ТАМАМЛАУЧУ БОЛУШНУ ФОРМА-МАГЪАНА

Алимле бу болушха тилни тарыхы бла байламлы эс бура келгендиле. Сёз ючюн, Э.В.Севортянны оюмуна кёре, буруннгу тюрк тилледе иеликчи эм тамамлаучу болушланы да къуллукъларын тамамлагъан объект-посессив болуш жюрютюлгенди (Севортян 1948: 94-99). Академик Б.А.Серебренников бу эки болушну араларында магъана жаны бла жууукълукъ болмагъанын чертгенди. Башкирли алим Дж.Г.Киекбаев а иеликчи болуш тамамлаучу болушдан къуралгъанын айтады. Аланы бирге ушатхан атны белгилилик/белгисизлик категориясы болгъанын энчи белгилейди. Алайды да, иеликчи эм тамамлаучу болушланы къуралыулары бла байламлы тюрк тил билимде эки тюрлю оюм жюрютюледи.

Къарачай-малкъар тилде, бирси тюрк тилледеча тамамлаучу болушну жалгъаулу эм жалгъаусуз (ноль жалгъаулу) формалары бардыла. Ол жалгъаула аны иеликчи болушха ушатадыла. Иели атлада тамамлаучу болушну жалгъаулары быллайладыла: -ы/-и, -у/-ю (1-чи эм 2-чи бетде), -н (3-чю бетде).

Былайда биз къарагъан болуш тил билимде грамматика болушлагъа саналады. Ол асламына зат (объект) магъанада жюрютюлгени белгиленеди. Аны магъанасы кёчюучю этимле бла бирге келгенде толу ачыкъланады, аны себепли алимле бу болушну этимни «кёчюу» категориясы бла байламлы тинтиучюдюле. Андан тышында дагъыда бу затны эсде тутаргъа керекди. Ноль жалгъаулу тамамлаучу болуш белгисизликни кёргюзтеди (китап окъу, отун жар), аны жалгъаулу формасы уа – белгилиликни (китапны окъу, отунланы жар). Бу зат морфологияны курсундан белгилиди.

Тамамлаучу болушну сёз къурауда да юлюшю барды. Сёз ючюн, аны ноль жалгъаулу формасы, болушлукъчу этимле бла бирге келип, къош этимле къурайды: сагъыш эт, кёл сал, сёз бер, ёч ал, буйрукъ бер эм д.а.к. Тамамлаучу болушну жалгъауу алай, былай дегенча бир къауум сёзлеуге къошулургъа болады. Ол кезиуде аладан орун магъаналы жангы сёзлеуле къураладыла: Ийсагъан, мен алайны тюше туруп, манга бирле къарап турсала эди. Бу жолдан сора сен былайны жюрюй турма.

Тамамлаучу болушну синтаксис къуллукълары. Бу болуш айтымда асламына тюз (туура) толтуруучуну къуллугъун толтурады. Ол этим хапарчыгъа бирде къысылып (ноль жалгъаулу формасы), бирде уа тагъылып келеди (жалгъаусуз формасы). Аны бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: Сабанчыла жер сюредиле. Ол Азретни къонакъгъа чакъырды.

Айтымда этилген иш затха (объектге) толусунлай жайыла эсе, аны толусунлай тута эсе, ол затны кёргюзтген сёзден къуралгъан толтуруучу тюз толтуруучу болады. Юлгюле: Иничге чыбыкъны жел терк бюгеди. Былайда мен киши танымайма. Бу айтымлада чыбыкъны, киши деген сёзле тамамлаучу болушда келедиле, кеслери да тюз толтуруучуладыла. Былада этилген ишлени кёчюуюч этимле кёргюзтедиле. Ол ишле толтуруучула кёргюзтген объектлеге «туура барадыла», аланы толусунлай тутадыла. Туура толтуруучуну эки энчи шарты болады алай бла. Биринчиден, ол жаланда кёчюучю этимден къуралгъан хапарчы бла бирге келеди (анга тагъылып неда къысылып). Экинчиден, дайым тамамлаучу болушну жалгъаулу, жалгъаусуз формаларында жюрюйдю.

Тюз толтуруучу айтымны магъанасын толу этер ючюн бек керекли члениди. Аны алайлыгъын кёрюр ючюн, бу айтымланы тенглешдирейик: Мен бердим – Мен китап бердим. Мурат кёрдю – Мурат къоян кёрдю. Асият тутады – Асият тауукъ тутады. Бу айтымланы биринчи къауумуну магъаналары ачыкъ эм толу тюйюлдюле. Ол кемчиликни кетиуюне тюз толтуруучула себеплик этедиле. Ала болмасала, хапарчыланы къурагъан кёчюучю этимлени лексика магъаналары, аны бла бирге уа айтымланы магъаналары да, кем болуп къаладыла. Аны себепли къарачай-малкъар тилде, хапарчысы кёчюучю этимден къуралгъан айтымны магъанасы кемленип къалмаз ючюн, анга тамамлаучу болушдагъы сёзню (туура толтуруучуну) кийирирге керекди.

Алгъаракъда белгиленнгенича, тамамлаучу болушну аффиксли формасы тагъылгъан тюз толтуруучуну къуллугъун толтурады. Тюз толтуруучу тагъылып келир ючюн, айтымда аны къуллугъунда келген сёз ушакъгъа къатышхан адамлагъа белгили затны кёргюзтюрге керекди. Алай бу кезиуледе болады (Ахматов 1982: 9-10):

1. 
   Тюз толтуруучуну къуллугъунда адамны чам неда тюз аты, дукъум аты, жаныуарлагъа берилген тюрлю-тюрлю атла келселе: Муратны барысы да таныдыла. Мен Къарабетни узакъдан окъуна эследим. Буянны юйге келтирдим.
   
2. 
   Тюз толтуруучуну къуллугъунда белгили адамланы кёргюзтген ата, ана, къарындаш, эгеч, шуёх дегенча сёзле келселе (ала иели формада болургъа керекдиле): Мен эгечими, къарындашымы, атамы, анамы да жаным кибик кёреме. Былайда кёргюзтюлген сёзле белгисиз адамланы юсюнден айтылгъанда да хайырланыладыла, ол кезиуде ала тамамлаучу болушну ноль жалгъаулу формасында да хайырланыладыла: Ол жашауунда ата, ана да сынады, эгеч, къарындаш да сынады, шуёх, душман да кёрдю.
   
3. 
   Тюз толтуруучуну къуллугъунда шахар, эл, суу, тау, жер, китап, журнал, газет эм башха аллай затланы энчи атлары келселе: Мен Минги Тауну окъугъанма. Азрет Чегемни эрттеден таныйды. Ол кюн Ахмат Уфаны биринчи кере кёрдю.
   
4. 
   Тюз толтуруучуну къуллугъунда алмаш келсе: Ол сени уста таныйды. Бизни къонакъгъа чакъырдыла. Муну сиз да билаллыкъ эдигиз. Не деген алмашны юсюнден энчи айтыргъа тийишлиди. Ол жалгъаусуз формада да жюрютюледи: Нени кёрдюнг? – Не кёрдюнг?
   
5. 
   Тюз толтуруучу -дагъы/-деги деген жалгъаулу сёзден къуралса да, белгили затны кёргюзтеди, аны себепли тамамлаучу болушну жалгъаулу формасында (иели формада) хайырланылады: Бахчадагъын бери келтир. Таудагъын элге эндир.
   
6. 
   Кесини къуллугъунда иеликчи жалгъауу болгъан сёз келсе да, тюз толтуруучу тамамлаучу болушну жалгъаулу формасында келеди: Малчыла сюрюулерин къошха къууаладыла. Студент китабын юйде къоюп кетди.
   
