовтың өзі қол қойған және оны мөрмен бекіткен./10/

Бұл құжатта төмендегі мәліметтер ұсынылған (мұнда негіз ретінде әр жылдың 1 маусымында ауылдық жерлерде жүргізілген салық есебі басшылыққа алынған):/1/

Бұл мәліметтерден көрінетіні, Қазақстанның ауылдағы халқының саны 1930-1933 жылдардағы ашаршылықта 3 млн 379,5 мың адамға кеміп кеткен. Рас, осы құжатты жасаған ҚазХШЕБ өзі мойындағандай, бұл салық есептерінде негізінен мал және т. б. салық салынатын мүліктерді қамтуға баса назар аударылып, адамдар 8-12 проценттей кем көрсетілулері мүмкін. Оны 1937 жылғы Бүкілодақтық санақтың алғашқы мәліметтері де растай түсті. Дегенмен бізге керегі адамдар санының кемуін анықтау емес пе? Ал бұл бағыт (тенденция) құжатта атап көрсетілгеніңдей, онда негізінен дұрыс берілген./2/

Ал енді осы 3 млн 379,5 мың ауылдық жерде жетіспейтін адамның қаншасы тікелей аштықтың және одан туындаған жұқпалы аурулардың құрбандықтары деген мәселені анықтауымыз керек. Мәскеудегі Қазан төңкерісі орталық мемлекеттік архивінен алынған Қазақстан үкіметінің мемлекеттік комиссияға берген есебіне қарағанда 1934 жылдың 1 қаңтарына дейін осы босқындардың 628,2 мыңы (139,6 мың қожалық) Қазақстандағы шаруашылықтарға, өндіріс орындарына және т.б. орналастырылған. Бұлардың ішінде қаладағылар да бар. Осы есептің өзінде де бұл мәліметтердің «шартты жанама» екендігі атап көрсетіле түрса да, бұл дерек негізінен дұрыс. Өйткені мұнан басқа тағы бір ресми архив құжатында 1933-1934 жылдары Қазақстанда 160 мың босқын шаруа қожалықтары (640 мың адам) орналастырылғаны айтылған./6/

Бұл деректердің шындыққа сәйкес келетініне күмәнданбауға болады. Өйткені қазір біздің қолымызда қазақтардың сол жылдардағы ауа көшулерінің жалпы көлеміне байланысты деректер баршылық. Солардың ішіндегі аса құндысы – Тұрар Рысқұловтың 1933 жылдың 9 наурызында И.Сталинге жазған хатындағы мағлұматтар. Мұнда хат авторы Қазақстаннан тыс жерлерге көшіп кеткен 240 мың қазақты әр түрлі өлкелерден түскен деректер негізінде санап береді. Әрине бұл сан барлық босқын қазақтарды түгел қамтиды деп айтуға болмас. Өйткені мұнда Төменгі Волга, Украина, Кавказ, Батыс Қытай, Ауғанстан, Иран және т. б. жерлерге ауа көшкен қазақтар кірмей қалған./9/

Бұлардың ішіндегі қазақтардың шетелге – Батыс Қытайға кетуі туралы жоғарыда арнайы әңгімеленді. Енді осыған тағы бір назар аударалық. Қазақстанның Мемлекеттік жоспарлауы берген ресми мәліметке қарағанда, шекаралық аудандар халықтары Қазақстанда осы 1929-1931 жылдары 87 мың адамға кеміген. Ал енді ПП ОГПУ-дің шет елдегі барлаушылары берген жедел барлау мәліметтеріне сүйенсек, 1932 жылдың 1 қаңтарына дейін Қазақстаннан Батыс Қытайға өтіп кеткен қазақтар саны 60 мыңға тарта адам екенін көреміз. Әрине бұл мәлімет те дәлме-дәл шындықты бейнелей алмайды. Өйткені Қытайға өткендермен қатар одан кейін қарай, КСРО-ға қайта көшіп қайтқандар да аз болмаған. Дегенмен аталған санның ақиқатқа біршама жақын екендігін Өлкелік партия комитетінің тапсырмасымен шекаралық аудандарды арнайы тексерген, Ә. Жангелдин басқарған мемлекеттік комиссия материалдары да дәлелдей түседі./12/

Ал енді 1926, 1937 және 1939 жылдардағы Бүкілодақтық санақтар материалдарын және т. б. архив деректерін өзара салыстыра қарастырсақ, жалпы алғанда Қазақстаннан шығып кеткен босқындар саны 500 мыңнан асып түсетінін байқаймыз. Бұлардың 200 мыңдайы Қазақстандағы басшылық ауысқаннан кейін көп кешікпей қайтып оралды.

Қазақстан босқындарының республиканың кейбір жекелеген аудандарындағы ауыл-село халқының 40-50 процентке жуығын құрағанына қарамастан, олардың республикадағы село халқының орта есеппен 22 процентке жуығын қамтығаны ресми құжаттардан белгілі.

1933 жылы көктемде 500 мыңнан астам босқынның 300 мыңға жуығы Қазақстанның өзінің ішіндегі босқындар болғанын байқаймыз. Бұл туралы Л.И. Мирзоян өзінің И. Сталинге және В. Молотовқа 1933 жылдың 29 наурызында жазған хатында былай дегені белгілі: «Барлық облыстарды алатын болсақ, шамамен халқының жалпы саны 300 000 адам, 90 000-нан аса қожалық (республика шеңберінен тыс жердегіні есептемегенде) өздерінің тұрған жерлерінен басқа аудаңдарға, аудан орталықтарына, темір жол пункттеріне көшіп жатыр, яғни қонысынан ауушылық жағдайына душар болуда»./1/

Босқындар саны туралы бұл мәліметтердің негізінен дұрыстығын Ф.Голощекиннің өзінің қазақ даласында босқындықтың жаппай орын алғанын және 25-30 қазақ аудандарының азық-түлік қиыншылықтарына тап болып аштыққа ұрынғанын, оларды аман алып қалу үшін 3 млн пұт астық босатуды өтініп Мәскеудегі Орталық Комитетке 1932 жылғы 9 қыркүйекте жазған хаты да және Г. Исақовтың, І.Қабыловтың, Ж. Арыстановтың, Б.Айбасовтың, Ғ. Тоғжановтың, О. Жандосовтың И. Сталинге (көшірмесі Л.Мирзоянға) 1933 жылдың 24 ақпанында жазған хаты да дәлелдейді./4/

Соңғы хат авторлары Қазақстан Халық Комиссарлары Кеңесінің мәліметтеріне сүйеніп, 800 000 қазақ қожалықтарынан 1932 жылдың көктемінде 450 000 ғана қазақ қожалықтары қалғанын айтады. Хат авторлары «300 000-нан астам қазақ қожалықтары Сібірдің және Орта Азияның темір жол стансалары бойымен орталық қалаларға, көрші облыстарға тарап кеткен. Олардың көпшілігі өлмеші күн көруде», – деп жазады.

Қазақстандық қайраткерлердің осынау айтарлықтай көлемді және шынайы мазмұнды хатының бір ғана олқылығы бар: мұнда 1932 жылдың көктемінен кейінгі және 1933 жылдың өзінде болған алапат ашаршылықтан өлгендер саны есепке кірмей, көрсетілмей қалған. Соның өзінде де осы хаттан 1932жылғы көктемге дейінгі қазақтардағы аштықтан болған кемудің 2 млн 100 мың адамнан асатынын байқай аламыз. М.Г. Сириустың сол жылдардағы есептеулері бойынша, әр малшы от басында орта есеппен 6 адамнан болған. /1/

Рас, күштеп ұжымдастыру жылдарында Қазақстанның ХШЕБ ауыл шаурашылығындағы әр қожалықтағы адамдар санының орташа көрсеткіштерін едәуір төмендетіп есептеді. Бұған ең басты ықпал – алапат ашаршылықта әр қожалықтағы адамдар санының едәуір кеміп кетуі еді. Мұны біз Қазақстанның ХШЕБ жасаған төмендегі кестеден аңғара аламыз./3/

Қазақтар қожалықтарының күштеп ұжымдастыру қарсаңындағы саны туралы жоғарыдағы хатта көрсетілген мәліметті басқа да ресми деректер мақұлдайды. Солардың бірі «Қазақ қожалықтарының саны туралы есептеулер» атты құжат деректеріне қарағанда, 1928 жылы Қазақстанда 828 мың қазақ шаруаларының қожалықтары болғанын, ал 1931 жылға қарай олардың 706 мыңы көшпелі және жартылай көшпелі қожалықтарға жатқызылғанын ескерсек, Қазақстандағы барлық қазақтың саны орта есеппен есептегенде 4 млн 836 мың адам болып шығады. Демограф М. Тәтімовтың есебі бойынша, 1931 жылғы қазақтар саны 5 млн 450 мың адам. Мұнда Қазақстандағы қазақтар ғана емес, дүние жүзіндегі барлық қазақтар жалпы алынған./3/

Сонымен жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйеніп, мынадай қорытынды жасауға болады: күштеп ұжымдастырудан бұрын саны 4 млн 836 мың адамға жеткен Қазақстандағы қазақтардың алапат ашаршылықта 1933 жылы 1 млн 149 мыңнан астамы босқынға айналған болып шығады.

