ҚАЗАҚТАРДЫҢ ШЕТ ЕЛГЕ АУА КӨШУЛЕРІ

Бүгінгі тарихымызда әлі де жұмбағын ішіне бүгіп жатқан «ақтаңдақ» тақырыптардың бірі – сан мыңдаған қазақтың 1929-1932 жылдары Қытай асып кетуі. Тарихшылардың назары әсіресе аталған жылдары қанша қазақтың Қытай асып кеткеніне ауып отыр. Мұның басты-басты екі түрлі себебі бар. Біріншіден, осы жылдары қазақтар шет елдерге негізінен Қытай арқылы кеткен, ал Орта Азия жері арқылы Ауғанстанға және Иранға кеткен қазақтар көп емес, бірнеше мың қожалық ғана.

Сондықтан Қытай арқылы шет елге кеткен қазақтардың санын шамамен болса да анықтау осы жылдары қанша қазақтың жат жерлік болғанын білу және осы негізде қазақ диаспорасының күрделі тарихи тағдырындағы кейбір «жұмбақтарды» жою деген сөз; екіншіден, Қытай арқылы шет ел асқан қазақтардың санын шамамен болса да ғылыми негізде анықтамайынша, осы жылдары аштан өлген қазақтар санын түгел білу қиын.

Кейбір тарихшылар мен демографтар бұл мәселеде әр түрлі өзара қайшы пікірлер айтып, тарихи шындықты айқындау ісін күрделілендіре түсуде.

Мысалы, еңбектерін орыс тілді басылымдар жаппай жариялап жатқан шетел тарихшысы Роберт Конквест Қазақстанның шекаралық аудаңдарынан аталған жылдары Синьцзянға (Батыс Қытай) 200 мың қазақ көшіп кетті десе, мәскеулік зерттеушілер Ю. А. Поляков, В. Б. Жиромская, И. Н. Киселев 1930-1932 жылдары шет елге кеткен қазақтар санын (қайтып келгендерін шығарып тастағанда) 1,3 млн адамға жеткізеді. Ал енді өзіміздің кейбір қазақстандық тарихшылар бұл пікірлердің ешқайсысына қосылмайтын санды – Қытайға кеткен 500 мыңдай адам туралы айтып жүр. Бұл пікірді теріске шығарушы қазақ демографы М. Тәтімов шет елге кеткен қазақтар санын 165 мындай деп біледі.

Бұл мәселеде осыншама әр түрлі пікірлердің орын алуының себебі де бар: қолда нақты тарихи құжаттардың болмауы зерттеушілердің түйінді де тоқ етер қорытындыға тоқталуын қиыңдатты. Жоғарыда аталған тарихшылардың мәліметтерінің Қытайға көп қазақты аман-есен көшіріп жіберуі Қазақстанда ресми құжатта берілгендей – 1930-1933 жылдарда 3 миллион 379,5 мың адамға шұғыл кеміп кеткен (босқындарды қосқанда) ауыл халықтарының нақты шығынын, яғни қазақтардың ашаршылықтан болған тікелей өлімін сан жағынан азайтып көрсететіні айтпаса да түсінікті. Аталмыш мәскеулік тарихшылардың пікірлеріне тағы бір назар аударалық. Оларға сенсек, жетіспейтін жаңағы 3 миллион 379,5 мың адамның 1 миллион 300 мыңы шетел асып кеткен, яғни ашаршылықтан қырылмаған, тірі қалған болып шығады. Дегенмен Қытайға көшкен қазақтар санын көрсетуде әр түрлі көзқарас ұстана тұрса да зерттеушілер бұл көшулердің негізінен шекаралық аудандарды қамтығанын мойындайды. Мұның мынадай-мынадай басты себептері бар: 1) шекаралық аудандарда күштеп ұжымдастырудың қатал саясатын шекаралық аймаққа тән әскери ахуал, шекара әскерлерінің осы аудандардағы ішкі істерге араласуы ауырлата түсті; 2) шекаралық аймақтарда қазақтардың арғы бетте рулас, қандас туыстары орналасқан еді. Олар онда саяси-әлеуметтік ахуалдың қалыпты екенін айтып, туыстарын шекарадан аман-сау өткізіп алуға мүдделі болды; 3) 20-жылдары шекаралық аудандарда Синьцзянмен (Батыс Қытай) еркін сауда-саттық өріс алғандықтан Қытайдағы едәуір тыныш өмірден шекара қазақтары жақсы хабардар еді; 4) шекарадағы тәртіпті, одан жасырын немесе ашық түрде қалай өтіп кетуге болатынын тек шекара аймағындағы тұрғындар ғана білді; 5) шекарадан рұқсатсыз өту мемлекеттік қылмыс болып саналатындықтан шекара қазақтары мен ұйғырлары оған өте құпия даярланды, бұл іске сенімді деген өздерінің ағайын-туыстарын және ауыл-аймағын ғана тартты. Сондықтан да мұндай нар тәуекелге басқа орталық аудандардан босып келген бірлі-жарым қазақтың қатыстырылуы да екіталай болды; ең соңында, 6) шекаралық аудандар төтенше тәртіп аудандары болғандықтан бұл жерлерге басқалардың босып келуі бірден көзге түсті, олар тексеруге ұшырап, кейін қайтарылды немесе қажетті құжаттары бар болса, қатал бақылауға алынды./1/

Ал енді осы Қытаймен шекаралас Қазақстан аудандарына қысқаша сипаттама берелік. 1931 жылы бұлардың жалпы саны 11 болды (бұрын 16 еді). Олар: Алакөл, Лепсі, Октябрь, Жәркент, Кеген, Қатонқарағай, Зайсан, Тарбағатай, Үржар аудандары, сондай-ақ, Талдықорған және Ақсу аудандарының шекараға жақындау бір бөліктері еді.

Аталған шекаралық аудандардағы халықтың жалпы саны 1931 жылы 505,701 адам, яғни Қазақстан халқының 7,33%-і болды. Ал олардың әлеуметтік құрамы төмендегідей еді: жұмысшылар – 25 510 адам, қызметкерлер – 25 318, қолхозшылар – 228 387, кедейлер мен батырақтар – 101 924, орташалар – 79 264 және кулактар – 45 298./3/

Келтірілген мәліметте тағы бір назар аударатын мәселе – шекаралық аудандардағы халықтың негізгі бұқарасын колхозшылар меп кедей-батырақтардың құрауы.

Осы құжатта шекаралық аудандар халықтарының ұлттық белгілері де берілген: мемлекеттік жоспарлау органының мәліметтері бойынша, 1931 жылы мұндағы халықтың 66,10% – қазақтар, 33,35% – еуропалық ұлттар өкілдері, 0,55% – Орта Азия халықтары болатын, яғни қазақтар шекаралық аудандардағы халықтардың ішінде 334 268 адам еді. Шекаралық аудандарда тұрған халықтардың бәрі бірдей Қытай асып кетті деу (505 701 адам) тарихқа қиянат болар еді./3/ Рас, Қытайға өткендер арасында әр түрлі ұлт өкілдері де болды. Әсіресе Сібірден, Солтүстік Қазақстаннан колхоз құрылысынан безе қашқан орыстардың кейбірі осы жылдары шекара асып кетпек болып, шекаралық аудандарға ірге теуіп, қоныстана бастады.

ОГПУ органдарының құпия ақпарат мәліметтерінің бірінде 1930 жылғы наурыздағы шекаралық аудандағы жағдай «Сібірден қашқан кулактардың шоғырлануы» деген арнайы тақырыпшамен берілген. Онда мынадай жолдар бар: «Алматы округінің Сарқанд ауданында Сібірден қашып келген 794 кулак шаруашылығы есепке алынды. Селолық кеңестерде олар орташалар мен кедейлер ретінде тіркелген. Сібірліктердің көпшілігі ешқандай жұмыс істемейді – қоңды малдары, ақшалары бар, үй шаруасын, егін өсіруді және т.б. жолға қойып алған»./1/ Онан әрі құжатқа бұлардың жағдайдың ыңғайына қарай Қытай асып кеткісі келіп, соған жан-жақты даярланып жатқаны айтылады. Біздің қолымызда жекелеген орыстардың Қытай асқаны туралы ғана деректер бар. Қытайға сол жылдары ұйғырлар мен қазақстандық дүнгендердің де аз өтпегені байқалады. Соңғыларының 50 процентке жуығы Қытайға көшіп кетуге даярланып жатқанын архив құжаттарының бірі нақты әңгіме етеді.

Дегенмен бұл жерде ең басты нәрсені – Қытай асқандардың негізінен қазақтар болғанын естен шығаруға болмас. Қатал да қатыгез ұжымдастыру саясаты салдарынан қазақтардың Қытайға қашуы 1929-31 жылдары өте кең өріс алды.

