«Журналист социологиясы мен психологиясы» пәнінің оқу -әдістемелік кешені 18. 09. 2013 жылғы №1 басылым 5B050400 «Журналистика» мамандығына арналған

Үгіт- насихаттық психология

2 Үгіт-насихат технологиялары

Үгіт- насихаттың танымдылық және ақпараттық қызметі. Үгіт- насихаттағы өтірік пен ақиқаттың рөлі. Үгіт–насихаттың психологиялық пішіні, моделі. Ұтымдық сендірудің үгіт-насихаттық тәсілі. Үгіт-насихаттық тәртіпті өзгерту.

Үгіт-насихат технологиялары - жалпы адамдардың санасезімін бақылап, арбауға бағытталған технологиялар. Мұндай жағдайларда қолданылатын қоғамдық пікірмен байланыс және ақпараттандыру тәсілдері мен техникалары саяси реакциялар мен қалың қауымның, халықтың қалауын жасанды түрде түзуге бағытталған. Бұл тұрғыда ақпараттандыруға тән үгіт-насихаттың негізгі тәсілдері мен әдістері ретінде дезинформацияны, мәліметтерді бұрмалау, реципиенттердің санасын арбау технологияларын жатқызуға болады. "Дезинформация" термині I дүниежүзілік соғыс жылдарында қарсыластарды адастыру, шатастыру, жаңылыстыру мақсатында қолданылды. Бұл тактика қарсыласты тікелей алдауға, жала, жалған фактілерді бұрмалап беруді білдіреді. Жалған хабар тарату арбау технологияларының құрамдас бөлігі. Ол ерекше ақпарат арқылы реципиенттер санасында коммуникатордың өз мақсатымен сәйкес келіп, үндесетін ниет туғызуды көздейді. Басқаша айтқанда, арбау реципиенттердің еркін көзге ілмей, оларға құрал ретінде қарап, ниетін бағдарлау, оған жат мүдделерге қызмет еткізу. Жасырын жүргізілетін контрагенттің ойы мен сана-сезімін басқаруда арнайы соған сәйкес ақпараттық тәсілдер ойластырьшады. Мысалы, үзіп немесе тандап ақпараттандыру. Бұл жағдайда реципиенттерге оқиға жайлы ақпарат толық берілмейді. "Ақпарат толқыны" адамға аққарасын айыруға мұрсат бермейді, сөйтіп шарасыз күйге түсіреді. Арбаудың тағы бір көп кездесетін түрі "ақпаратты қалыптандыру". Яғни, дайын бейнелерді, стереотиптерді сомдау. Олар мағыналық өңдеуді қажетсінбейді, сондықтан, сөзсіз бағдарланған реакция тудырады. Мысалы, кеңестік кезеңде капитализм, жеке меншік образдары жағымсыз мәнге ие еді, ал жағымды социализм керісінше, бейбітшілік, түрақтылық ұясындай сипатталатын. Мұндай қалыптандырылған бейнелер көбіне адамдар арасында әлеуметтік, ұлттық, діни алауыздық тудырады. Арбау түріндегі көп кездесетін, кең таралған тәсілдердің бірі "таңба тағу", яғни жекелеген адамдарға, олардың іс-әрекетгеріне үзілді-кесілді оң немесе теріс баға беру. Сондай-ақ арбау технологияларына ақпаратқа кең түсініктеме беруден бас тартып, оны психологиялық ұйытып, сендіру техникасымен алмастыру техникасы жатады. Мұндай ақпараттық арсенал әлеуметтік қатерлі аймақтарда қолданылады. Мысалы, тұрғындардың әртүрлі топтарының арасындағы қарсыластықты пайдалану, биліктің адалдығына күмән келтіру, тағы басқалар. Мұндай акциялар адамдарда қорқьшыш, үрей, жек көрушілік тудырады. Сондай-ақ диффармация, яғни, қарсыласты әш-керелейтін ақпаратты жариялау да кең тараған (Қараңыз: Диффамация.) Үгіт-насихат түріндегі ақпараттық технологиялар саяси жанжал, ақпараттық және психологиялық соғыс, ақпараттық лаңкестік, бақталастардың мүдделері мен қоғамдық репутацияларына нұқсан келтіру, тіпті, оларды саясат аренасынан тықсырып, шығарып тастауға бағытталады.

1. Үгіт- насихаттың танымдылық және ақпараттық қызметін айтыңыз.

2. Дезинформация" терминінің мағынасын түсіндіріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

2. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

3. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

4.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.

14-дәріс

Тыңдау өнері

1 Сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланыс

2 Тыңдаушының қабылдау ерекшелігі

1. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы кедергілер түрін атаңыз.

2. Сөзді диалогтендірудің мағынасы қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

2. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

3. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

4.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.

15-дәріс

Жарнама психологиясы

1 Жарнама психологиясын жалпы теориялық проблемалары.

