Кәсіпорын экономикасы : оқу құралы. Атырау,2019

алады. Бұл жағдайда босаған айналым қорлары айналыстан шықпайды,
өйткені олар өндірістің өсуін қамтамасыз ететін тауарлы – материалдық
құндылықтар бойында болады
Айналым капиталының тиімді айналымы кәсіпорынның төлем
қабілеттілігіне тікелей әсер етеді. Бұдан басқа, капиталдың
айналымдылығының өсу қарқынының артуы кәсіпорынның өндірістік және
техникалық әлеуетін арттырады.
Айналым капиталын бағалау шаруашылық есеп регистрлерінің және
басқару процесінің аналитикалық қолдауын қалыптастыратын есептілік
деректеріне негізделеді. Мұнайгаз кәсіпорындарының айналым капиталын
басқару үшін аналитикалық қолдау мыналарды қамтиды:
- жауапкершілік орталықтары үшін айналым қаражатын талдау және есепке
алуды ұйымдастыру;
- аналитикалық мәлімдемелердегі қорларды олардың техникалық-
экономикалық негіздемесіне (өнімді және нәтижесіз), жұмыс түрлеріне және
зерттеу әдістеріне негізделген топтастыру;
- қаражаттарды пайдалану тиімділігін бағалау, олардың табыстары мен
шығыстары балансы;
- дебиторлық берешекті талдау және оны өтеу.
Мұнайгаз саласын қаржыландыруды шектеу тұрғысында, оның
құрылымында кәсіпорындардың қарқынды дамуы туралы мәселе ерекше
орынды. Айналымдағы капиталды басқарудың негізгі міндеттері:
- айналым қаражатының құрамдас бөліктерінің тиісті құнын бақылауды
ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
- айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
- активтердің айналымы кезеңін тиімді жоспарлау, реттеу және азайту.
Осы проблемаларды шешу мұнайгаз кәсіпорындарының айналым капиталын
әр түрлі компоненттерін пайдаланудың тиімділігін кешенді және жүйелі
түрде талдау, жоспарланған активтердің нақты мөлшерінің ауытқу
себептерін анықтау және осындай ауытқулардың ықтимал салдарын анықтау
және болашақта айналым капиталының құрылымын оңтайландыруды
қамтамасыз етудің ақпараттық қажеттіліктеріне сәйкес басқару процесін
ұйымдастыруды қамтиды.
Мұнайгаз кәсіпорындарының айналым қаражатын талдау әдістемесін әзірлеу
кезінде мынадай факторларды ескеру қажет
- айналым капиталының мөлшерінен кәсіпорынның өндірістік процестері
ғана емес, сондай-ақ далалық жұмыстардың жағдайында, табиғи геологиялық
факторлардың және басқа да болжамды сыртқы факторлардың ықпалы;
- айналым капиталы құрамдас бөліктерінің оңтайлы мөлшерін және
инвестормен бірлескен қызметтің шарттық (келісім-шарт) жұмыс көлемін
анықтау;
- айналымдық капиталдың оңтайлы деңгейін анықтау және қолдау
қиындықтары.
Айналым капиталын талдау оның компоненттері тұрғысынан
ұйымдастырылуы керек. Айналым капиталының құрылымын талдау
53

компоненттері арқылы оның қалыптасу тенденцияларын бағалауға, оның
шамасының өзгеру динамикасын, нақты көрсеткіштердің жоспарланған,
нормативтік және алдыңғы есептік кезеңдердің ұқсас көрсеткіштерінен
ауытқу себептерін анықтауға мүмкіндік береді. 
Төрт кезеңді орындау ұсынылады:
1.Өндірістік запастардың, ақша қаражаттарының және дебиторлық
берешектің акциялары негізінде айналым қаражатын талдау;
2. Ескірген өндіріс запастарының қалдықтарын болдырмау үшін қорлардың
құрылымы мен құндылығын талдау;
3. Компанияның қаржылық жағдайын жақсарту мақсатында дебиторлық
берешек құрылымын талдау;
4. Ақшаның түсуі мен жұмсалуын реттеу үшін ақшаның сомасын талдау,
сондай-ақ компанияның қалыпты төлем қабілеттілігі үшін қажетті соманы
есептеу және ұсыну.
Бірінші кезеңде айналымдық капиталдың салыстырмалы-факторлық
талдауы қосалқы үлгінің көмегімен жүзеге асырылады, онда олар барлық
компоненттердің (немесе зерттеу әдістерінің) алгебралық сомасы болып
табылады.
Айналым капиталының факторлық талдау процесінде ол әрбір компонент
үшін оның өзгеруімен анықталады, содан кейін осы факторлардың жеке
факторларға себеп болуы.
Мұнайгаз өнеркәсібіндегі айналым қаражатын басқарудың
ерекшеліктерін зерттеп, оларды талдаудың тиімділігін қамтамасыз ету
мақсатында олардың құрамдас бөліктері бойынша айналым қаражатын,
қорларды пайдалану факторларын, ақшалай қаражаттарды және дебиторлық
берешектерді анықтау көрсеткіштерін анықтауды жүзеге асыру.
Талдаудың келесі кезеңі - айналымдағы қаражаттың айналым капиталы
көлемінің және алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда динамикасының
деңгейін бағалау. Бұл деңгейді бағалау айналым қаражаттарының
әрқайсысына қатынасын анықтау негізінде жүзеге асырылады.
Бұл көрсеткіш кәсіпорын айналым капиталының белгілі бір құрамдас
бөлігінің ( өндіріс қорлары, дебиторлық берешек, қолма-қол ақша) үлесін
көрсетеді. Қорларға келетін болсақ, бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса,
кәсіпорынның өндірістік процесті және экономикалық қызметті қамтамасыз
ету ықтималдығы неғұрлым жоғары болады (жарамсыз қорлар болмаған
жағдайда). Дегенмен, дебиторлық берешек деңгейі неғұрлым жоғары болса,
өндіріп алу және төлем қабілеттілігін жоғалту оңай болуы мүмкін (қолма-қол
ақшаның жоқтығы және кредиторлық берешектің айтарлықтай көлемі
ескерілген жағдайда).
Қолма-қол ақшаға қатысты кепілдік төлем қабілеттілігінің жоғары
қарқыны және сонымен бірге, ақшалай қаражаттар табыстарды
жасамайтындығын көрсетеді, өйткені бұл қаражат есепті күннен кейін
жұмсаудың қажеттілігі болмаған жағдайда инвестициялануы мүмкін. Қолма-
қол ақшаның төмен деңгейі төлем қабілеттілігі мен тиімсіз қаржылық
тәртіпті жоғалтуды белгілеуі мүмкін. Бірақ төмен деңгейде қолма-қол
54