Егер біз бұл мәліметті республикаға көрші өлкелерден қайтпай қалған, шет елге өтіп кеткен және 1935 жылға дейін республиканың өз ішінде орналасқан босқындарды жеке-жеке бөліп есептеу жолымен тексеріп шықсақ шындыққа жақындай түсеміз.

Қазақстанның өз ішінде орналастырылған босқындар, жоғарыда айтылды. Ал енді Қазақстанмен көрші республикалардан қанша қазақ босқыны қайтпай қалды? 1926 жылғы Бүкілодақтық санақ бойынша, оларда 340 289 қазақ өмір сүрсе, ал 1937 жылдың Бүкілодақтық санағының алғашқы мәліметі бойынша олар 680938 адамға шұғыл өскен. Бұл өсімнен демография ережесіне байланысты табиғи өсім процентін (5,6 процент) шығарып тастағанның өзінде де біздің көршілерімізден 300000-нан астам қазақ қайтпай қалған болып шығады.

Жоғарыда айтылды, Қытайға және шетелдерге өтіп кеткендер шамамен 100 мыңдай қазақ. Ал енді осы мәліметтердің бәрін жинақтап, күштеп ұжымдастыру жылдарында қанша халықтың қырылып қалғанын есептеп шығарайық.

Ол үшін алғаш тірі қалған босқындарды анықтаймыз. Қазақстанға 1935 жылға дейін қоныстанған жоғарыдағы 640 мың босқынға көрші кеңестік республикаларға бытырап кеткен 300 000-нан астам босқынды және оларға Қытайға, шетелдерге көшіп кеткен босқындарды қосқанда өлімнен аман қалған босқындардың жалпы санын 1 миллионнан асады. Яғни жоғарыда көрсетілген 1 млн 149 мыңнан астам босқын туралы дерек шындықтан алыс емес./1/

Енді осы ашаршылық апатынан тірі қалғаңдарды 1930-1933 жылдары күрт кеміп кеткен ауыл адамдарының, яғни 3 млн 379,5 мың адам санынан шөгеріп тастаймыз. Сонда 2230,3 мың адам күштеп ұжымдастыру жылдарында опат болған болып шығады./1/

Біздің бұл есебіміз осы мәселеге байланысты жұмыс жасаған жоғарыда аталған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының адам шығыны туралы қорытындысын негізінен растай түседі.

Бұл шығыннан табиғи өлімді шығарып тастау қажет деп ойламаймыз. Өйткені қазақтардың табиғи өлімін аштық жеделдете түсті. Сондықтан табиғи өліммен өлген қазақтар да аштық азабын тартып опат болғандар қатарында, соның есебінде қалулары керек. Шын мәніндегі табиғи өлім сол жылдары ашыға қоймаған қазақстандық басқа ұлт өкілдерінде ғана болды. Бізді мұндай пікірге келтіріп отырған осы ашаршылық жылдарындағы қазақстандық әр түрлі ұлттар құрамына жасалған талдау.

Осы орайда 1926 және 1937 жылғы Бүкілодақтық санақ материалдарына негіздеп құрастырылған төмендегі кесте біраз нәрсені аңғартады./1/

1926 жылғы санақ бойынша (мың)		1937 жылғы санақтың алдын ала мәліметтері (мың)
ҚазАКСР-індегі ұлттар	Санақ бойынша барлығы	Қарақалпақ авт. обл. шығарып тастағанда	Санақ бойынша барлығы	Екі санақ арасындағы айырмашыл. Қарақалпақ.авт. обл. есептемегенде
Барлығы	6500,9	6196,2	5120,1	-1076,1
Соның ішінде
Қазақтар	3713,4	3627,6	2181,5	-1446,1
Орыстар	1280,0	1275, 1	1917,6	+ 642,5
Украиндар	860,8	860,1	549,9	-316,2
Басқа халықтар	646,7	433,5	471	+ 37,5

Кестеден көрінетініндей, екі санақ арасында қазақстандықтардың кемуі 1 млн адамнан асып кетеді. Оның 1 млн 446,1 мыңы қазақтар да, ал 310,2 украиндар. Сонымен қатар осы кезеңде Қазақстандағы басқа ұлттар ашаршылыққа қарамастан 680 мың адамға өскен. Әсіресе бұл өсім орыстарда көп – 642,5 мың адам. Әрине мұнда табиғи өсім де өз рөлін атқарған.

