БАШЛАУЧУ БОЛУШНУ МАГЪАНА ЖАНЫ

Башлаучу болуш къарачай-малкъар тилде да -дан/-ден жалгъаулуду: тау-дан, тюз-ден, орам-дан, юй-ден. Бу атла иесиз формададыла. Иели ат 3-чю бетни формасында келсе, башлаучу болушну жалгъаууну аллында -н инфикс жюрютюледи: анасы-н-дан, эгечлери-н-ден, къарындашлары-н-дан, къоншулары-н-дан.

1. 
   Башлаучу болушдагъы атладан къуралгъан сёзлеуле: алдан, артдан, кючден, кёлден, эрттенликде эм башхала: Жылтырата къарланы, баш урады тау алдан. Къуртха къой артдан юркюр. Халкъны кёлден айтылгъан чыгъармалары поэзияны айныууна кёп болушхандыла. Асият, сагъышла алгъан башын энишге ийип, отоудан кючден къайтды.
   
2. 
   Башлаучу болушдагъы сыфатладан къуралгъан сёзлеуле: амалсыздан, жангыдан, жууукъдан, узакъдан, онгдан, солдан, кенгден эм башхала: Къатын алсанг, кенгден ал, сабан сюрсенг, жууукъда сюр. Таужан къазылгъан бахчасын жангыдан чучхуду. Аршилери, маршилери, СССР-ни аскери, онгдан солгъа, солдан онгнга, душманланы ур кери. Амалсыздан келгенме мен бери.
   
3. 
   Башлаучу болушдагъы алмашладан къуралгъан сёзлеуле: алайдан, былайдан, андан, мындан эм башхала: Алайдан бизни къошха дери юч къычырым болады. Былайдан къарап, алай кёреме къардан агъаргъан тауланы. Мындан барсанг – тик энишге, андан келсенг – тик ёрге.
   
4. 
   Башлаучу болушдагъы бир деген санаудан къуралгъан сёзлеу: Айлана-жюрюй кетип, бирден ала орманны терениндеги кенг талагъа чыкъдыла.
   
5. 
   Къарачай-малкъар тилде бериучю болушну формасы сёзленип къуралгъан сёзлеулеге башлаучу болушну жалгъаулары къошулургъа боладыла. Ол кезиуде да жангы сёзлеуле къураладыла. Юлгюле: Ушкок а бир жарым къычырым ёргеден атылгъан эди. Андан, энишгеден, суху баргъан тау суучукъну тауушу ёрге селирек болуп жетеди. Бизге аны алгъадан билдирирге керек эди.
   
6. 
   Башлаучу болушну жалгъауу тенглешдириу магъанада хайырланылгъан сёзлеулеге да къошулургъа болады: Арлакъдан, дорбунну ол жаны табадан, ушкокла атылдыла. Берлакъдан къарасанг, атлыла иги кёрюнедиле.
   

Сёдегей толтуруучуну бу тюрлюсю тенглешдириуню кёргюзтген айтымлада эркин тюбейди, ол кезиуде затны бир шартха кёре башха затдан эниш болгъанын белгилейди: Ол Тюймеден кичи эди. Таш туфдан эсе ауурду. Алтын кюмюшден не заманда сыйлы болгъанды. Бу жайлыкъ ол жайлыкъдан уллуду.

Бир затны толтуруу, ашау, ичиу эм ала бла байламлы магъаналы этимледен къуралгъан хапарчылы айтымлада да башлаучу болушдагъы сёз сёдегей толтуруучу болады: Чурукъларымы ичлери суудан толдула. Ол кюнден башлап, Хасанны къарыны ашдан тоя башлады. Юй къанатлыла Аслан келтирген нартюхден кюн сайын ашайдыла.

Бу юлгюледе кёргюзтюлген толтуруучула атладан къуралгъан бош толтуруучуладыла. Быллай толтуруучула тилни башха кесеклеринден да къураладыла (санаудан, алмашдан, сыфатдан, этимсыфатдан эм башхаладан): Бешден он кёпдю. Ол менден таматады. Манга алмаланы къызылларындан бере тур. Сиз окъугъанладан юлгю ала туругъуз.

Башлаучу болушдагъы сёдегей толтуруучула къуралыуларына кёре къош эм айланч толтуруучула да боладыла. Алагъа бир къауум юлгю келтирейик:

1. 
   Къош толтуруучула: Сабийле ол уу жиляндан бек къоркъдула, алайдан терк окъуна думп болдула. Бизни тийре сюрке чыпчыкъладан толуду. 1944-чю жылны март айында ала жанларындан да бек сюйген Огъары Малкъарларындан айырылдыла. Сен махтау салгъан узакъ къыралла Ата журтумдан иги тюйюлдюле.
   
2. 
   Айланч толтуруучула: Билимлери кючлюледен чыгъарыкъды файда сюйген малкъар халкъыма. Алайгъа жыйылгъанладан юлюшюмю толусунлай алып кетдим. Акъылы бардан кенгнге тура турма. Ныгъышда олтуруудан эрикмегенле да тюбейдиле бизни элледе. Маллары азладан да ёнгелеп башлама энди сен.
   

Быллай болумла тилни тюрлю-тюрлю кесеклеринден къураладыла, ала бошла, къошла эм айланчла да боладыла. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: Чалгъычыла Сары тюзден тигелейдиле. Асыры къоркъгъандан, сен энди юйюнгден чыгъалмай тура кёреме.

Бир къауум санау башлаучу болушда айтымны кийдирилген членлерини къуллукъларында келедиле: Биринчиден, биз ары бармай болмайбыз, экинчиден, бизге болушлукъ керек боллукъду. Быллай айтымла адамны тюрлю-тюрлю оюмларыны бир бирлери байламлыкъларын кёргюзтедиле, кеслери да къарамчылыкъ бла байламлыдыла.

Башлаучу болушну хапарчыны къуллугъунда жюрютюлюуюн да сагъынмай къояргъа жарамаз. Аллай хапарчыланы хайырларындан ат айтымланы бир къаууму къуралады, ала кеслери да этим хапарчылы айтымлагъа синонимлик этерге боладыла: Сен жюзюгюнг алтынданды – Сени жюзюгюнг алтындан ишленнгенди. Была, баям, жайлыкъдандыла – Была, баям, жайлыкъдан келедиле. Ол батырлыкъданды – Ол батырлыкъдан чыгъады.

Бизни тилибизде башлаучу болушдагъы сёзле локатив магъанада да эркин хайырланыладыла. Ала, не магъаналы этимлеге тагъылып келгенлерине кёре, кёп тюрлю магъананы билдиредиле: затланы бир жерден кетгенлерин, жайылгъанларын, чачылгъанларын, къачханларын, тюшгенлерин, чыкъгъанларын, кётюрюлгенлерин, атлагъанларын, аугъанларын эм дагъыда ала кибик затланы. Бу магъаналаны ачыкъларгъа къымылдауну этимлери себеплик этедиле. Юлгюле: Ишчиле жыйылыудан чачылдыла. Тауукъла къушдан жатма таба къачдыла. Аскербий кёл жагъасындан бир жанына жанлады. Душман туугъан жерибизден кери ыхтырылды. Къара къуш къая эрининден шош кётюрюлдю. Аскерчиле машиналадан тюшдюле. Малчыла къошдан тигеледиле. Терек чапыракъладан жауун тамычыла агъадыла. Ол дуппурдан таш тёнгереди эм башхала.

Башлаучу болушдагъы сёзле иги кесек ат айтымны хапарчылары болуп келедиле. Аллай айтымла магъана жаны бла бир талай боладыла.

1. 
   Затны къалайдан тепгенин, келгенин кёргюзтген айтымла: Мен Хасанияданма. Малла таудандыла. Бу жашла Къобандандыла.
   
2. 
   Адамны жашагъан жерин, журтун кёргюзтген айтымла: Такуш Булунгуданды (булунгучуду).
   
3. 
   Келтирилген, берилген затны кимден болгъанын кёргюзтген айтымла: Письмо Солтанданды. Саугъала устазладандыла. Къагъыт Зейтунданды.
   
4. 
   Адамны, затны кимден, неден туугъанын, жаратылгъанын кёргюзтген айтымла: Бу къызчыгъынг а, сёзсюз, Аскерденди. Бу кючюкчюкле Къарабетдендиле. Ол малкъарлыданды.
   
5. 
   Затны неден этилгенин кёргюзтген айтымла: Салта темирденди. Балта сабынг кюйрючденди. Сыргъаларынг алтындандыла. Жашагъан юйюгюз ташданды.
   
6. 
   Халны белгилеген айтымла: Къар инчикденди. Суу белденди. Балчыкъ тобукъданды.
   
7. 
   Сылтауну кёргюзтген айтымла: Къызны аурууу сууукъданды. Сени къоркъгъанынг тамблагъы кюнденди.
   
8. 
   Адамны тукъумун, миллетин, динин эм ала кибик шартларын кёргюзтген айтымла: Мариям Ахматладанды. Сиз ёзденледенсиз. Мартин ингилизлиледенди. Сен муслийманладанса.
   

Абдуллина Г.Р. Словоизменение башкирского языка. – Уфа: Гилем, 2008. – 123 с.

Адмони В.Г. Грамматический строй как система построения и общая теория грамматики. – Л.: Наука, 1988.- 239 с.

Ахматов И.Х. Главные члены предложения и средства их выражения в современном карачаево-балкарском языке. – Нальчик: Эльбрус, 1968. – 164 с.

Ахматов И.Х. Толтуруучу эм аны тюрлюлери. – Нальчик, 1982. – 22 б.

Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке. – Нальчик: Эльбрус, 1983. – 360 с.

Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание. – Казань: Татгосиздат, 1953. – 220 с.

Бондарко А.В. Носитель предикативного признака // Вопросы языкознания. – 1991. - №5. – С. 27-41.

Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове). – М.: Высшая школа, 1972. – 614 с.

Ганиев Ф.А. О синтетических и аналитических падежах в татарском языке // Вопросы тюркологии. Ученые записки КГПИ. – Казань, 1970. – С. 74-84.

Грамматика карачаево-балкарского языка. – Нальчик: Эльбрус, 1976. – 571 с.

Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 2-чи кесеги. Морфемика, морфонология, сёз къурау. – Карачаевск: КЧГУ, 2006. 294 б.

Додуева А.Т. Структура и семантика предложений с предикатами движения в карачаево-балкарском языке. – Нальчик: Эльбрус, 2003. – 128 с.

Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941. – 308 с.

Закиев М.З. Татарская грамматика. Т. I I I. Синтаксис. – Казань, 1995. – 576 с.

Зарипов Р.Ф. Категория падежа в башкирском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Уфа, 1971. – 23 с.

Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. – М.: Наука, 1973. – 351 с.

Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. – М.: Наука, 1982. – 368 с.

Золотова Г.А. Синтаксический словарь: Репертуар элементарных единиц русского синтаксиса. – М.: Наука, 1988. – 440 с.

Караулов Н.А. Краткий очерк грамматики горскаго языка болкар // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Т.42. – Тифлис, 1912. – С.1-60.

Кетенчиев М.Б. Структура и семантика именных предложений в карачаево-балкарском языке. – Нальчик: Книга, 2000. – 145 с.

Кетенчиев М.Б. Структура и семантика номинативных предложений в карачаево-балкарском языке. – Нальчик: Каб.-Балк. ун-т, 2002. – 30 с.

Киекбаев Дж.Г. Основы исторической грамматики урало-алтайских языков. – Уфа: Китап, 1996. – 368 с.

Клобуков Е.В. Семантика падежных форм в современном русском литературном языке. – М.: Изд-во МГУ, 1986. – 112 с.

Краткая русская грамматика. – М.: Русский язык, 1989. – 639 с.

Къарачай-малкъар тилни морфологиясы. – Нальчик: Изд-во М. и В. Котляровых (Полиграфсервис и Т). – 203 с.

Мамаева Ф.Т. Способы выражения субъекта и семантическая структура простого предложения в карачаево-балкарском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Нальчик, 2005. – 23 с.

Маслов Ю.С. Введение в языкознание. – М.: Высшая школа, 1975. – 328 с.

Севортян Э.В. Категория падежа // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Часть 2. Морфология. – М.: Изд-во АН СССР, 1956. – С. 45-64.

Севортян Э.В. Прямое дополнение в турецком языке // Вестник МГУ. – 1948. - №12. – С. 81-105.

Хуболов С.М. Предложения с моновалентными предикатами-фразеологическими единицами в карачаево-балкарском языке. – Нальчик: Книга, 2002. – 147 с.

Чунжекова Е.Н. Природа простого предложения в алтайском языке. – Горно-Алтайск, 1977. – 144 с.

Эбзеева (Эркенова) Ф.П. Функционально-семантический потенциал формально-совпадающих падежей в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 2005. – 153 с.

Якобсон Р. Избранные работы. – М.: Прогресс, 1985. – 455 с.

Ал сёз

Баш болушну магъанасы эм тилде къуллукълары

Иеликчи болушну форма-магъана жаны бла энчиликлери

Бериучю болушну къарачай-малкъар тилде жюрютюлюую

Тамамлаучу болушну форма-магъана жаны бла энчиликлери

Орунлаучу болушну форма эм магъана жаны бла энчиликлери

Башлаучу болушну магъана жаны бла энчиликлери, айтымда къуллукълары

Литература

УЧЕБНОЕ ИЗДАНИЕ

Кетенчиев Мусса Бахаутдинович