ақшаның нақты сомасын және кредиторлық берешекті салыстыруға болады.
Төмен деңгей компанияның міндеттемелерін өтеуін көрсетеді.
Айналымдардың коэффициентін есептегенде көптеген ұсыныста таза
сатылым көлемін, яғни бағаға енгізілген салықтар мен төлемдерсің (ҚҚС, газ
транзиті бойынша төлемдер және т.б.) өткізу ұсынылады. Дегенмен, айналым
коэффициентін есептеу кезінде таза табыс пен жалпы соманы пайдалану
керек, өйткені осы көрсеткішті есептеу кезінде айналым капиталының
құрамдас бөліктері бойынша деректер дебиторлық берешектен алынады,
мұнда дебиторлық берешек сомасының құраушылары ҚҚС және бағаға
қосылған басқа салықтар мен төлемдер, бұл сома сатып алушылардан
алынады.
Айналым капиталының талдауының екінші кезеңінде қорлардың
құрылымы анықталады. Мысалы, қордағы қорлар екі топқа бөлінуі керек:
- үнемі шаруашылық қызметте пайдаланылатын қорлар (кәсіпорынның
балансында бір жылдан аспайтын және бөлімдерде және цехтық өндіріске
түсетіндерде);
- өндірістік мақсаттарда пайдаланылмайтын қорлар (компанияның
балансында 1 жылдан астам уақыт бұрын пайдаланылмаған және іскерлік
мақсаттарда пайдалануға жоспарланбаған, сондай-ақ зақымдалған және
пайдалануға жарамсыз).
Айналым капиталын талдаудың үшінші кезеңінде дебиторлық берешек
құрылымын анықтайды. Ол топтарға бөлінбеген уақыт бойынша бөлінеді:
- ағымдағы (бір жыл ішінде өтеуге жататын);
- күмәнді (борышкер оны өтеу кезінде белгісіздік бар)
- үмітсіз (борышқордың қайтарылмауы немесе шектеу мерзімі аяқталғаны
туралы сенімділік бары).
Айналым капиталын талдау кезінде дебиторлық берешекке ерекше назар
аудару қажет. Дебиторлық берешекті талдаудағы маңызды көрсеткіш
дебиторлық берешектің орташа құнының сатудан түсетін түсімге қатынасы.
Арифметикалық орташа формула бойынша есептелген дебиторлық
берешектің орташа құны. Сауда дебиторлық берешек кірістерді тану кезінде
бір мезгілде көрсетіледі.
Айналым капиталын талдаудың төртінші кезеңінде кәсіпорын
қаржысының құрылымы анықталады. Олар екі санатқа бөлінеді:
- түсімдер (борышкерлерден тауарларға, жұмыстарға, оларға берілген
қызметтерге және т.б.)
- шығындар (кредиторларға төлеу, салық төлеу, жалақы төлеу және т.б.)
Есепті кезеңде өтелуі тиіс ақша қаражатының қалдығын және ағымдағы
міндеттемелер сомасын салыстыру қажет. Мұндай салыстыру, компания өз
міндеттемелерін қосымша ақшасыз инфляциясыз төлеуге қабілетті екенін
анықтауға мүмкіндік береді, сондай-ақ борышкерлер үшін қатаң несие
саясатын қолданудың қажеті жоқ.
55

жүктеу/скачать 1.45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: