К. М. Мырзағалиева Махамбеттану
жүктеу/скачать 328.47 Kb.
|
| Күндіз бар да түнде жоқ.
(«Жалғыздық») Арғымақ дейтін жығылғыр, Найза бойы жар келсе, Жабыдайын жалтаңдап, Түсер жерін қарай ма? («Әрайна») Ақ жүрегін тербетіп, Ер көңілін желдетіп, Ақсүйектің баласын Қара ұлына теңгеріп. («Әй, Махамбет, жолдасым») Жырау «жақсы-жаман», «түн-күн», «арғымақ-жабы» деген бір-біріне қарама-қарсы кереғар мағынадағы сөздерді қолдану арқылы айтар ойын айқындап, ажарландыра түскен. Махамбет өлең жолдарын әсерлендіре мақсатында троптың ұлғайту (гипербола) түрін де қолданған: Шортаны қара бақандай, Бақасы сары атандай. Балдырғаны білектей, Баттауығы жүректей, Қымыздығы күректей, Сонасы қоңыр үйректей... («Нарында») Ақын-жыраулар поэзиясы табиғат көріністеріне өте бай. Олар табиғатқа жан беріп, кейде тіл бітіріп, оған сыр шердеі. Өйткені тіршілік тірегі де, жарылқаушысы да тылсым табиғат болатын. Табиғатсыз адамды, адамсыз табиғатты көзге елестету қиын. Олар ғасырлар бойы бір-бірімен біте қайнасып, бір болмысқа айналып кеткен. Қандай да болмасын өлеңде табиғат суреттелгенде, адамның іс-әрекеті айтылмаса, ол өлең жалаң, жұтиаң дүние болып шығары сөзсіз. Сондықтан да ақын-жыраулар табиғатты жырға бөлей отырып, сол табиғат мінезіне орай адамның да көңіл-күйін шертеді. Дәлірек айтқанда, екеуін бір-бірімен астастыра, қабыстыра жырлайды. Бұл өлеңге жан бітіріп, ажарын ашып, бояуын қоюландыра түседі. Өлеңнің табиғилығы да осында. Бұл табиғилық елді, жерді, Отанды сүюге ұласады, күшті идеялық мотивтерге бастайды. Жемнен де елді көшірдің, Ойыл деген ойынды, Отын тапсаң тойынды, Ойыл көздің жасы еді... Еділ менен Жайықтың Бірін жазға жайласаң, Бірін қысқа қыстасаң Ал қолыңды маларсың Алтын менен күміске!.. /53, 23 б./. Асан Қайғы. «Табиғат - тамақ, табиғат – қорғаушың, асыраушың, тоңсаң, жылытар отының, малыңа да, жаныңа да сая, қыс қыстауың, жаз жайлауың» дегенді жыоау көркем де әсерлі тіл, келісті суретпен қалай әдемі жеткізген?! «Ойыл көздің жасы еді» қандай тамаша! Адам мен табиғат егіз екенін ұғына түсесіз. Ол туған жерді жырлай отырып, осы жерді, елді қорғай білуді еске салады. Оның әр жемісін ешкімге жем қылмауын ескертеді. Ағарып атқан таңдай деп, Шолпанды шыққан күндей деп, Май қабақта ағалардың аты жусап жатыр деп, Ақ шаңдақты құрып қойған шатыр деп, Жазыда көп-ақ жортқан екенбіз /53, 32 б./. Доспамбет Ақын табиғат арқылы жорықтағы батырдың іс-әрекетін үстемелеп, қоюландыра түскен. «Ақ шаңдақты құрып қойған шатыр» деу ақындық қиялдың жемісі. Көшпенділердің алаңсыз, аңқау, ақ көңіл мінезі бар мұнда. Жапырағы жасыл жаутерек Жайқалмағы желден-дүр, Шалулығы белден-дүр, Төренің кежігуі елден дүр, Байлардың мақтанбағы малдан-дүр, Ақ киіктің шабар жері майдан-дүр, Кешу кешмек сайдан-дүр, Батыр болмақ сойдан-дүр... /53, 36 б./. Шалкиіз Табиғат пен адамды бір-бірімен салыстыра, қабыстыра жырлау деген осы. Ақын негізгі айтайын деген ойы «батырдың батыр болмағы сойынан – тұқымынан, ата-бабасынан, жаратылысынан» дегенді айту үшін табиғат пен адам қасиетін салыстыра, бір-бірімен байланыстыра жырлаған. Бұл тәсіл діттеген мақсатына жеткізіп қана қоймай, толғауға ажар-көрік те беріп, әсерлендіре түскен. Махамбет: Аспандағы боз торғай – Бозаңда болар ұясы. Бозаңның түбін су алса, Қайғыда болар анасы. Қара лашын, ақ тұйғын – Қайыңда болар ұясы. Қайыңның басын жел соқса, Қайғыда болар анасы. Бұл жырда ел қамын жеген ердің ел мүддесін, бала- шағаны ойлап жабығуынан гөрі, ерлердің рухы орнында биік орнықты тұруын, торығудан гөрі өр көңілдің ортаймауын ойлаған, күрескерлікке, елдің бауыры бүтін болуын көздеген аңсар күй бар. Ақын соның бәрін құс, мал іс-әрекеті, табиғат болмысы арқылы астарлап жеткізген. «Көлдің сағасының» үзілмеуін, яғни, азаттық үшін күрестің тоқтамауын, «Атадан қалған сауыттың шығыршығын тотбаспауын», яғни, сауыт киіп жорыққа шығуды аңсайды. Осы «Аспандағы бозторғай» толғауындағы ойдың бір ұшығы «Мен-тауда ойнаған қарт марал» деген өлеңінде де: ...Қайыңның басын жел соқса, Қаршыға құс қайғырар, Балапаным суға кетер деп, Мамығын төккен ұядан... – деп қайталанып тұр. Бірақ ақын өлең астарын түйінінде «Ол-дағы біздей болған сорлы екен!» деп өзі ашады. Бұл «Аспандағы бозторғай» толғауы жайында айтқан пікіріміздің, топшылауымыздың дұрыстығын дәлелдей түседі. Ал «Желден де желгір ақбөкен» өлеңінде бұл ойымыз мүлде айқындалып, ақынның мақсат-мүддесі не екені соқырға таяқ ұстатқандай болып тұр. Таршылық басқа түскенде Қапаланам мен-дағы Қаумалаған қасымда Қарындастың кемі үшін! «Қарындастың кемі үшін» дегенде, жырау өзімен бірге туған қыз жайында айтып отырған жоқ, бүкіл ел-жұрт, ағайын-туыс, мақсаттастары хақында айтып отыр. Шығыс халықтарының көбісі ініні «қарындас» дейді. Бұрын ініні қазақтар да қарындас деген. Бірақ ол келе-келе ұмытылып қалған. «Елім-ай» әнінің мәтініндегі «Қарындастан айрылған жаман екен, мөлтілдеп екі көзден жас келеді» деген жолдар да осы «ағайын-туыс» деген мағынаны білдіреді. 8. Махамбет өлеңдерінің көркемдік айшықтары. Жоспар: 1. Махамбет өлеңдерінің жыраулар поэзиясымен үндестігі. 2. Ақын өлеңдеріндегі айшықтау тәсілдері. Бақылау сұрақтары: 1. Махамбет өлеңдеріндегі тура және жанама мінездеулерді тауып талдау. 2. Ақын өлеңдеріндегі теңеу тәсілдеріне талдау жасау. Өзіндік тапсырмалар: 1. Махамбет өлеңдеріндегі ауыстыру, фигураның түрлері. 2. «Күн қайда», «Желп-желп еткен ала ту», «Әрайна», «Туған ұлдан не пайда?» өлеңдері 3. Махамбет өлеңдері туралы Қ. Жұмалиев, Б. Аманшиннің ғылыми пікірлері. жүктеу/скачать 328.47 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|