Дегенмен бір қарағанда ашаршылықта кімнің өліп, кімнің тірі қалғанын, тіпті өсіп-өнгенін де бірсыпыра аңғартатындай бұл мәліметтердің кемшілігі де бар. Бұл кестеде ашаршылық жылы Қазақстанға сырттан қанша келімсектер келіп, олардың қаншасы тұрақтамай кейін қайтып кетті, сондай-ақ республикадағы ауыр ахуалға байланысты қанша орыс, украин және т.б. ұлттар көрші республикаларға және Қытайға (ұйғырлар мен дүнгендер) ауып кетті деген сұраққа жауап жоқ. Ал оларды анықтамайынша, басқа ұлттардың адам шығыны туралы дәлме-дәл айту қиын. Біз қазір мынадай мәліметті білеміз: 1928-1930 жылдары Қазақстанда жаңа совхоздар құру үшін еліміздің басқа өлкелерінен 65 мың (260 мың адам) отбасы келген. Сонымен қатар 1931-1937 жылдары Қазақстан кәсіпорындарында жұмыс істеуге келген (оргнабор бойынша) сан мыңдаған жұмысшылар және бар. Бұлардың бәрін қосып есептегенде осы келімсектердің жалпы саны 642 мың адам. Бірақ бұлардың бәрі бірдей Қазақстанда тұрақтап қалмаған, кем дегенде 35 проценті, яғни 224,7 мың адам Қазастанға тұрақтамай кейін қайтып кеткен./4/

Бұлардың басым көпшілігі украиндар мен орыстар еді. Архив деректеріне сүйенсек, тағы да біраз қазақстандық украиндардың аштықтың күшейе түсуіне байланысты біздің республикадан кетіп қалғанын көреміз. Сондықтан екі санақ мәліметі арасындағы Қазақстандағы украиндардың жетіспеушілігі 310,2 мың адам болып отыр. Мұндай кемушілік басқа халықтарда да орын алды. Нақты деректер мынаны көрсетеді: көптеген украиндар, белорустар және мордвалар Ресейдің Қазақстанмен көрші аймақтары мен облыстарына аштықтың қарсаңында-ақ, дәлірек айтсақ, 1928-29 жылдардағы Қазақстандағы зорлап ет және астық дайындау, сондай-ақ 1930-31 жылдардағы кулактарды тап ретінде жою науқандары кезінде кетіп қалған. 1937 жылдың Бүкілодақтық санақ мәліметтерінің алғашқы материалдары Қазақстанмен көрші: Алтай өлкесінде, Башқұрт АКСР-да, Бурят Монголиясында, Иркутск, Новосибирск, Омбы, Саратов, Свердлов облыстарында 1937 жылы 1437,8 мың украиндар мен 123,8 мың белорустар мекендегенін көрсетіп берді. Бұлардың біразы бұрынғы қазақстандықтар еді./4/

Қазақстандағы орыстар санының арта түсуі туралы айтқан кезде мынадай жәйтті де естен шығаруға болмас: 1937 және 1939 жылдардағы Бүкілодақтық санақтарда біраз қазақстандық украиндар, мордвалар, болгарлар, еврейлер, белорустар және т. б. славяндар орыс болып жазылды.

Мұның өзі қазақстандық орыстар санын көбейте түсті, аталған этностарды азайтты. Ал енді 1926-1937 жылдар ішінде украиндардан басқа азайып кеткен халықтарға келсек: қазақстаңдық қырғыздар – 5 мың 42, дүнгендер – 1438, мордвалар – 21 511, ұйғырлар – 18 821, өзбектер – 103 082 адамға кеміген. Бұлардың едәуір бөлігі өздерінің Қазақстанға көрші туған республикаларына қоныс аударған, ал ұйғырлар мен дүнгендердің бір бөлігі Батыс Қытайға өтіп кеткен./3/

Сонымен қатар, аталған жылдар аралығыңда Қазақстанда ашаршылық болса да, немістер 29 465 адамға, ал татарлар 11 369 адамға өскен./3/

Қазақстандық этностардың кейбірінің санының өсуі олардың ашаршылық жылдарындағы шығындарын бейнелейтін жоғарыда келтірілген Республика Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының демографиялық кестесіндегі мәліметтерді теріске шығара алмайды деп ойлаймыз. Әңгіме болып отырған кезеңде Қазақстанға сырттан келіп қоныстанған әр түрлі этностардың құрамына жасалған талдау басқа ұлттарда орын алған республикадан кетіп қалудан, қуғын-сүргіннен, аштықтан қырылудан болған демографиялық кемудің едәуір бөлігі жаңа қоныстанушылар есебінен жабылып кеткенін дәлелдей түседі. Қазақстанға қоныстанушылар арасындағы әр түрлі этностардың үлесі төмендегідей:/1/

Бұдан көрінетіні, қазақтан басқа ұлттардағы осы жылдардағы демографиялық процестер едәуір күрделілеу. Бұл мәселені зерттеу Қазақстанға көрші басқа республикалардың, Қытайдың және т. б. елдердің демографтары мен тарихшыларының осы бағытта бірігіп жұмыс істеуін қажет етеді.