Мұны шекаралық ОГПУ мәліметтері де мойындайды. Бұларға назар аударсақ, аталған жылдары (1931 жылдың сәуір айына дейін) Қытайға 5 903 шаруа шаруашылықтары (яғни шамамен 29 656 қазақ) көшіп кеткен болып шығады. Бірақ бұл деректер дөрекі кемшіліктерден де құралақан емес: біріншіден, ОГПУ органдары кеткендер санын азайтып көрсетуге күш салған, өйткені шекара бұзушылардың санының көп болуы, шекарадағы ПП ОГПУ органдарының кінәсын да арттыра түседі; екіншіден, шекара жанжалындағы қарулы қақтығыста шаруалар шаруашылықтарын дәлме-дәл санап ала қою да оңай болмаса керек; үшіншіден, шекарадан орман-тоғай, құз-жартас арқылы жасырын соқпақпен жанамалап, бой тасалап көзге шалынбай өтіп кеткендер қаншама екенін ешкім біле алмайды./4/

Дегенмен біздің қолымыздағы кейбір ресми құжаттар қазақтардың едәуір бөлігінің Қытайға көшіп кеткенін нақтырақ дәлелдейді.

ПП ОГПУ-дің жедел барлау мәліметтері бойынша, 1930 және 1931 жылдарда Қазақстаннан Қытайға өтіп кеткен босқындардың саны (адамдар) және әлеуметтік құрамдары төмендегідей:/1/

Жылдар	Қулактар, байлар	Орташалар	Кедейлер	Колхозшылар	Барлығы
1930 1931	3510 7542	5039 3606	4463 14840	2290 8469	15302 34457
	11052	8645	19303	10759	49759

Бұл мәліметтер 1931 жылдың 1 қарашасына дейінгі кезеңді ғана бейнелей алатынын ескертеміз. Оның үстіне бұлар толық емес және бұл мәліметтерге шекарадан өту кезінде қолға түскеңдер саны және шекарадан өту кезіндегі қарулы қақтығыстар мен шекара әскерлерінің жазалау әрекеттері кезінде өлгендер кірмей қалған. Ал бұлар аз емес. Мысалы, тек 1931 жылдың 1 қаңтарынан 1 қарашасына дейін ғана шекарадан өтерде 14412 адам ұсталған.

Оның үстіне босқындардың шекарадан өтерде ондап немесе жүздеп емес, мыңдап қырылғаны, сөйтіп осы жылдары Қытай – Кеңес шекарасының қан сасығаны тарихи шындық. Ал тарихи шындықтан қайда қашып құтыларсың. Шекарада қанша қазақтың өлгенін, қалың бұта мен жақпартастар тасасында өліктері терусіз, көмусіз қалып, құзғын-карғаға, ит-құсқа олардың қаншасы жем болғанын дәл анықтау әрине мүмкін емес. Мұны Қытай жағының ресми құжаты да мойындайды. Дегенмен тек бір ғана 1930 жылдың өзінде Іле округінің шекарасынан Қытайға өтерде кеңестік шекарашылар 1000-нан астам босқынды өлтірді.

Ал енді жоғарыдағы қазақтардың Қытай асып кетуін бейнелейтін деректердің 1931 жылдың 1 қарашасына дейінгі кезеңді көрсететінін ескерттік. Бұдан кейінгі айларда шекара күзеті кеңес өкіметі тарапынан да, Қытай жағынан да шұғыл күшейтілді. Мысалы, Батыс Қытайдағы Үрімші және Чугучак губернаторлары 1932 жылдың наурыз айының соңына қарай Қытай шекара күзетіне КСРО-дан өтіп келе жатқандарды жедел кейін қайтару туралы нұсқау берді /12/. Бұл нұсқау орындалмаған жағдайда, Қытай шекарашыларының босқындарды жасырушылар ретінде жауапкершілікке тартылатыны ескертілді. Мұндай шешім Батыс Қытайда «өздерінің ешқандай азық-түлік қорлары жоқ эмигранттардың КСРО-дан қаптап ағылып келуінен туындаған азық-түлік қиыншылығына» байланысты қабылданған.

Ф. Голощекин өзі жүргізіп отырған қатал саясатты ақтау үшін қазақтардың Батыс Қытайға ауа көшулеріне қытайлықтарды мүдделі етіп көрсетуге күш салды. Ол өзінің 1931 жылдың желтоқсанында И. Сталинге жазған хатында бұл ауа көшулердің «таза контрреволюциялық сипаттағы» әрекеттер екенін «дәлелдеп» бақты. Онда мынадай жолдар бар: «Қытай өкімет орындарының көмектерін пайдаланған Қытайдың Синьцзянь провинциясындағы арнайы ұйымдар ауа көшулерді ұйымдастыруда, ауа көшушілердің арнайы қарулы бандаларын қанаттарының астына алып қорғауда...».

Бірақ Ф. Голощекиннің бұл пікірлері сол жылдары Кеңес өкіметінің Құлжадағы консулы қызметін атқарған Колосовтың Сыртқы істер халық комиссарының орынбасары Л.М. Караханға 1931 жылдың 15 қаңтарында жазған хатында (көшірмесі Ф. Голощекинге жіберілген) айтылған қорытындыға қайшы келетін еді: «Біздің ойымызша, – деп атап көрсетті Колосов, – шекара халқының Қытайға көшу және көшіп кету құбылыстары бұған қытайлықтардың мүдделі еместігімен және олардың мұндай ауа көшулерді ұйымдастырмайтындығымен емес, тек бірқатар Қазақстан ұйымдарының Қазақ АКСР-індегі шаруалар мен малшыларды ұжымдастыру және шаруа қожалықтарын социалистік қайта құру мәселелеріндегі саясатты іс жүзіне жүзеге асыру процесінде жіберген асыра сілтеулерімен және бұрмалауларымен ғана түсіндірілуі тиіс» /1/.

Егер консул Колосов айтып отырған себептер 1931 жылдың орталарына дейін шынында да босқыншылықты күшейте түсуде шешуші рөл атқарған болса, ал 1932 жылдан бастап, осы себептерге шекаралық аудандарды жаппай жайлаған алапат ашаршылық қосымша болды. 1932 жылдың шекара бұзушылары туралы ПП ОГПУ-дің ақпан-сәуір айларындағы оқиғаларды қамтитын жедел барлау мәліметтеріңде мынадай жолдар бар: «шекара бұзушы контрабандиттердің басым көпшілігі азық-түліктермен, 1-ден 3 пұтқа дейін үнмен ұсталды. Сондай-ақ Қытайға өтетіндер осындай мөлшердегі нанға айырбастау үшін ескі темір-терсек және жеке заттарын алып алған. Көрсетілген құбылыс шекаралық аудандардың бірқатар ауылдарындағы азық-түлік қиыншылығының өткірлігімен түсіндіріледі». Сонымен қатар 1932 жылы КСРО-дан Қытайға өтетіндерден гөрі Қытайдан КСРО-ға өтетін босқындар саны көбейе бастады.

Деректерге қарағанда 1932 жылы шекара бұзушылар көп емес /1/. Оның үстіне Қытайға өтетіндерден гөрі кейін, туған елге – Қазақстанға қайтатындар көбейген. Мұның себебі «Қытайдағы эмигранттардың, кедейлердің материалдық өмірінің нашарлығынан жұқпалы аурулардың туындап, таралуымен, Қытай жағындағы қалмақтар мен чириктардың кеңес жағынан келіп, сонда тұрып жатқан эмигранттардың малдарын және дүниелерін тартып алуларымен, көп жағдайларда қандай болса да өзіне жұмыс табудың қиыншылығымен және эмигранттар арасында таралған «көктемде Қытай өкіметі барлық эмигранттарды қытай жерінен Кеңестер жағына көшіреді екен» дегендей өсек-аяндармен түсіндіріледі.

Сонымен қатар Қытай жағының да 1932 жылдың мамыр айынан бастап шекарада қатал тәртіп орнатып, КСРО-дан келгендерді кідіртпей кейін қайтарулары да босқындардың Қытай асуын күрт азайтты. 1932 жылдың соңына қарай қазақтардың Қытайға көшуі мүлде тоқталды деуге болады. Сондықтан ПП ОГПУ-дің 1932 жылы 1 қарашада берген мәліметі бойынша Қытайға өтпекші болған 7-ақ босқын ұсталған /1/.

Ал енді нақты тарихи дерекке жүгінер болсақ, қазақтардың Қытайға көшуіне байланысты Өлкелік партия комитеті И. Сталин мен В. Молотовтың нұсқауымен 1931 жылы құрған Ә. Жангелдин басқарған мемлекеттік комиссияның тексеруі бойынша шекаралық аудандардан Қытайға көшіп кеткен қазақтар осындағы қазақтардың 1/4-нен астамы, яғни 83 500-дейі екенін көреміз /4/.

Бұл деректерді ПП ОГПУ-дің жедел барлау мәліметтері және мемлекеттік жоспарлау деректері де растай түседі. Алғашқысының Батыс Қытайдан алған мәліметі бойынша, 1931 жылдың күз айында Батыс Қытайдағы босқындар саны 60 мыңға жуық, ал соңғысының дерегі бойынша, көрсетілген мерзімге дейін Қазақстанның шекаралық аудандарындағы халық 87 мыңдай адамға азайған. Егер тарихи шындық осы деректердің ортасында жатыр деп қарасақ, Батыс Қытайға өтіп кеткен қазақтар шамамен 70 мың адамдай деп шамалауға болар еді.

Шекара асқан қазақтар саны бұдан әлдеқайда көп болды деу, яғни жоғарыдағы тарихшылар айтқандай жарты немесе 1 миллионнан асып түсті деу тарихи шындықты көпе-көрінеу бұрмалау болып табылады. Өйткені шекаралық 11 аудандағы қазақтардың өздерінің жалпы саны жарты миллионға да (334 268 адам) жетпейді ғой /8/.

Қазақтардың Қытай асуын айтқаңда ондағы қазақтар санының көптігіне қарап оларды негізінен ұжымдастыру жылдарында өтіп кеткендер ретінде сипаттауға да болмайды. Батыс Қытай қазақтардың ежелгі отаны. Халқымыздың мақтан тұтар ардагер тарихшы ұлы Мұхамеджан Тынышбайұлының мәліметіне қарағанда, 1917 жылдың өзінде Қытайда 450 000 қазақ өмір сүрген /8/. Бұлардың біразы қолайсыз саяси оқиғалардың салдарынан қырылып қалса, едәуір бөлігі кезінде басқа елдерге қоныс аударған.

Сондықтан М. Тәтімовтың мәліметінде көрсетілгендей, біздегі жаппай ұжымдастыру науқанының қарсаңында Монғолия мен Қытайда шамамен 375 000-дай ғана қазақ қалған еді.

Сондай-ақ шетелдегі қазақтар санының біздегі ұжымдастыру апатынан кейінгі үш он жыл бойында айтарлықтай өсе қоймауы да біздің пікірімізді дәлелдейді. 1959 жылы Қытайда не бары 580 мың, ал Моңғолияда 40 мың ғана, қоса есептегенде 620 мың қазақ өмір сүрді.

Ал енді қазақтардың әңгіме болып отырған жылдары басқа таяу шет елдерге – Ауғанстанға және Иранға қоныс аударуына келсек, олар көп емес, бірнеше мың қожалық ғана. Демограф М. Тәтімов 1992 жылдың ортасында жасаған есебімен Ауғанстанда 35 мың, Иранда 16 мың, ал Түркияда 30 мың қазақ мекендегенін көрсеткен еді. Бұл кейінгі он жылдықтардағы өсіп-өнудің нәтижесі. Оның үстіне Ауғанстандағы, Ирандағы және Түркиядағы босқын қазақтардың көпшілігі онда Қытай жері арқылы барғандар /3/. Сонымен қатар М. Тәтімовтың жоғарыдағы есептеулері шындықты мүлтіксіз бейнелейді деуге болмас. Шет елдегі қазақтар онда көрсетілген сандардан едәуір аз болуы да мүмкін. Өйткені шет елдегі қазақтардың қадірменді ақсақалы Халифа Алтайдың былай дегені бар: «Осы күні Түркияда, Еуропада 20 мыңдай қазақ тұрады екен деп айтушылар, жазушылар көп. Ол - жаңсақ әңгіме. Дұрысы баршамыз, оның ішіңде Англия, Франция, Германия сияқты Еуропа елдерінде пайда қылып, кәсіп істеп жүргендер де бар, он мыңдаймыз. Еуропада жүрген 500–1000-дай жастар біздің отауларымыз... олардың бәрі Түркияның азаматтары...».

Сонымен қорыта келгенде айтарымыз, Қытайға және Қазақстанға таяу басқа да Ауғанстан, Иран тәрізді шет елдерге біржолата көшіп кеткен қазақтар жалпы алғанда ең көп дегенде 100 мыңға жуық. Бұлардан басқа бірнеше мың қазақ шекарадан өтерде өлген және «контрабандит» деген жаламен тұтқындалған. Өз азаматтарын туған Отанынан бездірген сталиндік әміршіл-әкімшіл социалистік қайта құрулардың қазақ деген халыққа жасаған ауыр қылмысының қайғылы нәтижесі міне осындай.

II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА XX ҒАСЫРДЫҢ ЕҢ ІРІ ДЕМОГРАФИЛЫҚ АПАТЫНЫҢ СИПАТЫ

2.1. АШТЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАППАЙ БОСҚЫНШЫЛЫҚТЫ ТОҚТАТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ШАРАЛАР

Ашаршылықтың салдарынан әсіресе қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырауы Қазақстан басшылығын босқындарды орналастыру мәселесімен жүйелі де жоспарлы түрде айналысуға еріксіз мәжбүр етті. 1932 жылы 31 наурызда Өлкелік партия комитетінің бюросы өзінің № 97 хаттамасымен «Қоныстарынан ауа көшкен кедейлер, орташалар қожалықтарын қайтаруды және Қазақстанның өз ішінде шаруашылықтық орналастыруды ұйымдастыру туралы» арнайы қаулы қабылдады /6/.

Қаулы бойынша аталған жұмыстарды жүзеге асыру үшін мемлекеттік комиссия құрылды. Дәл осындай комиссиялар облыстық атқару комитеттері төрағаларының басшылығымен жергілікті жерлерде де жұмыс істеді.

Негізгі мақсат – Қазақстаннан көрші аймақтарға босып кеткен, туған жерге қайтқысы келетін кедейлер мен орташаларды ерекше уәкілдер арқылы екі айдың ішінде (сәуір, мамыр) Қазақстанға қайтару, орналастыру болды.

Аталған қаулыда қайтып келетіндерді негізінен колхоздарда, совхоздарда және т. б. елді мекендерде орналастыру қажеттігі арнайы атап көрсетілді.

Сондай-ақ медициналық жедел жәрдеммен, киіммен, тамақпен және т. б. материалдық қажеттіліктермен қамтамасыз ету, балаларға қамқорлық тәрізді мәселелер де жергілікті жерлерде қолға алынатын болды.

Белгіленген шаралар жалпы гуманистік, адамгершілік сипатын ала тұрса да, сонымен бірге көрсетілетін алғашқы көмектің 80 000 босқындар қожалықтарына ғана есептелуі Қазақстан басшылығының нақты жағдайды жақсы білмейтінін айқын байқатты. Шын мәнінде елдің ішіндегі ашаршылық апатын біржолата жоймай босқыншылықтың өріс алуын тоқтату мүлде мүмкін емес еді.

Республика үкіметінің және Қазақстанға көрші орналасқан, қазақ босқындарының ауыр мәселелерін шеше алмай жатқан өлкелер басшыларының көмек көрсету туралы өтініштерін ескеруге мэжбүр болған Одақтық үкімет те босқын қазақтарға жеңілдіктер жасауды қолға алды. 1932 жылы 13 сәуірде КСРО ХКК «Басқа аудандардан Қазақстанға оралып жатқан қазақтар қожалықтарына көмек көрсету туралы» қаулы қабылдап, онда Заготзерно мекемесін Қазақ АКСР-ына бір млн. пұт көлемінде азық-түлікті несиеге беруге міндеттеді. КСРО Қаражат халкомы босқындарды шаруашылыққа орналастыруға, балалар үйлерін ұйымдастыруға және басқа шығындарға КСРО ХКК сақтық қорынан 2 млн. сом ақша бөліп, бұл қаржыны Қазақ АКСР ХКК қарауына жіберуі тиіс болды. Ал Мемлекеттік банкке босқындардың жұмыс малын ауыл шаруашылығы машиналарын алуы үшін ауыл шаруашылығына ұзақ мерзімге несие беру қоры есебінен 2 млн. сом көлемінде жедел қарыз бөлу жүктелді. Бұл қаулыға одақтық ХКК сол кездегі төрағасы В. Молотов (Скрябин) пен оның іс басқарушысы П.Керженцев қол қойған. Одақтық ХКК осы жылдың 4 шілдесінде «Егіннің шықпауына, қожалықтардың ауа көшулеріне және қоныс аударуларына байланысты Қазақ АКСР-дағы қаражат жинау жоспары туралы» тағы бір қаулы қабылдады. Онда аталған қиыншылықтарға байланысты Одақтық үкімет 1932 жылға арналған Қазақ АКСР-ындағы қаржы жинау жоспарын төмендету туралы Одақтық қаражат халкомына тапсырмалар берді. Енді өткен жылдарда және 1931 жылы өндірілмеген ауылдық жердегі міндетті төлемдер мемлекетке төленбейтін болды /8/.