7. 
   Сыфатдан, аны айырма даражасындан, этим атдан, санаудан къуралгъан тюз толтуруучула да, белгили затны кёргюзтгенлери себепли, тамамлаучу болушну жалгъаулу формасында жюрюйдюле: Алайда сёлешиуню тыйдыла. Бери кичини чакъырыгъыз. Экини экиге къошсанг, тёрт болады.
   
8. 
   Сен аман, сен къоркъакъ, аны кесин дегенча сёз бирлешледен къуралгъан тюз толтуруучула да, белгили адамны кёргюзтгенлери себепли, аллай формада келедиле: Мен харипни жеримде тынчайтмайдыла. Аны кесин да ары ашырдыла.
   
9. 
   Башчы къуралгъан сёзден къуралгъан тюз толтуруучу да дайым тамамлаучу болушну жалгъаулу формасында келеди: Чабакъчы чабакъчыны узакъдан таныйды.
   
10. 
    Сёз белгили затны юсюнден баргъанда, дукъум атладан къуралгъан тюз толтуруучула хар заманда тамамлаучу болушну жалгъаулу формасында жюрютюледиле: Биченни жыйдыкъ. Жашла отунланы жардыла.
    

Бир бирде тамамлаучу болушну жалгъаулу формасы айтымда тагъылгъан орунчу болумну къуллугъун толтурады. Ол кезиуде сёзлени лексика магъаналары орунну кёргюзтюу бла байламлы боладыла, ала затны баргъан жолун, маршрутун белгилейдиле. Бу затха къымылдауну этимлеринден къуралгъан хапарчыла себеплик этедиле. Юлгюле: Машина жолну озду. Самолётла кёкню учадыла. Уучула агъачны къыдырадыла.

Бусагъатдагъы тил билимде алимле кёчюучю этимлеге орунлукъ теориясы (теория валентности) бла байламлы къарайдыла, анга таянып, этимлени юч уллу къауумгъа юлешедиле: 1) субъектни бла объектни барлыкъларын кёргюзтген этимле, 2) объектни тюрлениуюн белгилеген этимле, 3) субъектни бла объектни араларында байламлыкъны тюрленнгенин кёргюзтген этимле. Тюрк тил билимде бу вопросха тынгылы эс бурулмагъанды. Кёбюсюне грамматикагъа жораланнган илму ишледе кёчюучю этимлени къуллукъларында ишни этимлери жюрютюлгенлери айтылып къалады.

Къарачай-малкъар тил билимде бу зат бир кесек къолайлыракъ тинтилгенди. Сёз ючюн, Ахматланы Ибрагим, айтымны форма-магъана жаны бла энчиликлерин белгилей, айтым объектсиз болалмазлыгъын чертгенди, объектлени магъана жаны бла жыйырма бла оннга жууукъ болгъанларын белгилегенди: 1) ишни объекти, 2) сёлешимни объекти, 3) халны объекти, 4) кёрюуню объекти эм башхала.

Бизни тилибизде айтымда тамамлаучу болушдагъы тюз объектни орунун ачхан этимлени бек уллу къаууму ишни этимлеридиле. Ала асламына эки орунлуладыла, айтымда субъектни бла объектни орунларын ачадыла. Ол этимле быладыла: ишле-, тик-, басмала-, чыгъар-, аша-, ич-, чайна-, буз-, сёк-, къурут-, сюрмеле-, жаркъала- эм башхала. Былагъа бир ненча айтым юлгюге келтирейик: Зейтун жангы китабын басмалады. Ол аш ашайды. Жел батанланы чачды. Нухчукъ къангаланы сюрмелейди. Былада ишни этимлери ишни объектини орунун ачадыла, дагъыда ишни субъектини.

Бир бир этимле (такъ-, къыс-, сал-, бер-, юлеш- эм ала кибикле) юч орунлула боладыла. Быллай предикатлы айтымлада тюз объектден сора да бериучю болушдагъы сёдегей объект чыгъады: Аслан атын быкъыгъа такъды. Ынна манга баппу берди. Анам хычинлени тепсиге салды. Къарачай-малкъар тилде айтымлада тюз объект бла бирге башлаучу болушдагъы сёдегей объект да тюбейди: Ахмат менден китап алды. Ол бузоуланы аналарындан айырды.

Белгилисича, къымылдауну этимлери айтымда болумланы орунларын ачадыла, алай бир бирде ала айтымда тамамлаучу болушдагъы тюз объектни белгилеген сёзлени кеслерине тагъып жюрюйдюле: Эришиуледе Асхат Алимни озду. Ат лыппырны тартады. Майрус Аскерни жетди.

Къарачай-малкъар тилде бюсюре-, жаула, кюсе- дегенча этимле биреуню биреуге, бир затха кёз къарамын кёргюзтедиле, ала да айтымда объектни орунун ачадыла: Аны ючюн деп, Аскер Астемирни жауламады. Ариу къызны ким да сюеди. Бу юлгюле тилде тамамлаучу болушну объектни къуллугъунда эркин хайырланылгъанына шагъатлыкъ этедиле, объектле магъана жаны бла кёп тюрлюле болгъанларын белгилейдиле.

Айтымны магъана жаны бла тинтгенде, иги кесек алим аны къуралыу юлгюсюне семантика конкретизаторланы кийирмейдиле. Кертиси бла да асламына была айтымда факультатив халда жюрютюледиле, алай аны магъанасын ачыкълар ючюн бек керек да боладыла, бютюнда айтымланы предикатларыны къуллукъларында къымылдауну этимлери келселе. Быллай предикатла айтымда тамамлаучу болушну орунун ачып да тюбеучюдюле. Ол орунну орун магъанада жюрютюлген атла толтурадыла. Юлгюле: Аскербий школгъа кюн сайын бу жолну жюрюйдю. Алим элге тауну энди.

Айтымда тамамлаучу болуш субъектни къуллугъун да толтурады. Ол бютюн да бек каузатив айтымлада эсленеди. Быллай айтымланы предикатлары къысыучу айырмадагъы этимледен къураладыла. Алада ишни биреу къысып башха адам этгени кёргюзтюледи: Маржан къартны ачыуландырды. Грамматика жаны бла тинтгенде, бу айтым башчыдан (Маржан), толтуруучудан (къартны) эм хапарчыдан (ачыуландырды) къуралгъанын кёрюрге боллукъду. Магъана жаны бла къарагъанда, бу айтымда эки субъект барды. Биринчи субъект баш болушну формасында келеди, ол бир ишни тамамланырын излейди. Экинчи субъект а тамамлаучу болушну формасындады, ишни толтурады, аны иесиди. Ахматланы Ибрагимни оюмуна кёре, быллай айтым магъана жаны бла беш затдан къуралады: къысыучу субъект – объект – халны субъекти – къысыу кеси – халны предикаты (Ахматов 1983: 209).

Къарачай-малкъар тилде тамамлаучу болушдагъы субъектни орунун айтымда бир талай этим ачады: халны этимлери, ишни этимлери, къымылдауну этимлери, тауушну этимлери, сёлешимни этимлери эм башхала. Алагъа ма бир къауум юлгю: Жел эшикни къыжылдатады. Аппа туудукъчугъун къууандырды. Малкёзлюк адамны байыкъдырмайды. Ол тохтаусуз нёгерлерин къанкъылдатады. Алай бла тамамлаучу болуш айтымда бир ненча къуллукъну толтурады, кёп тюрлю магъанада келеди.

Орунлаучу болуш къарачай-малкъар тилде да -да/-де жалгъаулуду: тау-да, тюз-де. Бу атла иесиз формададыла. Иели ат 3-чю бетни формасында келсе, орунлаучу болушну жалгъаууну аллында -н инфикс жюрютюледи: анасы-н-да, эгечлери-н-де.

1. 
   Орунлаучу болушдагъы атладан къуралгъан сёзлеуле: алда, ахырда, артда, жазда, жайда, къышда, кюзде, ингирде, эрттенликде эм башхала: Турналаны алчылары алда. Ахырда Зулкъарний не адам ауазлары, не кырдык ийиси, не жанкъозла болмагъан дуниягъа кетди. Колхоз жылкъы да жайда Ийнал Сыртына барады. Къышда тауда сууукъ болуучуду. Башир эрттенликде маллагъа аш салыргъа бичен хастаннга келди.
   
2. 
   Орунлаучу болушдагъы сыфатладан къуралгъан сёзлеуле: жазгъыда, жайгъыда, къышхыда, кюзгюде, жууукъда, узакъда, ташада, туурада, онгда, солда, кенгде, эрттеннгиде эм башхала: Тауланы этеклери жайгъыда жашил кийим киедиле. Узакъда къарындашдан жууукъда тенг игиди. Дуния танг жарыгъы эсленди кенгде. Эрттеннгиде джилтин къоя, джулдуз бары терк батады.
   
3. 
   Орунлаучу болушдагъы алмашладан къуралгъан сёзлеуле: алайда, былайда, анда, мында эм башхала: Алайда Сосурукъ къыбыла таба, бирси эки нарт а кюнбатыш таба атландыла. Мында не заманда да салкъын болуучуду.
   
4. 
   Орунлаучу болушдагъы бир деген санаудан къуралгъан сёзлеу: Айлана-жюрюй кетип, бирде ол излеген адамын тапханды.
   
5. 
   Къарачай-малкъар тилде бериучю болушну формасы сёзленип къуралгъан сёзлеулеге орунлаучу болушну жалгъаулары къошулургъа боладыла. Ол кезиуде да жангы сёзлеуле къураладыла. Юлгюле: Ушкок а бир жарым къычырым ёргеде атылгъан эди. Анда, энишгеде, суху баргъан тау суучукъну тауушу ёрге селирек болуп жетеди.
   
6. 
   Орунлаучу болушну жалгъауу тенглешдириу магъанада хайырланылгъан сёзлеулеге да къошулургъа болады: Алгъаракъда ол бизге келип кетгенди. Алгъында сен менге сёлешмеген эдинг. Артхаракъда келсенг, мен сени сыйлы къонакъ этерме. Арлакъда бир ненча гебен къарелдиси эсленди.
   

Орунлаучу болушну синтаксис къуллукъларына энчи эс бурургъа керекди. Бу болушдагъы атла асламына тагъылгъан орунчу болумну къуллугъунда жюрютюледиле. Юлгюле: Акъыл базарда сатылмайды. Мустафа Чегемде жашайды. Бу айтымлада орун магъананы сёзлени лексика магъаналары эм болуш жалгъаула билдиредиле. Энди уа быллай айтымгъа къарайыкъ: Аслан Ахматлада жашайды. Мында тамамлаучу болушда ада мат бла байламлы сёз келеди. Тёрели синтаксисде быллай сёзлеге кимледе? деген сорууну салып, алагъа тагъылгъан сёдегей толтуруучула деп къоядыла. Алай ол азлыкъ этеди, нек дегенде быллай сёзледе толтуруучуну, болумну шартлары да бардыла, аны себепли орус синтаксисде, айтымланы грамматика жаны бла тинтгенде, айтымланы быллай членлерини тюплерин болумча эм толтуруучуча бирден ызлайдыла. Баям, ол тюзюрек болур.

Бир бирде орунлаучу болушдагъы атла заманчы болумну къуллугъун да тамамлайдыла: Тюшде халкъ Мырзаланы арбазгъа жыйылды. Жыйырманчы жылында жашха къалын сакъал-мыйыкъ чыкъгъан эди.

Энди уа Ол кезиуде халкъ уллу къыйынлыкъда жашагъанды деген айтымгъа эс бурайыкъ. Мында да орунлаучу болушдагъы сёз барды. Ол сёз халчы болумну къуллугъунда келеди.

Эндиге дери къарай келген юлгюлерибизде болумла къуралыу жаны бла бош болумладыла. Алай ала къошла да боладыла, тюрлю-тюрлю айланчладан да къураладыла. Аны алайлыгъына бу айтымла шагъатлыкъ этедиле: Акъ къая тийресинде къашха эчкиле кёп тюбеучюдюле. Къая эрининде айгюлле ёседиле. Огъары Жемталада малкъарлыла жашайдыла. Бичен кёпде малла ашдан къыйналлыкъ тюйюлдюле. Биз барда сен башынгы энишге иймезсе. Санга керекде тукъум саулай ёрге кётюрюллюкдю.

Орунлаучу болушну экинчи къуллугъу аны айтымда тагъылгъан сёдегей толтуруучу болуууду. Быллай толтуруучула къуралыу жаны бла юч къауумгъа юлешинедиле:

1. 
   Бош толтуруучула (ала орунлаучу болушдагъы бош сёзледен неда кесеклери бирге жазылгъан къош сёзледен къураладыла): Бир кишини менде (мени бла) иши жокъду. Башкирли жашла къурайда уста ойнайдыла. Иги къылыкъла Таусолтанда жыйылгъан сунарса.
   
2. 
   Къош толтуруучула (кесеклери башха жазылгъан къош сёзледен неда сёз бирлешледен къуралгъанла): Иги къылыкъла Османланы Махтиде жыйылгъан сунарса. Абайланы Солтанбек къыл къобузда уста сокъгъанды.
   
3. 
   Айланч толтуруучула: Мал аш хазырлауда бизни жыйыннга киши жеталмайды. Бу айтымлада къош эм айланч толтуруучуланы ёзеклерин къурагъан сёзле орунлаучу болушну формасында келедиле.
   

2005-чи жылда къарачай-малкъар тилде субъектни берилиую бла байламлы Мамайланы Фатима кандидат диссертация къоруулагъанды. Ол кесини ишинде орунлаучу болуш субъектни къуллугъунда келгенини юсюнден талай хайырлы зат жазгъанды (Мамаева 2005). Ол жазгъаннга кёре, къарачай-малкъар тилде барлыкъны/жокълукъну кёргюзтген айтымланы энчи къаууму барды: Тауда жугъутурла бардыла. Элде ырахатлыкъ жокъду. Быллай айтымла магъана жаны бла бу затладан къураладыла: 1) орунну кёргюзтген конкретизатор, 2) ол жерде болгъан зат, 3) барлыкъны неда жокълукъну кёргюзтген предикат.

Болсада орунлаучу болушда адамны белгилеген сёзле тюберге боладыла. Ол кезиуде барлыкъ/жокълукъну белгилеген айтымлада орунлаучу болушдагъы субъект чыгъады. Аны алайлыгъын бу юлгюле кёргюзтедиле: Сенде къарыу барды. Былада сенекле жокъдула. Былайда белгиленнгеннге тынгылы тюшюнюр ючюн, бир айтымны тюрлендирип бир кёрейик: Анда саулукъ жокъду – Аны саулугъу жокъду – Ол саулукъсузду. Бу юч айтымны да магъаналары бир кибикди, жаланда субъект хар айтымда башха тюрлю бериледи: тамамлаучу, иеликчи эм башлаучу болушланы формалары бла. Юч айтымны да къурагъан магъана элементле: субъект, объект эм предикат. Ючюсю да жокълукъну билдириу бла байламлыдыла. Быллай юлгю бла къуралгъан айтымла магъана жаны бла кёп тюрлю боладыла. Ала затны неда адамны халын, ангыламын, кёрюмдюсюн эм башха затланы билдирип келедиле. Юлгюле: Мени нёгерлеримде билим барды. Ол мондай эмегенде бир да болмагъанча огъурсуз жапы бар эди. Тийредегиледе тынчлыкъ жокъду. Бусагъатда кимде да жокъду жюрек ырахатлыкъ.

Биз белгилегенча субъект хапарчылары кёп, аз деген сёзледен къуралгъан айтымлада да болады: Сенде акъыл кёпдю. Былада саулукъ азды.

Тилибизде орунлаучу болуш семантика конкретизатор болуп аслам тюбейди. Былайда семантика конкретизатор дегенибиз бла болум дегенибиз бир бирге иги келишгенлерин айтырчады. Орунлаучу болушдагъы конкретизаторла халны, орунну, заманны белгилеп келедиле асламына. Аланы бир къаууму айтымны магъана къурулушуна бек керек боладыла, нек дегенде аласыз айтымланы магъаналары тынгылы ангылашынмайдыла. Ол айтымны предикатыны къуллугъунда къаллай сёзле келгенлерине кёре болады. Сёз ючюн, Аслан Чегемде жашайды деген айтымны орун конкретизаторун кетерирге жарамайды – айтымны айтымлыгъы тас боллукъду. Ол былайгъа тюшде келликди деген айтымдан а заманчы конкретизаторну кетергенликге, аны магъанасына уллу заран келтирилмейди.

Алимле орунлаучу болушдагъы объектге юлгюге быллай айтымла келтиредиле: Китап сенде къалгъанды. Мындагъы объектге орун магъана да къошулады.

Орунлаучу болушдагъы сёзлени айтымны хапарчысыны эм предикатыны къуллукъларында келгенлерине бирден къараргъа керекди. Быллай хапарчылы (предикатлы) айтымла ат айтымла боладыла. Ала этим хапарчылы айтымладан къуралгъандыла, энди уа аланы синонимлери болуп келедиле. Аны ангылар ючюн, бу эки айтымны тенглешдирейик: Астемир Нальчикдеди – Астемир Нальчикде турады (жашайды). Экинчи айтымны хапарчысы тюшюп, аны хапарчы жалгъауу орунну кёргюзтген сёзге кёчгенди, алай бла орунлаучу болушдагъы сёз орунчу болумну да, предикатны къуллугъун да бирден тамамлап башлагъанды.

Орунлаучу болушдагъы хапарчылы (предикатлы) айтымла магъана жаны бла бир ненча тюрлюдюле:

1. 
   Затны къайда болгъанын (орунун) кёргюзтген айтымла: Кёккёз да юйдеди. Мусабий Тюртюлюдеди. Машина арбаздады. Малла таудадыла.
   
2. 
   Адамны ишлеген жерин, тамамлагъан жумушун белгилеген айтымла: Азнор атладады. Малжей малдады. Мен бригадирликдеме. (Быланы Азнор атчыды дегенча айтымла бла тенглешдирирге боллукъуду).
   
3. 
   Адамны бир тюрлю жыйылыу бла байламлыгъын белгилеген айтымла: Азиз кенгешде болур. Таматаларыбыз бусагъатда тёредедиле.
   
4. 
   Адамланы араларында байламлыкъланы белгилеген айтымла: Асият Аликберладады. Жансурат эрдеди. Аслижан Юсюпдеди.
   
5. 
   Затны халын белгилеген айтымла: Эл уллу къайгъыдады. Сен терен сагъышдаса. Биз бусагъатда уллу къууанчдабыз. Эмегенле энди гузабадыдыла.
   
6. 
   Адамны жашауун белгилеген айтымла: Шамкъыз жуккада эди. Къызчыкъ бешикдеди.
   
7. 
   Сылтауну белгилеген айтымла: Иш Ажокъадады. Сайлау къыздады. Терслик къойчуладады. Алайды да, орунлаучу болуш да, бирси болушлача, тюрлю-тюрлю магъаналаны билдиреди, бир ненча къуллукъну толтуруп келеди. Аны сёз къурауда да къыйыны уллуду.