2 БАҚ -тағы жарнама ерекшеліктері
Жарнама психологиясы - психология ғылымының қолданбалы салаларының бірі. Жарнама көрермендердің, алушылардың, жөне қатынасушылардың зейіндері мен қызығушылықтарын заттарға, шараларға, дәстүрлерге, шығармаларға, т.с.с. аударып, кең өрісті әйгілі ету мақсатымен қолданылатын хабарлау жолы. Жарнама психологиясы эргономиканың, физиологияның, эстетиканың және этникалық нормалардың мүмкіндіктерін ескереді. Жарнама хабарлайды, түсіндіреді, сендіреді. Олай ету үшін жалпыға ақпарат үрдісінің функциясы, нұсқасы және адамдардың білім деңгейлері мен кімдерге арналғанын жан-жақты қарастырады. Жарнама психологиясы жарнаманың әртүрлі әлеуметтік функцияларының механизмдері мен заңдылықтарын зерттейді

Жарнама материалдары көптеген мақсатта қолданылады. Жарнама тек бір мақсатты ғана көздейтін сияқты болып көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнінде олай емес. Жарнаманың негізгі мақсаттары мыналардан құралады:

• 
  сатып алушының көңілін аудару;
  
• 
  сатып алушыға тауар (қызмет) сатып алудың пайдасын көрсету;
  
• 
  сатып алушыға тауарды қосымша зерттеу мүмкіндігін ұсыну;
  
• 
  тұтынушыда тауар немесе қызмет туралы білімнің белгілі бір деңгейін
  

• 
  өндіруші фирманың немесе сатып алушының жақсы бейнесін (имидж)
  

• 
  осы тауар мен қызметке қажеттілік қалыптастыру;
  
• 
  фирмада жағымды қатынас қалыптастыру;
  
• 
  сатып алушыға бәсекелес фирмадан емес осы фирманың
  

• 
  тауар, қызмет сатылымы белсендігін арттыру;
  
• 
  тауар айналымын жеделдетуге әсер ету;
  
• 
  бір тұтынушыны тауарды үнемі сатып алушы ету немесе осы
  

• 
  басқа фирмаларға сенімді серіктес бейнесін қалыптастыру;
  
• 
  тұтынушыға фирма туралы және оның тауары туралы ескеру.
  

• 
  тұтынушылар үшін тауар мен қызметтің жаңа жарнамасы;
  
• 
  тауар және қызмет жарнамасы клиентке таныс, демеуші жарнама ретінде;
  
• 
  белгілі бір тұлғаның жарнамасы (мысалы, банк президенті);
  
• 
  бәсекелестіктен алшақтату;
  
• 
  жарнамашының іскерлігін әшкерелеу.
  

• 
  тауарды және оның өндірушісін немесе сатушысын идентификациялау;
  
• 
  тауарды, қызметті және идеяны алға жіберу;
  
• 
  сатып алушыларға таныстыру немесе ақпараттандыру;
  
• 
  сұраным қалыптастыру және т.б.
  

Жарнаманың шығыны сатылған тауарлар мен істелген қызметтерден ақталғанда ғана мәні бар. Егер шарттасқан жарнамалық агенттік жақсы жарнамалық фильм, баспада хабарландыру, көшедегі ілме жарнама жасаса, оның бәрі нәтиже бермейді, яғни тауарлар мен қызметтердің сатылуының санын көбейтпейді. Мұндай жағдайда агенттік өз мүмкіндігін клиент арқылы жарнамалайды. «Сникерстің» бейне ролигі шығады»,- деп «Жарнама әлемі» журналы хабарлайды. Жарнама айналмасына үлкен ақша шығындаған. Егер ол шығындар тауардың сатылуы 10-15 есеге өсу арқылы өтелмесе оның мәні болмайды. (Жарнама әлемі. 1996. №9-10.С.27.)

Жарнама өзінің негізгі міндетін орындау үшін сатып алушылардың назарын аударуға, жүрегін жаулауға, жол табуға тырысады. Содан кейін оларды еліктіреді. Ақырында тауар алуға мәжбүр етеді. Тың тәсілдерді іздеу ғасырдан ғасырға жалғасып келіп, қазіргі кездегі формаға әкелді. Жарнама шындыққа сәйкес және сенімді, қазіргі өмір талабына сай және сауатты, түсінікті және нақты болуы тиіс. Әдемі және ұсқынсыз, надан және есті жарнамалар тез есте қалады. Бұлыңғыр және қарапайым жарнамалар есте қалмайды. Жарнама белсенді және эмоционалды болғаны дұрыс. Тек сонда ғана ол тұтынушының ойлау инерциясын жаулап алады. Жарнама жоқ нәрседен құрастырылмайды, ол бар нәрсені көрсетуге, көпшілікке таратуға бағытталады. Жарнама ісіндегі бірнеше мамандар былай деп ескертеді: әр жарнамалық хабарламалар тұтынушының қоғамдық құрылымындағы жағдайын қозғайды. Басқаша айтқанда, жарнама тұтынушыға қосымша ләззат береді немесе бағыт-бағдарын жолғалтқан адамға ұқсас мазасыз күйге түсіреді.

Жарнамалық хабарландырулар, сырт көзбен қарағанда клиенттің тұлғасын, оның бүтіндей қоғамдағы әлеуметтік мәдениетінің бейімделуін көрсете алатын құрал деген көзқарас қалыптасқан.

Жарнамалық әрекет өндіруші мен сатып алушының арасында тікелей жеке байланыс орнатады және оны шынайы және нақты қолданады.

БАҚ -тағы жарнама ерекшеліктері. Бүгінгі таңда баспасөздегі жарнама дәстүрлі БАҚ-тың бір бөлігі болып табылады. Ол ғылым мен техника жетістіктерінің ықпалы нәтижесінде бірнеше ғасыр бойы қоршаған әлемнің тіршілігімен бірге сан салалы өзгерістерге ұшырап келеді.

ХХ ғасыр басында баспасөз саласында жарнама қуатты маркетинг құралы болып саналса, ХХІ ғасыр оған өзіндік түзетулер енгізді. Бұл кезеңде пайда болған радио, телевизия, директ-маркетинг, интернет баспасөздегі жарнаманың тікелей бәсекелесі ретінде қабылданды. Мәселен, алпысыншы жылдары бірқатар компаниялар газет жарнамасынан түгелдей телевизиялыққа ауысты. Ал, жиырмасыншы ғасырдың соңында жарнама таратудың ең тиімді бірнеше жолы айқындалады. Себебі, әрбір жарнаматасушы құралдың өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Сондықтан олар ерекшеліктеріне сай қолданылуы тиіс.

Баспасөз басқа бұқаралық ақпарат құралдарына қарағанда жарнама берушілердің барлық дерлік түрлері мен типтерінің мүдделерін анықтаушы болып табылады. Ғылыми зерттеулерге сүйенсек, адам ақпаратты жазбаша, яғни, баспа түрінде тез қабылдап меңгереді. Мұны жарнама берушілердің баспасөздегі жарнама қызметін пайдалануы айқындайды.

Газет пен журналдарға негізінен ұсынып отырған қызмет пен тауар сатып алу туралы шешім қабылдаған жағдайда рационалды немесе рационалды-эмоциялық дәлелдері бар едәуір көлемді ақпаратты қажет ететін компаниялар жарнама береді.

Жарнаманың рационалды сипаты дегеніміз – иллюстрация немесе иллюстрациясыз берілетін көлемді мәліметтер мен сілтемелер, дәйексөздер мен деректерді қолдану. Жарнама беруші оқырманның әлдебір нәрсеге сеніп, көзін жеткізу мақсатында өзінің ұсынысын логикалық түрде құрап, егжей-тегжейлі тексереді. Газет-журналдардың мүмкіндіктері жарнама берушінің бұл әрекеттерінің басқа ақпарат құралдарына қарағанда нәтижелі болуына мүмкіндік береді.

Баспасөздегі жарнаманы үш негізгі топқа бөлуге болады:

- газеттегі жарнама;

- журналдағы жарнама;

- қосымшадағы жарнама.

Жарнама берушілердің көзқарасы бойынша, аталған категориялардың өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Көптеген жарнама берушілерді газеттің шығармашылық әлеуетінің төмендігі қанағаттандырмайды. Бірінші кезекте - баспа сапасының төмендігі. Осыны есепке ала отырып, апталық газеттер мен күнделікті басылымдар әр түрлі түстермен безендірудің және жаңа сортты қағаздарды пайдалана отырып басудың ең озық тәсіліне ауысып отырған.

Дегенмен, оларға электрондық ақпарат құралдарымен бәсекелесуі қиын. Бұл электронды бұқаралық ақпарат құралдарының тек көз алдымызға суреттеп көрсету сапасына ғана байланысты емес. Теледидар мен интернет әр түрлі түстерді ғана емес, белгілі бір жүйелі бірізділікті, кейде интерактивті тәртіпте дыбысталған қимыл-қозғалысты да көрсете алады. Осыған сәйкес, сатып алушы бұйымдар мен тауарлар, қызметтер, керек десеңіз, технологиялар туралы экрандағы көрсетілімдерден өзіне жеткілікті түрде мағлұмат ала алады. Әлбетте, газеттерде мұндай мүмкіндік жоқ.

Баспасөздегі жарнаманың келесі бір кемшілігі – оның уақытқа байланысты тұрақсыздығында. Әдетте газет тек бір мәрте ғана оқылады. Хабарландыру да соған сай «тіршілік етеді» деп айтуға болады. Күнделікті газетте – бір күн, апталық газетте – бірнеше күн. Көп жағдайда газет жастар аудиториясын толықтай қамти алмай жатады. Сондықтан жарнама берушілерге бұл топтағылардың қызығушылығын арттыру үшін басқа бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануға тура келеді.

Жарнама берушілер кемшілік факторы ретінде оқырмандардың газеттегі жарнамаларды елемеуін атап айтады. Олардың көпшілігі тек жаңалықтар мен редакциялық мақалаларды, сұхбаттар мен репортаждарды оқиды. Ал жарнамаларды, жеке хабарландыруларды көзбен шолып қана қояды. Қазіргі оқырманның газет оқуға уақыты аз. Көптеген оқырмандар газеттегі мақалаларға көз жүгірте өтіп, кейбіреулері тек бір айдарды оқумен шектеліп қана қояды. БАҚ-тағы жарнаманы зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, бүгінгі оқырман мерзімді басылымды күнделікті оқуға 12-14 минут уақытын жұмсайды екен. Сондықтан газет шығарушылар ең басты ақпараттарды неғұрлым тиімді ету үшін газеттің алғашқы бетіне, ал сараптамалық материалдар мен шолуды басқа беттерге орналастыруға тырысады.

Тәртіп бойынша, хабарландырулар арнайы жарнама блогында жарияланатындықтан, оқырмандардың көңілін аудару үшін басқа жарнамалармен бәсекелесуге мәжбүр болады. Мұндай жағдайда шағын жарнамалар өзімен қатар орналасқан үлкен хабарландырулардың қасында мүлдем еленбей қалуы әбден мүмкін. Сонымен қатар, жарнаманың дәл қай жерде орналасатындығы айқын болмайтын жағдайлар жиі кездесіп тұрады. Егер жарнама беруші арнайы орын үшін ақы төлемесе, онда оның жарнамасы басқалармен бірге немесе қаламайтын редакциялық мәтінмен қатарлас кептеліп қалмауы ықтимал. Десек те, баспасөздің басқадай жарнаматасушылардан тиімділігі мен артықшылықтарын атап өтпеуге болмайды. Жарнама берушілердің барлық категориялары үшін газеттегі жарнама құнының қымбат болмайтындығы өте жағымды дәлел болып табылады. Теледидарға жарнама беру үшін кез келген компанияның қалтасы көтере бермейді. Газетте жарнамалау орны ғана емес, сонымен бірге жарнама дайындаудың өзі арзанға түседі.

Жарнама берушілерге баспасөзде әртүрлі нұсқалы жарнамалар беруге болатындығы маңызды. Компаниялар өздерінің қаржылық мүмкіндіктері мен шығармашылық талғамына сай жарнама көлемін таңдай алады. Сонымен қатар, газеттер жарнаманы географиялық орналасуына байланысты барлық таралымдарда немесе олардың нақты бір аудандарға таралатын кейбір бөлімдеріне ғана жариялау тәсілдерін ұсына алады.

Газеттің радио мен теледидардан айырмашылығы, ол жарнамаланып отырған тауар немесе қызмет түрі жайында егжей-тегжейлі баяндауға мүмкіндігі бар. Шағын жарнаманың өзіне жеткілікті түрде қажетті ақпаратты сыйғыза отырып, түрлі мінездемелер, бағалар, байланыс телефон нөмірін, мекен-жайлар, купон және тағы басқалары кірістіре алады Оларды телевизиялық немесе радиожарнамадан көрсетуге болады, бірақ естілгенде немесе экранда жылдам көрсетілген ұсақ сандарды, бағаны, байланыс телефон нөмірін және мекен-жайды адам тез қабылдап, қас-қағым сәтте есте сақтай алмайды.

Газеттегі жарнама қызметі аз уақыттың ішінде тез пайдалануға болатындығымен ерекшеленеді. Кейде жарнаманы газеттің жуық арадағы сандарының біріне немесе келесі санға, тіпті хабарландырудың макет-түпнұсқасы дайын болмағанына қарамастан қайта беруге болады. Бұл жаппай сату, қандай да бір шұғыл хабарлама жайында немесе жарнаманы тестілеу туралы айтылған жағдайда өте маңызды. Газет шыққан күні-ақ жарнама өз нәтижесін береді. Ал келесі күндері оның қаншалықты сәтті шыққандығы туралы ой түйіп, сатылымдағы байланысты бақылауға болады.

Журналға жарнама беретіндер сатылымда өздері күтетін нәтиженің ойдағыдай болатынына көп ретте сене бермейді. Ал, жарнама басылған газет жарыққа шыққаннан кейін, көп кешікпей көптеген сатушылар дүкенге келушілер санын есептеп, сатылған тауарларды тізімдеуіне болады. Уақыты шектелген акциялар үшін газет жарнамасының әсер ету ықпалы маңызды. Басылымдағы жарнама уақытты үнемдеп, оқылу кезінде, белгілі бір уақыт аралығында тартымды әсер қалдырады. Атап айтқанда, күнделікті газетте бір күн, апталық газетте – жарияланған күннен бастап жеті күнге дейін жарнама жариялана береді. Газеттер теледидарға көрнекілікке жол беретіндігіне қарамастан, жарнама берушілерге шығармашылық ыңғай танытуда зор мүмкіндіктер ұсынады. Тапсырыс беруші компаниялар жарнама көлемін, тұрпатын, бояуын таңдай алады. Сондай-ақ, еш қаржы шығынынсыз хабарландыру мазмұнын түрлендіріп, баспасөз бетіне арнаулы шығарылымдарды орналастыруға, газетпен бірге өзінің анықтамалық қосымшаларын, үлгілерін таратуға, оқырмандардың барынша қызығушылығын туғызу үшін мүмкін болатын барлық амал-тәсілдерді пайдалануына болады. Газетте тауарлар мен қызметтердің тізбегін кең түрде жарнамалауға болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының бұл түрі адам баласы тұрмыс-тіршілігінің барлық саласын қамтитындықтан, мұнда кез-келген жарнама орынды. Газетте жарияланатын мақалалардың қазіргі заманға сай жаңалығын ерекшелеп көрсетеді. Жарнамада жаңалыққа қатысты сілтеме болмаса да, жаңалық элементі оған қоғамдық, экономикалық, спорттық және басқа да соңғы жаңалықтар туралы баяндайтын редакциялық мақалалардан ауысады.

Баспасөзді негізгі жарнама құралы ретінде пайдалануға болады. Теледидардағы немесе радиодағы жарнаманы газетке меңзеудің еш қиындығы жоқ. Мысалы, «Толық мағлұматты сіздер осындай газеттің осындай санынан біле аласыздар...» деген мәтіндерді бүгінгі таңда жиі кездестіреміз. Сонымен қатар, жарнама жарияланған газетті директ-маркетинг құралы ретінде делдал мен клиенттерге тарату үшін пайдалануға болады. Газеттер аудиторияның кең ауқымын қамти алады. Олардың әрқайсысын бірнеше мыңнан бастап миллиондаған тұтынушылар оқиды. Сондай-ақ, газет арқылы жарнамалар қоғамның барлық бөлігіне тарайды.

Белгілі бір географиялық орындарға таралып, көп жағдайда нақты бір аймаққа қатысты ақпаратты жариялайтындықтан, газеттегі жарнама жергілікті аймақты толығымен қамту мүмкіндігіне ие. Осылайша газет арқылы белгілі бір жергілікті нарық жағдайын анықтау ыңғайлы. Сонымен қатар, газет жарнама ықпалын іріктеуші қару болуы да мүмкін. Бір жағынан, ыңғайлас аудиториясы бар газетті таңдауға болады. Ал екінші жағынан, жарнаманы мүдделері ортақ адамдар үшін белгілі бір бетке немесе белгілі айдармен орналастыруға мүмкіндігі зор.

Газеттің басқа ақпарат құралдарынан ең маңызды ерекшелігі – аудиториясының айқын басымдығы. Баспасөз ақпаратты қабылдаудың мейлінше күрделі жолы болып табылады. Оның оқылуы едәуір интеллектуальды күш салуды талап етіп, аудиторияның белгілі бір білім деңгейін шамалайды. Білім неғұрлым жоғары болса, баспасөзге деген қызығушылық соғұрлым мол болмақ. Оған көбінесе қызмет бабына байланысты шешім қабылдайтын және адамдарға жетекшілік ететін, жас ерекшелігіне қарай – ересектер, жыныс ерекшелігіне қарай – ер адамдар мен әйелдер көп көңіл бөледі.

2009 жылы «Alvin Market» зерттеу компаниясы Қазақстанның он тоғыз ірі қаласындағы жарнама берушілер мен жарнама тұтынушылардың арасында баспасөздегі жарнама, радиожарнама, телевизяидағы жарнама, сыртқы жарнама, интернеттегі жарнама, есепшоттағы жарнама (коммуналдық, телекоммуникация үшін төлемдер) бойынша сауалнама жүргізді. Сауалнама барысында халықтың қандай әлеуметтік тобы жарнаманың қай түрін таңдайтыны, оқитыны, көретіні анықталған. Сауалнаманың баспасөздегі жарнамаға қатысты нәтижесіне сараптама жасаған.

Баспасөздегі аудиторияның тұрақтылығы тиімділікті анықтайды. Адамдар теледидар көргенде әдетте арнаны жиі ауыстырады. Радио тыңдағанда, бір радиотолқынды келесісіне ауыстырып тұрады. Ал, газет тәртіп бойынша, бір қалыпта оқылады. Сондықтан газет аудиториясының құрамы туралы дәл айтуға болады. Осыған сәйкес жарнаманы баспасөзге бағыттау оңайға соғады. Оқырмандардың белгілі бір бөлігі газеттегі жарнаманы елеп-ескермейтін болса да көпшілігі жарнамаланған тауарды тұтынуға әзірліктерін танытады.

Газет жарнамасын пайдалануда оның дағдылығы, орнықтылығы маңызды рөл атқарады. Өйткені ол үш ғасыр бұрын пайда болды. Бұл теледидар мен радиоға қарағанда едәуір көп уақыт екендігі анық.

Баспасөз жарнамасы оқуға мәжбүрлемейді. Бұл да газет жарнамасының бір артықшылығы. Ол радио мен теледидарда кездесетіндей, ақпараттық лекті қиып өтпейді. Халық оны өз еркімен оқиды. Баспасөз аудиторияға кері әсер етпеу жағдайында көшбасшы болып табылатыны сондықтан. Егер тележарнамаға көпшілік қайшы көзқараста болса, радиожарнамаға бейтарап қарайды, ал газеттегі жарнамаға кейде бейтарап, кейде қызығушылық білдіреді. Көбіне баспасөздегі жарнамаға оң көзқараста немесе бейтарап қарайтындар «егде жастағылар», яғни, алпысқа тақағандар. Газет жарнамасын теледидар мен радиодан тағы бір ерекшелейтін жағы – газетке деген аудиторияның жоғары сенімі. Бұл «қауырсынмен жазғанды, балтамен шаппайды»,- деген нақылдың, яғни басылым сөзінің күштілігіне байланысты деуге болады. Радио мен телеэфирдегі өтпелі сөздерге қарағанда, газеттегі сөздер сақталып тұратындықтан, оны кез-келген уақытта қайта оқу мүмкіндігі оқырман сенімін арттыра түседі.

Газет жарнамасы оқырмандарды тек мазмұнымен ғана емес, оқуға ыңғайлығымен қызықтырады. Басылымды кез-келген уақытта парақтап, бірнеше мәрте қарауға болады. Бұл жағынан алғанда, теледидар мен радио қалаған уақытта қайталап көруге немесе тыңдауға жағдай жасай алмайды. Сондықтан газет жарнамасы қайталауды аз қажет етеді және арзанға түседі. Одан басқа газет пен оның ішіндегі жарнаманы кез-келген жерден оқуға болады. Егер адам теледидардан немесе радиоқабылдағыштан қалт кетсе, онда бұл жарнама беруші үшін тапсырыстан айрылуы дегенмен пара-пар.

«Alvin Market» зерттеу компаниясының мәліметтеріне сүйене отырып, біраз топшылаулар жасауға мүмкіндік туып отыр. Газетті адам өзімен бірге алып жүре алады, тастап кеткен жеріне қайта оралып алып кетуіне болады. Егер газеттегі жарнама адамды еліктірген болса, оны сақтауға, біреуге көрсетуге, талқылауға, беріп жіберуге болады. Осылайша жарнаманың ықпалын бірнеше рет күшейтуге тиімді әсер етеді.

Газеттер оқырманға жарнамаларды сұрыптауға мүмкіндік береді. Егер адамды белгілі тауар немесе қызмет түрі қызықтырған болса, онда ол түрлі жарнамаларды бір уақыт аралығында қарай алады. Әр түрлі топтағы жарнама берушілер өздерінің мақсатына қарай түрлі газеттерді пайдаланып, олардың географиялық таралуына, ақпараттық мазмұнына, оқырмандар аудиториясына, басылым таралымына, шығу мерзіміне, уақытына, таралу тәсіліне, форматына т.б. қолайлы сипаттамаларына сай таңдайды.

Жарнама берушіні қашан да газеттің географиялық таралымы олардың тауарлары мен қызметтерінің таралуына қаншалықты сәйкес келетіндігі қызықтырады. Газеттер географиялық таралуына байланысты жергілікті, өңірлік, ұлттық және трансұлттық болып бөлінеді.

Газет оқырмандар аудиториясынының типіне байланысты көпшілікке танымал, мамандандырылған, іскерлер газеті болып бөлінеді.

Газет өзінің мазмұнына байланысты да ерекшелінеді. Егер газет негізінен редакциялық материалдарды: мақалалар, заметка, репортаждар, сұхбаттарды қамтыса, онда ол ақпараттық газетке жатады. Оған мысал ретінде, «Астана ақшамы», «Алматы ақшамы» газеттерін атауға болады.

Егер жарнамалық хабарламаларға ерекше көңіл бөлінсе, онда ол жарнамалық газет болып табылады. Оған «Караван», «Инфо-Цес», «Из рук в руки», «Недвижемость» т.б. Негізінен жарнамалық газетті «қызығып» сатып алушылар, яғни белгіленген бір нәрсені сатып алуға немесе сатуға ниетті адамдар оқиды.

Таралым бойынша белгілі бір жағдайда газетті қанша адам оқитындығын анықтауға болады. Дегенмен, басылымның таралым саны толықтай ешқашан да оқырмандардың нақты санына сәйкес келмейді. Шамамен алғанда, әрбір газет санын үш-төрт адам оқиды. Сондықтан бір газетте басқа басылымға қарағанда таралым саны көп болса да, оқырмандар саны төмен болуы мүмкін.

Жарнаманың қарқындылығын және оның белгілі оқиға мен уақытқа орайласып шығуына байланысты жарнама берушілер газеттің шығу кезеңін есепке алғаны дұрыс. Күнделікті газет тәртіп бойынша күн сайын шығады. Олар негізінен жаңалықты беруге зейін қояды. Апталық газеттер жұма сайын, сенбі немесе жексенбі күндерге жоспарланады. Апталық оқиғаларға түсіндіру, шолу жасаумен айналысады.

Жарнаманы берушілер тарату тәсіліне қарай аудитория құрамының тұрақтылығын, оның кірістерін білуіне болады. Таралымның неғұрлым көп бөлігі арнайы тапсырыс бойынша таралса, соғұрлым аудиторияның құрамы мен санын анықтап, жарнаманың нәтижелілігін күн ілгері көздеуге болады. Егер газет тегін таратылатын болса, онда алдын-ала тапсырыс беріп, сатып алмайтындардың қолына түсуі мүмкін. Сондықтан оны оқу міндетті де емес. Мұндай кезде аудиторияның әрекетін болжау қиынға соғады. Алайда кейде қалыпты жағдайдан тыс тегін «VІР-жазылымдар» болады. Оларды көбінесе әкімшіліктегі, ірі компаниялардағы беделді адамдар, қоғам қайраткерлері жаздырып алады. Кейде газет құрамдастырылып таратылады. Яғни, таралымның бір бөлігі алдын-ала жазылу бойынша, тағы бір бөлігі – жеке және енді бір бөлігі тегін таратылады. Ондай жағдайда жарнама берушілерге түрлі тарапқа таратылатын таралымның нақты санын білу маңызды болмақ.
Бақылау сұрақтары:

1. Жарнаманың негізгі мақсаттары атаңыз.

2. Газеттер географиялық таралуына байланысты қандай топтарға бөлінеді?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы.,1990.

2. Буданцев Ю.Г. Социология массовой коммунации. М.,1995.

3. Габдуллина К.Г. Социология и социальная жизнь. Алматы., 1996.

4. Баркер А. Как еще лучше... управлять людми. М.,2002

3 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
1- семинар сұрағы:

1. 
   Қазақ баспасөзіндегі әлеуметтік мәселелер
   
2. 
   Әлеуметтік мәселелерге не жатады?
   

Тақырыпты ашу үшін, жұмысты жүйелі орындау үшін, жұмысты орындау барысында көрсетілген мәселелер жайлы мәліметтер мен әдебиеттерді оқып қарулану керек.

1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

2. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

3. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

4.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.
2- семинар сұрағы:

1. 
   Қазаққа тән әлеуметтік ой және публицистика
   
2. 
   Публицистика –дәуір үні.
   

Қазақстандағы әлеуметтік құрылым мен оған тән ойдың қалыптасу кезеңдерін айқындау. Публицистиканың әр дәуірдегі даму көрсеткіштерін талқылау.

Қазақстан баспасөзінің қалыптасу тарихы мен бүгінгі жағдайы туралы мәліметтерге тоқталу.

1. Кенжебаев.Б., Қожекеев Т. Қазақ баспасөзінің тарихынан. – А.,1962.

2. Жақып Б. М.Әуезов – публицист. – А., 1997.

3. Сұбханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар. – А., 1963.

1.Қоғам өмірі жайлы ерте заманғы ойшылдар тұжырымдары.

2. Қоғам және зиялы қауым.
Сабақтың мақсаты:

Қоғам дамуындағы зиялы қауымның публицистикада қалдырған мұралары саралау, Қоғам өмірінде болатын өзгерістерге ойшылдардың пікірлерін қарастыру.

Әлеуметтану ғылымы мен журналистика арасындағы байланыстарға тоқталу. Газет-журналдардағы қоғам өміріне қатысты зиялылар пікірлерін жинау.

1. Бөкейханов Ә. Таңдамалы . – А., 1995.

2. Дулатов М. Шығармалары. А., 1991.

2. Рэндалл Д. Универсальный журналист. Алматы,1996

3. Шамақайұлы Қ. Журналист шеберлігінің негіздері. Қарағанды,2001

4. Прохоров Е.П. Социология журналистики М.,1981.

1.Абай, Шоқан, Ыбырайлардың әлеуметтік көзқарастары мен зерттеулері.

Абай, Шоқан, Ыбырай мұраларын зерделеу. Очерктер табиғатын түсіндіру.

1.Абайдың қара сөздері

2. Шоқанның әлеуметтік көзқарастары

3. Ыбырайдың эпистолярлық жанрда жазылған хаттары

1. Абайдың қара сөздері

2. Кенжебаев.Б., Қожекеев Т. Қазақ баспасөзінің тарихынан. – А.,1962.

3. Қожакеев Т. Жыл құстары. – А., 1981.