Мұндай жеңілдіктер, әрине, Қазақстанға аса қажет еді. Бірақ мынаны да ұмытуға болмас: ашаршылықтан оңбай ойсыраған Қазақстанның жоғарыдағы жеңілдетілген мөлшердегі төлемдердің өзін төлейтіндей де шамасы жоқ еді. Яғни аш қазақ шаруасына бұрынғыдай әр түрлі көп салықтар салсаң да немесе оларды жеңілдетсең де, бәрібір олардан ешнәрсе өндіріп ала алмайсың. Ащы да болса бұл сол кездің шындығы. Соңдықтан Одақтық үкіметтің кезінде Қазақстанға шамадан тыс көп салған салықтарын енді амалсыз төмендетіп, азайтуларын немесе оларды жоюларын қазақ шаруасына көрсетілген көмек ретінде орынсыз мадақтап-марапаттаудың еш реті жоқ.

Қазақстан үкіметінің босқындарды шаруашылыққа орналастыруға байланысты жоғарыда аталған алғашқы шараларының өмір шындығынан алыс жатқаны көп кешікпей-ақ дәлелденді. 1932 жылдың 1 тамызына қарай панасыз балалардың саны Қазақстанда 31 993-ке жетті. Ал босқындарды орналастырумен айналысатын мемлекеттік комиссия болса не бары 3000 жетім баланы ғана орналастырармыз деп ойлаған еді. Сондықтан да Қазақстан үкіметі көрсетілген мерзімде 31 993 жетім баланың 25 222-сіне ғана (яғни 80 процент) ішінара көмек көрсете алды /9/.

Қазақстанның өз ішіндегі және оның сыртындағы көрші аймақтардағы босқындар санын Қазақстан үкіметінің анық білмейтіндігін 1932 жылы 20 тамызда 6 облыстан келіп түскен нақты материалдар айқын көрсетіп берді. Осы мерзімге дейін жоспарда белгіленген Қазақстанда орналастырылуы тиіс 35 000 шаруа қожалығының орнына 75 670 босқын қожалығы ата мекенге қайтып оралды. Бұлардың 44 251 ұйымдасқан түрде қайтып келсе, ал қалғандары бытыраңқы түрде, азып-тозып шұбырып қайтты. Қазақстан үкіметі босқыншылық ауыртпалығын бастан кешіріп, әбден сорлаған қайтып оралушыларға өздерінше жеңілдіктер жасап бақты. Мысалы, автономиялы республикалық Халық Комиссарлары Кеңесінің 1932 жылғы 7 қыркүйекте өткен мәжілісінде қайтып оралған босқын еңбекшілер қожалықтарына жасалатын жеңілдіктер туралы мәселе қаралып, онда қабылданған қаулы бойынша «қайтып оралған босқындар 1932 ж. а/ш (ауыл шаруашылығы) салығын төлеуден, жалақыны міндетті түрде қауіпсіздендіруден, су төлемінен, жеке салықтан және мәдени-шаруашылық құрылысына төлем төлеуден босатылды» /10/.

Онан соң «қайтып оралған босқындар қожалықтарын өз құрамдарына қабылдаған колхоздардағы табыстың босқыншылықтан оралған колхоз мүшелері үлесіне тиетін бөлігін салықтан шығарып тастау» көзделді.

Дегенмен мұндай шаралардың босқындардың жағдайын жақсартуға тигізер септігі шамалы еді. Қолында түгі жоқ, әбден жүдеп-жадаған аштар мен жалаңаштарды әр түрлі салықтар төлеуден босатпасаң да олардың мұны бәрібір төлей алмасы белгілі. Рас, соңғы мәселе бойынша колхоздардың босқындарды өздеріне мүшелікке қабылдауына жол ашылды.

Қиыншылық қайтып оралған босқыңдардың көптігінен ғана туындаған жоқ, жағдайды күрделілендіре түскен нәрсе, Қазақстаннан тыс жерлерден алдағы уақыттарда тағы да қанша мың қожалық қайтып оралуы мүмкін деген сұраққа Қазақстанның үкімет орындарының ешқайсысының нақты жауап бере алмауы еді. Мұның ең басты себебі – Қазақстан басшылығының осы мәселеде көздеген алғашқы мақсаттарының жүзеге аспай қалуында болды /12/. Дәлірек айтсақ, Қазақстан басшылығының 1930 жылы басталған көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жоспарлы түрде отырықшыландыру шаралары қазақ шаруаларының қоныстарынан ауа көшулерін тежейді деген үміті ақталмады. Отырықшыландыру шараларының алғашқы бесжылдықта сәтсіздікке ұшырауы босқын қазақтарды орналастыру ісін тіптен қиындатып жіберді. Өзінің БК (б)П Орталық Комитетіне 1932 жылы 9 қыркүйекте жазған хатында Ф. И. Голощекин Қазақстанның 25-30 ауданында 150 мыңдай босқын қазақ шаруаларының қожалығы бар екенін, бұлардың 50 мыңдайы кезінде басқа өлкелерге ауа көшіп, енді Қазақстанға қайтып оралғандар екенін, әсіресе осы соңғылардың жағдайы ауырлығын атап көрсете келіп, бұларға көмек беруге орталық араласпаса болмайтынын, өйткені Қазақстанның жалғыз өзінің жағдайды жөңдеуге шамасы жетпейтінін ашық айтты /1/.

Аталған хатында Ф. И. Голощекин осы кезге дейін өзі үздіксіз қолданып келген «отырықшыландыру» деген ұғымнан бас тартып, орын алып отырған қиыншылықты өз атымен атап, тұңғыш рет босқындарды орналастыру мәселесін ресми түрде көтеруге мәжбүр болды.

Ф. И. Голощекиннің хатынан кейін көп кешікпей-ақ 1932 жылдың 17 қыркүйегінде БК (б)П ОК Қазақстанның ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы арнайы қаулы қабылдады. Дәл осы аттас қаулыны көп кешікпей-ақ, 1932 жылы 5 қазанда КСРО Халкомы да қабылдады. Бұлар бойынша, азық-түлік көмегі ретінде және көктемгі жаздық бидай егісіне арналып Қазақстанның көшпелі және жартылай көшпелі аудандарына 2 млн. пұт астық босатылатын болды. Оның 1 млн. пұтын Қазақстан азық-түлік көмегі ретінде өзіне жоғарыдан түсірілген астық дайындау жоспары есебінен Мәскеуге тапсырмай, өзінің өнімінен өзінде ұстап қалатын болды. Сондай-ақ, Қазақстанға белгіленген астық дайындау жоспары да 3 млн. пұтқа азайтылды. Онан соң Қазақстанның 5 млн. пұт көлемінде азақ-түліктік, тұқымдық қарызды төлеуі де келесі жылға қалдырылды /1/.

Аталған қаулылар бойынша Қазақстандағы көшпелі және жартылай көшпелі қожалықтар орталыққа мал және астық дайындаудан 2 жыл мерзімге босатылды және олардың өткен жылдардағы барлық мемлекеттік қарыздары жойылды, олар 2 жыл мерзімге мемлекеттік салықтардан да босатылды.

Бірақ Қазақстанға берілген мұндай жеңілдіктер босқындарды шаруашылыққа орналастырудың күрделі мәселесін бәрібір шеше алмайтын еді. Ал босқыншылық өршіп тұрған жағдайда оның ең негізгі себебі болып табылатын азық-түліктің жетіспеушілігіне қарсы күресу қажет болды.

Жоғарыда аталған қаулылар қабылданғаннан кейін арада бірнеше айдан соң 1933 жылы 29 наурызда И. Сталин мен В. Молотовтың атына хат жолдаған Қазақстанның жаңа басшысы Л. Мирзоян «қонысынан ауғандардың жағдайы төтенше ауырлап» бара жатқанын, олардың козғалысы Қазақстанның 71 ауданын қамтығанын, сондықтан республика басшылығының «қонысынан ауушылар санының бұдан әрі көбейе бермеуі үшін жәрдем берілетін шаруашылықтардың санын 150 000-ға дейін көбейтуге мәжбүр болып» отырғанын айта келе, бұрын бөлінген азық-түлік жәрдеміне қосымша Қазақстанға тағы да бір миллион пұт тары бөлуді өтінді /11/. Сондай-ақ Л. Мирзоян босқындарға көмек көрсетудің басқа жолдарын да ұсынды. Ол шекара пункттерінде жәрмеңкелер ұйымдастыруды, оларға Батыс Қытайдан мал сатып алуға, қазақ қожалықтарына совхоздардан сиыр малын көптеп сатуға рұқсат етуді Мәскеуден өтінді.

Ащы шындықты Мәскеуге жасырмай айтып, Қазақстанды аштықтан құтқаруға нақты негіз қалаған бұл хат, сонымен қатар Қазақстаннан тыс аймақтарға босып кеткен қазақтардың белгілі мөлшерінің өздерінің тарихи Отанына қайтпай, жат жерлерде қалып қоюларына да біршама себепкер болды деу керек. Хаттағы ең соңғы 6-пунктте арнайы бөліп көрсетілген мынадай жолдар бар: «Көрші өлкелер қонысынан ауғандарды кері қайтарып жіберуін тоқтатпай отырғандықтан, Орталық Комитеттен Орта Азияны, Сібірді және Еділ бойын бұларды барған жерінде орналастыру ісін ұйымдастыруға және оларды бұдан былай Қазақстанға кері қайтарып жібермеуге міндеттеуді өтінеміз». Л. Мирзоян неліктен мұндай шешімге келгенін түсіндіріп жатпайды. Бірақ хатта көрсетілген қиыншылықтар – аштық, «ауру-сырқаулардың көптігі және кейбір аудандарда сүзек індетінің таралуы» және т. б. оны осындай қорытынды жасауға итермелеген. Босқыншылықтың ауыр салдарларының алғашқы нақтырақ ресми қорытындылары Қазақстан үкіметінің есебінде көрсетілді. Ол бойынша, 1934 жылғы 1 қаңтарда салық есептері мәліметтері негізінде есепке алынған босқындар сандары Қазақстаннан тыс жерлерден қайтып оралғандарды қосып есептегенде 139,6 мың қожалық болып шықты. Бұл барлық шаруалар қожалықтарының 2 процентіне жуығы, ал қазақ шаруалары қожалықтарының барлығының 30-40 проценттейі еді /12/.

Кейбір аудандарда босқындар саны тіптен бұдан да көп болды. Мысалы, Қазалы, Келес, Қаратас, Павлодар, Бесқарағай, Еңбекшілдер, Бейнетқор, Шыңғырлау және т.б. аудандарда босқындар барлық қожалықтардың 40-50 проценттейін құрады /1/.

Тағы да айта кеткен жөн, Л. И. Мирзоян Қазақстанның партия ұйымына жауапты хатшы болып сайланысымен-ақ Өлкелік партия комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесін босқындарды орналастыру мәселесімен нақты айналысуға жұмылдырды.

Алғаш 1933 жылы 22 ақпанда БК (б)П Қазақ өлкелік партия комитетінің секретариаты мәжілісіңде «Халық Комиссарлары Кеңесінің жанынан босқыншылыққа байланысты барлық мәселелермен айналысатын жеке секретариат құру» туралы шешім қабылданды.

Ал осы жылдың 13 сәуірінде Қазақ өлкелік партия комитеті өзінің дәл осындай мәжілісінде Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы отырықшыландыру мен босқындарды орналастыруға байланысты комиссия тәрізді комиссияларды облыстық атқару комитеттерінің жандарынан ұйымдастыру туралы шешім қабылдады /8/. Бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан Өлкелік партия комитеті жанындағы отырықшыландыруға байланысты комиссия енді таратылды.

Дәл осы 13 сәуірдегі мәжілісте жергілікті облыс басшыларына жөнелтілетін Л. Мирзоян мен О. Исаев қол қойған жеделхаттың мәтіні бекітілді. Онда былай деп көрсетілген: «Босқындар мәселесі бойынша біздің баяндау хатымызға байланысты ОК босқындарға көмек көрсету үшін бір миллион пұт астық, бес миллион сом ақша босатты, алпыс мың баланы орталықтан асырауға алды және Оқу-ағарту халкомы мен Денсаулық сақтау халкомын көмек ұйымдастыру және жұқпалы ауруларға қарсы күресу үшін Қазақстанға жедел түрде қызметкерлер жіберуге міңдеттеді. Бұдан көрінетіні, Л. Мирзоянның 1933 жылы 29 наурызда И. Сталин мен В.Молотовтың аттарына жазған өтініш хаты Мәскеуден қолдау тапқан. Сөйтіп Л. Мирзоян сұраған көмек Қазақстанға босатылған /11/.

Қазақстан өлкелік партия комитетінің жоғарыдағы, 13 сәуірде болған секретариат мәжілісі орталықтан түскен осы көмекті үнемдеп пайдалануға байланысты нақты нұсқау берді. Әрбір колхоз және ауыл бойынша босқын отбасындағы адам саны дәлме-дәл көрсетіліп, нақты тізімі жасалатын болды. Босқындарға көмек осы тізім негізінде босатылды.

Жергілікті жерлерге берілген азық-түлік көмегін ауыл белсенділері пайдаланып кетпеуі үшін олардың азық-түлік көмегі қорынан 3 проценттен артық астық алуларына тыйым салынды. Мұның бәрі әрине Қазақстандағы жаппай босқыншылықтың біртіндеп азая түсуіне едәуір ықпал етті.

1933-1934 жылдары босқындар қожалықтарын орналастыру жұмыстарының қалай жүргізілгенін төмендегі кестеден біле аламыз: /1/

** – 1933 жылғы 15 қарашадағы мәлімет бойынша берілген.

Келтірілген кестеден қазақ босқындарын орналастыру ісінің совхоздарда, әсіресе мемлекеттік кәсіпорындарда аз көлемінде жүргізілгенін байқау қиын емес. Бұл туралы Қазақстанның ХКК 1934 жылдың наурызында атап көрсетіп «өздерінің кәсіпорындарында босқындарды орналастыру ісін қасақана елемей отырған Түркісібті (жоспарды 5 процент орындаған), Жеңіл өнеркәсіп Халкомын (42,8 процент), Қаз. Өлке. Одағын (орындалуы 13,2 процент) және Жабдықтау Халкомын (орындалуы 52,5 процент)» сынға алды. Ал «Ауыр өнеркәсіп халық комиссариатының «Каззолотодан» басқа негізгі кәсіпорыңдарында жұмысшы қазақтар саны бір жыл ішінде мүлде дерлік артқан жоқ, тіптен кеміп кетті». Бұл кәсіпорындарды кестемен бейнелесек, онда Халық шаруашылығы есебі мекемесінің мәліметі бойынша, осы саланың кәсіпорындарында орналасқан қазақтардың төмендегідей санын аламыз: /1/

	Караганда- уголь	Эмба нефть	Жезқаз- ған	Риддер	Каззолото
1 қаңтар 1933 ж.	4003	4119	2589	1172	2571
1 қаңтар 1934 ж.	4378	3475	2575	1086	3485
1933жылы орналастырылған босқындар отбасылары	2248	мәлімет жоқ	252	103	мәлімет жоқ

Босқындарды мемлекеттік меншіктің негізгі «көздері» болып табылатын өнеркәсіп орындарына және совхоздарға орналастыру ісі мардымсыз жүргізілген. Бұл босқындарға мемлекет тарапынан қамқорлықтың аса аз болғанын дәлелдей түседі. Босқындар сондықтан қалаларға немесе қала типтес поселоктарға да сирек орналастырылған және негізінен олар Қазақстанның егіншілік және мал шаруашылығы аудандарындағы колхоздар мен серіктіктерді айналсоқтауға мәжбүр болды. Егер мұны кестемен бейнелер болсақ, бұл мәліметтер төмендегідей болып шығады (мың қожалықпен есептегенде): /3/

Облыстар	Батыс	Актөбе	Қара- ғанды	Шығыс	Алматы	Оңтүстік	Бар- лығы
Егінші (барлығы)	32,0	68,0	95,7	116,1	74,1	75,4	561,8
Аудандар (босқын)	9,0	12,6	14,6	10,6	22,5	18,2	87,5
Мал шаруаш. (барлығы)	58,0	39,4	18,5	9,5	11,4	29,5	113,4
Ауданд. (босқын)	13,2	10,1	6,6	2,5	3,0	16,7	52,1
Барлығы (бар. қожал.)	90,6	107,4	114,2	125,6	85,5	104,9	628,2
Өлке бойынша (босқын)	22,2	22,7	21,2	16,1	25,5	34,9	139,6

Әрине мәлімет әр түрлі берілгендіктен және орналастырылған босқындар сандарына егіншілік және мал шаруашылығы аудандарындағы өнеркәсіп орындарына орналасқандар да кіріп кеткендіктен бұл мәліметтерде кемшілік жоқ деп айтуға болмас. Дегенмен бұл кестеден бір нәрсені айқын байқай аламыз: босқындардың басым көпшілігі (үштен екісіне жуығы) Қазақстанның егіншілік аудандарына келіп орналасты.

Босқындарды шаруашылықтық орналастыру қалалар мен темір жол стансаларында шоғырланған олардың саны 450 мың адамға жеткенде ғана қолға алынғаны белгілі. Солай бола тұрса да оларды осында орналастыруға ешкім мән бере қойған жоқ.

Айта кеткен жөн, Қазақстанның халық шаруашылығы есебінің берген мәліметтері дәл осы жылдары қала халқы санының шұғыл өскенін көрсетіп береді. Жылдарға шағып қарасақ, бұл процесс шамамен төмендегідей: /1/

Осы ресми мәліметті беріп отырған аталмыш мекеменің өзі «қала халқының ауқымды өсуінің ең алдымен селоның есебінен болып отырғанын» мойындай тұрса да, кестедегі қала халқының өсуінің «кейбір асырып көрсетулерден» құралақан еместігін де ескерте кетеді.

Дегенмен қала халқының 1931-33 жылдары 732,7 адамнан 1218,9 мың адамға өскені Қазақстан үкіметінің «Қазақ АКСР-інде босқындарды шаруашылықтық орналастыруға және отырықшыландыруға байланысты шаралар туралы есебінде» атап көрсетілгендіктен жоғарыдағы қала халқының өсу көрсеткіштерін шындықтан тым алшақ жатыр деп айтуға негіз жоқ. Сонымен қатар жоғарыда аталған мемлекеттік ресми есепте Қазақстанда жаңадан құрылған совхоздардағы және т. б. өндіріс поселкаларында 1931-1933 жылдары халық санының 76,1 мыңнан 334,7 мың жанға өскені де атап көрсетілген. Бірақ бұл өсулер республика үкіметінің өзі мойындағанындай, «барлық кемуді жаба алмайды» /1/.

Оның үстіне қалалардағы, жаңадан құрылған совхоздардағы және өнеркәсіп поселкаларындағы халық санының өсуі негізінен босқын қазақтардың есебінен болды деуге ешбір негіз жоқ. Қазақ босқындарының егіншілік және мал шаруашылығы аудандарында орналастырылғаны белгілі.

Босқындардың шаруашылық түрлері бойынша қалай орналастырылғанын төмендегі, 1934 жылы 1 қаңтарда Қазақстан үкіметі берген ресми деректерден де байқай аламыз: /1/

№ Шаруашылық түрлері	Жоспар бойынша (мың қожалық)	Нақты орналастырылғандар (мың қожалық)
1. Тарамай тұрған колхоздарда	33960	86789
2. Дербес ТОЗ-дарда	12540	21034
3. Жекеше қожалықтарда	-	3493
4. Совхоздарда	5300	6233
5. Өндіріс кәсіпорынд.	17700	14247
Б а р л ы ғ ы	69400	131796

Бұл мәліметтер жергілікті жерлерден және әр түрлі мерзімде келіп түскендіктен әрине дәлме-дәл берілген деп айта алмаймыз. Мұнда кейбір ауытқушылықтар бар екенін басқа деректермен салыстырғанда да байқай аламыз.

Ресми құжаттар көптеген кәсіпорындарда қазақ босқындарына ұлы державалық шовинистік көзқарастардың орын алғанын, «қазақтар көшпелі, жұмысқа қабілетсіз халық» дегендей сыңаржақ пікірлердің кең таралғанын растайды.

Сондықтан қалаларда, өндіріс поселкаларында және жаңадан құрылған совхоздарда халық негізінен қазақ босқындарының емес, славян халықтарының, әсіресе орыстардың есебінен өсті деу керек. Бұлардың біразы Ресейден, Сібірден көшіп келгендер еді. Әңгіме болып отырған жылдары Қазақстанды мекендеген ең негізгі халықтар қазақтар (үлесі 57,1 процент), орыстар (үлесі 19,7 процент), украиндар (үлесі 13,2 процент) болғаңдарын, 1926 жылғы және 1937 жылғы Бүкілодақтық санақтар мәліметтері бойынша Қазақстандағы әр түрлі ұлттар ішінде орыстардан басқаларының санының осы мерзімде едәуір кеміп кеткендерін, ал орыстардың керісінше 642,5 мың адамға өскенін байқау қиын емес. Мұндай тенденцияның орын алып отырғанын 1939 жылғы Бүкілодақтық санақ нәтижелері де көрсетіп берді. Дәл осы 1939 жылы Қазақстандағы ұлттар арасында қазақтардың үлес салмағы 38,0 процент қана болып қалған болса, ал осындағы орыстардың үлесі 40,2 процент болған /3/.

Аштыққа ұшыраған қазақ босқындарының негізінен жаңадан құрылып жатқан совхоздарды, өндіріс кәсіпорындарын және темір жол стансаларын паналауға әрекеттенгендері шындық.

Қазақстан басшылығы да аш қазақтардың негізінен қайда шоғырланғандарын жақсы білген. Бірақ солай бола тұрса да жоғарыдағы кестеден көрінетініндей, мемлекеттің өзі қаржыландырып отырған совхоздар мен өндіріс кәсіпорындарына босқындарды аз ғана мөлшерде орналастыру жоспарларын берген. Ал өндіріс кәсіпорындары осындай мардымсыз жоспардың өзін де орындамаған. Қазақстан басшыларының мұндай саясаты аш босқын қазақтарға тұйықтан шығудың жалғыз жолын қалдырды. Бұл жол – шаруалардың өздері кезінде бас сауғалап қашып шыққан, аштық пен жұқпалы аурулар жайлаған колхоздар мен серіктіктерге мүше болып кіру еді. Ал мұның өзі әсіресе қазақтарды жаппай қырғынға ұшыратты. Қазақстан басшылығына мұндай қатыгез саясаттың тиімді болғанын айтпауға болмас. Ең үлкен және басты «жеңіс» – бұрынғы көшпелілердің басқа жол қалмағандықтан, амалсыздан жаппай колхоздарға кірулері және ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың екінші бесжылдықта негізінен жедел қарқынмен аяқталуы болды. Аштықтан қырылған және босқыншылыққа ұшыраған көшпелі қазақтардың негізінен колхоздарды паналап, сонда отырықшылануға мәжбүр болғанын Қазақстандағы шаруалар қожалықтарын ұжымдастыру қарқынын оған көрші аймақтармен салыстырып талдауға мүмкіндік беретін төмендегі кестеден де байқай аламыз, кестедегі шаруалар қожалықтарының мөлшері процентпен және әр жылдың 1 шілдесіндегі мәліметпен көрсетілген. /1/

Кестеден көрінетініндей, алғашқы бесжылдық кезінде зорлап ұжымдастыру мен отырықшыландырудың әсіресе қазақ шаруаларын ауыр қасіретке ұшыратқанына қарамастан және көрші Орта Азия мен РКФСР республикаларына қарағанда осы процестің зардаптары елеулі бола тұрса да Қазақстан екінші бесжылдықта да ұжымдастыру қарқыны жөнінен басқа республикалардан алда болып, тіптен бұл мәселеде одақтық көрсеткіштен де жоғары тұрды. Алғашқы бесжылдық жылдарында меншігінен жұрдай болып қайыршыланған қазақ шаруасы үшін колхоздар күн көрудің, өмір сүрудің ең басты жолына айналғандықтан да шаруалар екінші бесжылдықта колхоздарға көптеп кірді.

Бұған ықпал еткен тағы бір мәселе – 1933 жылы Мәскеудің тікелей қолдауымен Қазақстанның жаңа басшылығының сталиндік күштеп ұжымдастыру зардаптарын жоюға байланысты бірқатар шұғыл шараларды жүзеге асырулары еді. Кезінде зорлықпен құрылған 1117 қазақ колхозының енді 168-і ғана ауыл шаруашылығы артелінің жарғысында қалдырылды. Ал қалғандары серіктіктерге – ТОЗ-дарға айналдырылды. Жалпы, 1933 жылы 1423 серіктік (ТОЗ-дар) ұйымдастырылды./6/

Күштеумен құрылған ауыл шаруашылығы артельдерін серіктіктерге (ТОЗ-дарға) айналдыру туралы нақты шешімнің БК(б)П-ның «Қазақстанның ауыл шаруашылығы және сондай-ақ мал шаруашылығы туралы» 1932 жылдың 17 қыркүйегіндегі қаулысына сәйкес қабылданғаны белгілі. Осы шараны жүзеге асырудың 1935 жылдың 10 қарашасына дейінгі кезеңдегі нәтижесі төмендегідей болды:/1/

Кестедегі мәліметтер әрине ауыл шаруашылығы артелдерін серіктіктерге (ТОЗ-дарға) айналдырудың жалпы жағдайын ғана бейнелей алады. Шындығына келсек, бұл бағыттағы бетбұрыс БК (б) П Қазақ өлкелік комитетінің 1933 жылдың ақпан айындағы артелдерді ТОЗ-дар жарғысына көшіруді, барлық фермаларды таратып, олардағы малды серіктіктер (ТОЗ-дар) мүшелерінің жеке пайдалануына беруді қатал түрде талап еткен арнайы жеделхаты жергілікті жерлерге жіберілген соң ғана байқалды.

Жоғарыдан жасалған қысым жергілікті жердегілерді бұл бағытта біраз жұмыстар тындыруға мәжбүр етті. Колхоздарға қауымдастырылған малды серіктіктер (ТОЗ-дар) мүшелеріне таратып беру толық емес мәліметтер бойынша облыстарда төмендегідей жүзеге асырылды:/3/

Облыстар	Барлық таратыл- ғаны	Соның ішінде				Мәліметтер мерз. 1933 ж.
		жылқы	ірі қара	түйе	қой мен ешкі
Батыс	86820	16816	22619	10845	36542	1/Х
Ақтөбе	36580	12938	9073	432	14146	10/ІХ
Қарағанды	30243	6760	12199	901	10389	1/Х
Шығыс	33135	6543	9606	748	17225	ІО/УІІІ
Алматы	12137	4129	2492	-	5516	1/Х
Оңтүстік	34328	3845	6726	2882	20875	13/ІХ
Барлығы	233245	50031	62715	15801	104693	-

БК(б) П Орталық Комитетінің колхозшыларды малмен қамтамасыз етуді көздеген 1933 жылдың 26 маусымыңда белгіленген шаралары және Орталық Комитеттің КСРО Халық Комиссарлары Кеңесімен бірігіп осы жылдың 14 тамызында «Сиыры жоқ колхозшылардың сиыр иемденулеріне көмек беру туралы» қаулы қабылдауы бұл жұмыстың барлық облыстарда нақты қолға алынуына ықпалын тигізді.

Жалпы 1935 жылдың соңына дейін Қазақстанның малы жоқ шаруаларына 435 мың бас мал таратылып берілді /4/.

Мұның ішінде босқындар мен отырықшылыққа көшіп жатқан қазақтарға ішкі ет дайындауға арналған 15987 бас мал үлестірілді./1/

Сондай-ақ малы жоқ шаруаларды малмен қамтамасыз ету үшін совхоздар меншігіндегі мал да пайдаланылды. Мысалы, 1935 жылы совхоздар жоспарланған, халыққа таратылуы тиіс 20,0 мың бас малдың 19,8 мың басын, ал дәл осы мақсатқа жоспарланған 51,7 мың бас қой малының орнына 56,0 мың басты малсыздарға үлестіріп берді./6/

Сонымен қатар шетелден, дәлірек айтсақ, Қытайдан мал сатып алу операциялары да жүзеге асырылды. 1935 жылдың соңына дейін малсыздарға осындай шетелдік малдан 5,4 мың бас жылқы, 6,1 мың бас ірі қара малы, 80,7 мың бас қой мен ешкі таратылып берілді./7/

Босқындарға мал таратып беруден басқа да көмек көрсетілді. Олар әсіресе азық-түлік көмегіне ауадай зар болды. 1934 жылдың наурыз айындағы Қазақстан Халком Кеңесінің мәліметі бойынша, оларға астықпен берілген азық-түлік көмегінің жалпы көлемі Қазақстан бойынша 461 449 центнерге жетті. Мұнан басқа оларға әрбір аудандық тұтыну қоғамы арқылы 153 центнер қант, 105 центнер шай, 170 центнер кондитер бұйымдары, 103 центнер мал майы, 3606 центнер балық жөнелтілді. Босқындарға өнеркәсіп тауарлары да үлестірілді. Ақшаға шаққанда мұндай көмектің жалпы сомасы 1703 мың болды./10/

Қазақстан үкіметі босқындар қалың орналасып жатқан аудандарға там-тұмдап болса да құрылысқа қажетті материал беруге күш салды. Бұл жерлерге осы мақсатпен 22,5 мың текше метр бөрене, 5,8 мың текше метр тақтай, 68,8 мың шаршы метр әйнек, 49,2 тонна шеге жөнелтілді./12/

Әрине мұндай көмек шаралары Қазақстанның күйзелген ауыл шаруашылығының ауыртпалықтардан арылуына игі ықпал жасады.

Мұны әсіресе серіктіктерге (ТОЗ-дарға) мүше болған қазақ шаруалары айқын байқады.

Колхоздың жоғарғы нысаны – ауыл шаруашылығы артеліне қарағанда серіктіктер (ТОЗ-дар) жекеше шаруалар қожалықтарына жақындау тұрды. Мұнда жекешелер малы қауымдастырылған жоқ. Тіптен жұмыс малының өзі де егіншілік науқаңдары кезінде ғана уақытша қауымдастырылды. Дегенмен серіктіктерде мал фермаларын ұйымдастыруға тыйым салынған жоқ. Мұндай фермалар серіктіктерге берілген бай-кулактардың, таратылған немесе ТОЗ-дар жарғысына көшірілген ауыл шаруашылығы артелдерінің малы, онан соң ТОЗ-дардың өздерінің қаражаттарына сатылып алынған, бөлінбейтін қор түріндегі малы есебінен ғана ұйымдастырулары тиіс еді.

Бірақ осындай орталықтандырылған фермаларды ұйымдастыру және жұмыс малын науқан кезінде уақытша болса да біріктірудің өзі де күштеумен құрылған колхоздардағы ауыр жағдайларды көріп отырған шаруалардың колхоз құрылысының төменгі нысаны болып табылатын серіктіктерге деген сенімдерін нығайта қойған жоқ.

Мұны ҚазАКСР-дағы көшпелі және жартылай көшпелі қожалықтарды орналастыруға байланысты 1933 жылы Қазақстанда жұмыс істеген БОАК-нің мемлекеттік комиссиясы да байқап, өзінің қорытындыларында былай деп атап көрсеткені бар: «Көбіне бұл колхозшы науқандарды өткізу кезінде ғана Тоз-дың жарғысы бойынша қауымдастырылатын өзінің малына өзін қожа сезіне қоймайды»./9/

Дегенмен мәскеуліктер, аталған мемлекеттік комиссия серіктіктерге мүше болып отырғандардың, яғни бұрынғы көшпелілердің жағдайының әлі де аса ауыр екенін мойындады және Қазақстан үкіметінің алдына «1934-1935 жылдары, сондай-ақ 1936 жылы мал серіктіктері мүшелерінің сиыры жоқтығынан қолда бар мал басын сақтай отырып құтылуды» ұсынды./1/

Дәл осындай міндетті Қазақстан үкіметінің алдына «мал шаруашылығын нығайтуға және дамытуға байланысты шаралар туралы» 1935 жылы 6 ақпанда арнайы қаулы қабылдаған КСРО-ның VII Кеңестер съезі де қойды./12/

Қазақстан басшылығы бұл міндетті орындауға байланысты көптеген ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуге мәжбүр болды.

Л. И. Мирзоянның және Қазақстанға көмек көрсетудің Мәскеудегі басты ұйтқысы болған РКФСР Халком Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұловтың нақты іс-әрекеттерінің нәтижесінде РКФСР Халком Кеңесі 1933 жылы 13-наурызда «Қазақстан және Қырғыз АКСР, Батыс Сібір және Орта Волга өлкелері бойынша босқын қазақтарға көмек көрсету шаралары туралы» қаулы қабылдады. Осы қаулының негізінде және оған толықтыру ретінде РКФСР Еңбек Халкомы босқын қазақтарды орналастырудың жаңа шараларын белгіледі. Жобасын Тұрар Рысқұлов Қазақстанға жіберген бұл шараларды Қазақстанның Халық Комиссарлары Кеңесі 1933 жылы 20 шілдеде мақұлдап бекітті.

РКФСР Еңбек халкомы Қазақстанда босқыншылыққа ұшырап, көрші аймақтарға көшіп барған қазақтарды кейін қайтармай, келген жерлеріне орналастырудың төмендегідей жоспарын ұсынды:/1/

Сондай-ақ Қазақстаннан тыс жерлерде қазақ босқындары есебінен әр түрлі кадрлар даярлап, оларды жұмысқа орналастырудың да жоспары бегіленді: /1/

Кестеден көрінетініндей, жалпы алғанда 1933 жылдың соңына дейін Қазақстаннан тыс жерлерде 25 мыңға жуық адамды өнеркәсіптерге жұмысқа тартып, оларды маман етіп шығару көзделді. Сонымен қатар Қазақстанның өз ішінде 30 мың босқын қожалықтарын осындай кәсіпорындарға жұмысқа орналастыру жоспарланды. Қазақстанның өз ішінде қазақ босқындары есебінен 12 мың маман жұмысшы даярлау да қолға алынды./1/

Қазақстаннан тысқары жерге кеткен босқындар темір жол бойындағы Ақтөбе, Орынбор, Орск, Қарталы, Челябі, Пермь, Қостанай, Свердловск, Кинель, Уфа, Сызрань, Пенза, Ряжск, Мәскеу, Рузаевка, Поворино елді мекендерінде арнайы тамақтандырылды.

Бірақ босқын қазақтарды Қазақстаннан тыс жерлерге орналастыруға байланысты жоғарыда көрсетілген жоспарлар бәрібір орындалмай қалды.

Мұның төмендегідей басты-басты екі себебі болды: біріншіден, Қазақстанмен көрші жергілікті шаруашылық органдары босқын қазақтарды жұмысқа алмауға тырысса, ал Қазақстанның жергілікті жерлердегі басшылары шөп шабу, егін жинау тәрізді науқандық жұмыстарға өздерінде де жұмыс қолы жетіспей жатқандарын сылтау етіп босқындарды басқа жақтарға жібермегенді жөн көрді.