4. Қожакеев Т. Көксеңгірлер. – А., 1992.
5- семинар сұрағы:

1. А.Байтұрсынов,Ә.Бөкейханов,М.Дулатовтардың әлеуметтік зерттеулері

2. Журналистік қызметіндегі әлеуметке арнау мақалалары.
Сабақтың мақсаты:

А.Байтұрстынов,Ә.Бөкейханов,М.Дулатовтың әлеуметтік тақырыптарға жазған мақалаларын қарастыру. Әлеуметтік арнау мақалаларының маңызына тоқталу.

1.Алаш қайраткерлерінің тақырыптарға жазған мақалалары

2. Әлеуметтік тақырыптарға жазылған мақалалардың көтерген негізгі мәселелері.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Сұбханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар. – А., 1963.

2. Сұбханбердина Ү.«Дала уәлаятының газеті» - А., 1988,1991,1993,1994,1996.

3. Бөкейханов Ә. Таңдамалы . – А., 1995.

1.БАҚ-ғы әлеуметтік тақырыптар дамуының алғышарттары

2. БАҚ-ғы әлеуметтік мәселелер.

Сабақтың мақсаты:

БАҚ, насихат, нақты социологиялық зерттеулердің журналистика социологиясының бөлігі ретіндегі қызмет ету теориясы ретінде қаралуы.

1.БАҚтың қызметі массалық ақпараттық –экономикалық мәселесі.

2. БАҚ-тағы идеялық бәсекелестік - орталық және периферилік қызметінде.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Коробейников В.С. Редакция и аудитория. Социолоический анализ. М.,1983.

2.Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

3.Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

1.Баспасөз беттеріндегі жарияланған әлеуметтік мәселелер және қоғамдық пікір.

2. Үкіметтің қоғамдық пікірге деген көзқарасы.

Сабақтың мақсаты:

БАҚ-тың қоғамда болып жатқан әлеуметтік процестер мен құбылыстарға ықпалын түсіндіру.

1.БАҚтың қызметі массалық ақпараттық –экономикалық мәселесі.

2. БАҚ-тағы идеялық бәсекелестік - орталық және периферилік қызметінде.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Коробейников В.С. Редакция и аудитория. Социолоический анализ. М.,1983.

2.Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

3.Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

1. Әлеуметтік ұйымдар және институттар.

2. Әлеуметтік ақпаратты жинаудың әдістері.
Сабақтың мақсаты: Социологияның құрылымы,оның ғылым ретіндегі Қазақстан мен шетелде қалыптасуы және журналистика социологиясы және маркетинг жайлы түсніктерді қалыптастыру.

Әдістемелік нұсқау:

1. 
   Журналистің саяси-әлеуметтік қызметін сипатта.
   

1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

2. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

3. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

4.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.

10- семинар сұрағы:

1. Қоғамдық пікірді зерттеу орталықтары.

2. Әлеуметтік ұйымдар және институттар.

Сабақтың мақсаты: Социологияның құрылымы,оның ғылым ретіндегі Қазақстан мен шетелде қалыптасуы және журналистика социологиясы және маркетинг жайлы түсніктерді қалыптастыру.

Әдістемелік нұсқау: Әлеуметтік ұйымдар және институттардың маңызын түсіндіру, олардың қоғамдық пікірді құруға әсері.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

2. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

3. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

4.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.
11- семинар сұрағы:

1. БАҚ психологиясы.

2. Журналистика психологиясы.

Сабақтың мақсаты:

Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау», «сана» ұғымдарына тоқталу.

1.Жеке тұлға психологиясы

2.БАҚ психологиясының ерекшеліктері
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

2. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

3.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.

PR-ақпаратты тарату үшін ең қолайлы БАҚ түрі ретінде газеттердің таңдалуына
12- семинар сұрағы:

1. БАҚ-ғы ғаламдастық мәселелері: психология мәселесі.

2. Психологиялық ерекшеліктер.

Сабақтың мақсаты:

Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау», «сана» ұғымдарына тоқталу.

1.Жеке тұлға психологиясы

2.БАҚ психологиясының ерекшеліктері
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы.,1990.

2. Буданцев Ю.Г. Социология массовой коммунации. М.,1995.

3. Габдуллина К.Г. Социология и социальная жизнь. Алматы., 1996.

4. Баркер А. Как еще лучше... управлять людми. М.,2002
13- семинар сұрағы:

1. Журналист қызметіндегі жаңашылдық мәселесі

2. Журналист және қоғам.

Сабақтың мақсаты:

Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау», «сана» ұғымдарына тоқталу.

1.Жеке тұлға психологиясы

2.БАҚ социологиясының ерекшеліктері
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

2. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

3.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.

1. БАҚ және ПР- зерттеулер және сараптау

2. ПР-дың жаңа белесі.

Сабақтың мақсаты:

Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау», «сана» ұғымдарына тоқталу.

1. Қарым-қатынастың типтері, көріну формалары.