1934 жылы Қазақстанда босқындарды орналастыру ісі негізінен аяқталды. БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің осы жылдың 10-16 маусымында болып өткен Пленумы аталған мәселені арнайы қарап, босқындардың негізгі бөлігі, соның ішінде Қазақстаннан тыс жерлерден оралғандар ТОЗ-дарға, ауыл шаруашылығы артельдеріне және өндіріс кәсіпорындарына шаруашылықтық орналастырылды, – деп атап көрсетті./11/

Осыған байланысты Пленум осы кезге дейін Республика Халық Комиссарлары Кеңесі және облыстық атқару комитеттері жанында жұмыс істеп келген босқындарды шаруашылықтық орналастыру және отырықшыландыру жөніндегі комитеттерді жоюды ұсынды. Бұл мәселеге байланысты қалған жұмыстармен енді Егіншілік Халкомының отырықшыландыру және босқындарды шаруашылықтық орналастыру жөніндегі секторы, сондай-ақ осы халкомның жергілікті органдары айналысатын болды.

Ал осындай шешім қабылданған кездегі Қазақстанда босқындарды орналастырудың шынайы жағдайы қандай болғанын нақты деректер негізінде талдай аламыз (мәліметтер 1934 жылдын 1 маусымында алынған):/1/

Кестеден көрінетініндей, 1934 жылдың алғашқы жартысында сырт жақтардан Қазақстанға қайтып оралғандар көп емес, бар болғаны 14 мың 761 қожалық. Оның үстіне осы мерзімде босқындар негізінен орналастырылған. Сөз орайында айта кеткен жөн: Қазақстан үкіметі 1934 жылы сырт жақтардан республикаға 23 000 босқын оралады деп күтіп, соған арналған дайындық жұмыстарын жүргізген еді. Алғашқы жарты жылдықта-ақ мүның үштен екіден астам бөлігі Қазақстанға қайтып келген. Ал енді осы 1934 жылдың 1 маусымында босқындардың шаруашылықтарға және өнеркәсіп орындарына қалай орналасқандарына талдау жасасақ, босқындардың негізінен колхоздарға орналастырылғанына тағы да көзіміз жетер еді. Мұны төмендегі мәліметтер дәлелдей алады./1/

Әрине мұнда жекешелер секторына босқындар орналасты деген тұжырым үстірттеу айтылған. Өйткені жекешелер бұл кезде басқаға көмек бермек түгіл, өз бастарымен қайғы болып, ертеңгі күнін уайымдай бастаған еді. Рас, кейбір жекелеген босқындар қожалықтарының әр түрлі себептермен әлі колхоздарға мүше бола алмай отырған жекеше қожалықтағы өз туыстарын паналаулары мүмкін. Қалай дегенмен де жекешелерді паналаған босқындарды шаруашылықтық жағынан толық орналасты деуге негіз жоқ.

Айта кеткен жөн, босқындар мәселесі 1934 жылы негізінен шешіле тұрса да, олардың шағын топтар түрінде біртіндеп Қазақстанға қайтып оралулары 1937 жылға дейін байқалды. Қазақстан Орталық Атқару Комитеті төрағасының орынбасары Ұ. Құлымбетов осыған байланысты 1937 жылдың 21 сәуірінде Л. Мирзоянның атына арнайы хат жолдап, онда «ҚазОАК-не 1930-33 жылдары көшіп кеткен, Қазақстанға қайтқылары келетін Өзбекстандағы, Қарақалпақстандағы, КСРО-ның Еуропалық бөлігіндегі (Мәскеу, Воронеж, Куйбышев, Саратов) және Сібірдегі қазақ азаматтарынан хаттар мен жеделхаттар түсіп жатқанын» және олардың осыған байланысты материалдық көмек көрсетуді өтінетіндерін айта келіп, «осы жұмыспен неғұрлым нақтырақ айналысу үшін» мәселені Өлкелік партия комитеті бюросында талқылауды өтінді./11/

Өлкелік партия комитеті Ұ. Құлымбетовтың ұсынысын мақұлдап, «Қазақстанға қайтып оралатын қазақ босқындарын орналастыруға арналған қаражат туралы» деген мәселені 1937 жылдың 29 сәуірінде арнайы қарады. Бұл бойынша өлкелік комитет отырықшыландыруға арналған қаражат есебінен туған өлкесіне қайтып оралушы босқындарға 1500 мың сом көлемінде көмек босатты.

1937 жылы Қазақстанға басқа жақтан қайтып оралуға өтініш жасаған қожалықтар саны төмендегідей еді:

1. Түрікменстаннан – 400 босқын қожалықтары;

2. Воронеж қаласынан – 9 қожалық;

3. Өзбекстандағы Қуаң даладан Арыс ауданына барғылары келетіндер (саны белгісіз);

4. Батыс Сібірден 24 қожалық (Еңбекшіқазақ және Іле аудандарына баруға өтініш жасағандар);

5. Қарақалпақстаннан 200 қожалық;

6. Өзбекстаннан (Бұхарадан) 250 қожалық./4/

Алайда қазақ босқындарының туған жерлеріне қайтып оралуларына олар кезінде амалсыз барып орналасқан кейбір өлкелер келісім бере қойған жоқ. Мысалы, Түрікмен КСР-нің Тежен ауданынан 64 қазақ қожалықтарының Маңғыстау ауданына қайтқылары келді. Бірақ олардағы 560 бас малға қызыққан түрікмендер жібергілері келмеді. Тіптен Түрікменстан үкіметі Қазақстанның Егіншілік Халық Комиссариатының осы мәселеге байланысты өтінішін де жауапсыз қалдырды. Сондай-ақ Тәжікстанның Қорғантөбе ауданындағы 64 қазақ қожалықтары өздерінің қауымдастырылып кеткен 420 бас және өз қолдарындағы 783 бас малымен Қазақстанға қайтып оралғылары келді. Дегенмен бұған тәжік үкіметі келісім бермеді. Осындай жағдайға Өзбекстанның Шыршық ауданындағы 24 қазақ босқындарының қожалықтары да тап болды./1/

Мұндай босқын қазақтардың малына қызығып, олардың туған отанына қайтып оралуларына кедергі жасау әрекеті қазақтардың қайтып оралу процесін едәуір тежеді. Бұған босқын қазақтар наразы бола тұрса да, Мәскеу және Қазақстан үкіметінің тарапынан қолдау болмады.

Босқындардың туған жерлеріне қайтып оралуға деген ынталары 1936-37 жылдары Қазақстанның өз ішінде де байқалды. Кезінде, Қазақстанда ашаршылық асқынған – 1932 жылы Республикалық отырықшыландыру комитеті аштық апатына ұшыраған Орталық Қазақстан өңірінен және Түрікменстаннан 18000 көшпелі қазақ қожалықтарын Қазақстанның негізінен техникалық дақылдар өсірумен айналысатын аудандарына қоныстандыру ісін қолға алған еді./5/

1936-37 жылдары осы қожалықтар Қазақстан үкіметінен өздерін туған жерлеріне қайтаруды жаппай өтіне бастады. Мүны Ұ. Құлымбетовтың Қазақстан К(б)П Орталық Комитетіне 1937 жылы 22 маусымда жолдаған төмендегі арнайы хатынан да байқай аламыз: «ҚазОАК-не кезінде Қазақстанның ішіңде шаруашылықтық орналастырылған, енді өздерінің бұрынғы тұрған жерлеріне қайтқылары келетін бұрынғы босқын қазақ азаматтарынан көп арыздар түсуде. Бірақ жергілікті органдар түрлі сылтаумен олардың әсіресе малымен қайтуларына кедергі жасауда»./1/

Ұ. Құлымбетов Орталық Комитетке бұл мәселеде «арнайы шешім қабылдауды», егер босқындардың туған жерлеріне оралулары «темір жол арқылы жүрумен байланысты болмаса» және қайтып оралушылар «техникалық дақылдар өсіретін аудандардан тыс орналасқан» колхоздарда тұратын болса оларға кедергі жасамауды ұсынды. Бұл ұсынысты Орталық Комитет мақұлдады, яғни негізінен басым көпшілігі техникалық дақылдар өсірілетін аудандарға орналасқан босқын қазақтардың едәуір бөлігі өздерінің туған жерлеріне осылайша қайта алмай қалды. Өлкелік партия комитеті олардың арасында «бұқаралық түсіндіру жұмыстарын жүргізіп», амалсыз қоныстанған жерлерінде біржолата қалдырды.

Осылайша Қазақстанның және оған көрші республикалардың басшылары қасіретті адамдардың туған жерге деген сүйіспеншілік сезімінен өздерінің шаруашылықтық мүдделерін жоғары қойып, көптеген қазақтардың ата-баба жұртына қайтып оралуына кедергі жасады. Адамдар тағдырына мұндай немкетті қараушылық – әкімшіл-әміршіл жүйенің бюрократиялық-деспоттық басқару әдісінен туындаған еді.