Кәсіпорын экономикасы : оқу құралы. Атырау,2019

8.1 Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың мәні мен әдістемелік
негіздері
 
Жоспарлау кәсіпорын деңгейінде өндірісті басқарудың және реттеудің
экономикалық механизмінің бүкіл жүйесінің басты бағыты болып табылады.
Жоспарлау - бұл кәсіпорын дамуының сандық және сапалық
көрсеткіштерінің жүйесін құру және қалыптастыруды білдіреді, онда осы
кәсіпорынның даму қарқыны, тенденциялары ағымдағы кезеңде де,
болашақта да айқындалады.
Кәсіпорында
бірнеше жоспарлау әдісі қолданылады: баланстық, есептеу
және аналитикалық, экономикалық және математикалық, графикалық-
аналитикалық және бағдарламалық-мақсатты.
Баланстық әдіс - кәсіпорын ресурстарына қойылатын талаптар мен
олардың қамту көздері арасындағы, сондай-ақ жоспардың бөлімдері
арасында байланыс орнатуды көздейді. Кәсіпорын өндірістік қуаттылықты,
жұмыс уақытын, материалдық, қаржылық және т.б. жоспарлауда оның
теңгерімін жасайды.
Есептеу және аналитикалық әдіс жоспар көрсеткіштерін есептеу үшін,
олардың динамикасын және қажетті сандық деңгейді қамтамасыз ететін
факторларды талдау үшін пайдаланылады. Осы әдіс шеңберінде жоспардың
негізгі көрсеткіштерінің негізгі деңгейі және олардың жоспарланған
кезеңдегі өзгеруі негізгі факторлардың сандық әсерімен анықталады,
жоспарланған көрсеткіштердің өзгеру көрсеткіштері базалық деңгеймен
салыстырғанда есептеледі.
Экономикалық және математикалық әдістер көрсеткіштердің
тәуелділіктерінің экономикалық модельдерін негізгі факторлармен
салыстырғанда олардың сандық параметрлерінің өзгеруін анықтауға,
жоспардың бірнеше нұсқасын дайындауға және оңтайлы таңдауды таңдауға
мүмкіндік береді.
Графикалық-аналитикалық әдіс экономикалық талдау нәтижелерін
графикалық құралдармен бейнелеуге мүмкіндік береді. Графиктің көмегімен
байланыстырылған индикаторлар арасындағы сандық қатынас анықталды.
Желілік графика графо-аналитикалық әдістердің бір түрі болып табылады.
Олардың көмегімен күрделі объектілерде жоспарлау жұмыстары
атқарылды.
Бағдарламалық мақсатты әдістер бағдарлама түрінде, яғни бір
мақсатпен біріктірілген және белгілі бір мерзімге арналған міндеттер мен іс-
шаралар жиынтығының жоспарын жасауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың әдістемелік принциптері:
1) альтернативті қағидасы көп өзгермелі жоспарларды талап етеді;
2) келісу принципі. Ол сандық және сапалық заңдылықтарды зерттеуді, оның
дамуының толық бейнесін қалыптастыруға мүмкіндік беретін индикаторлар,
әдістер, модельдер жүйесін құруды қарастырады;
3) дәйектілік қағидасы - ауқымды, әр түрлі жоспарланған кезеңдерде
жоспарлардың келісуін қамтиды;
121

4) үздіксіздік принципі. Әр түрлі уақыттық қызметте жоспарларды
үйлестіруді қажет етеді ;
5) күрделілік принципі. Сыртқы процестермен бірге зерттеу объектісінің
барлық аспектілерін қарастыру;
6) басымдылық пен басымдық принципі;
7) оңтайлылық қағидаты - дамудың барлық ықтимал нұсқаларынан оңтайлы
таңдауға;
8) баланс қағидасы индикаторлар балансында және пропорцияларды
белгілеуде;
9) салалық және өңірлік аспектілерді үйлестіру қағидасы.
Уақыт бойынша жоспарлаудың келесі түрлерін ажыратады:
1) перспективалық жоспарлау - болжамдылыққа негізделген, ол басқаша
стратегиялық жоспарлау деп аталады. Оның көмегімен жаңа өнім түрлеріне
деген сұраныс, компанияның әртүрлі сауда нарықтарындағы тауарлық және
маркетингтік стратегиялары. Стратегиялық жоспарлау дәстүрлі түрде ұзақ
мерзімді (10-15 жыл) және орта мерзімді (7 жылға) немесе бес жылға
жоспарлауға бөлінеді.
Ұзақ мерзімді жоспар (10-15 жылға) проблемалық-мақсатты сипатқа ие.
Ол қолданыстағы нарықтардың аумағын кеңейтуді және жаңа өндірістерді
дамытуды ескере отырып, кәсіпорынның ұзақ мерзімді экономикалық
стратегиясын қалыптастырады. Жоспардағы көрсеткіштер саны шектелген.
Болашағы бар ұзақ мерзімді жоспардың мақсаттары мен міндеттері орта
мерзімді (бесжылдық) жоспарда көрсетіледі. Орта мерзімді жоспарлау
объектілері - ұйымдық құрылым, өндіріс қуаты, күрделі салымдар, қаржы
талаптары, зерттеулер мен әзірлемелер, нарық үлесі және т.б.
2) ағымдағы (жылдық) жоспарлау - бесжылдық жоспар аясында әзірленеді
және оның көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлау құрылымы мен
көрсеткіштері нысанға байланысты өзгереді және цехтарға, бөлімшелерге,
бригадаға бөлінеді.
3) оперативті өндірістік жоспарлау - қысқа мерзімдерде (ай, жылдық,
ауысым, сағат) және жеке өндірістік бөлімшелерге арналған ағымдағы
жылдық жоспардың міндеттерін анықтайды: цех - аумақ - бригада - жұмыс
орны. Мұндай жоспар кәсіпорынның біртұтас жұмысын және ырғақты
өнімділігін қамтамасыз ету құралы ретінде қызмет етеді және жоспарлы
тапсырманы тікелей орындаушыларға - жұмысшыларға жеткізеді.
Оперативті өндірістік жоспарлау цехаралық, бөлімшелер және
диспетчерлік деп бөлінеді. Зауыттың оперативті өндірісін жоспарлаудың
соңғы кезеңі ауысым-күнделікті жоспарлау болып табылады.
Жалпы алғанда, перспективалық, ағымдағы және оперативті өндірістік
жоспарлау өзара байланысты және бірыңғай жүйені құрайды.
Бұдан басқа кәсіпорында, жоспарлар әр түрлі сипаттамалар бойынша
жіктеледі:
1) жоспарлардың мазмұны бойынша (техникалық-экономикалық, 
ұйымдастырушылық-технологиялық, әлеуметтік және еңбек, қаржы және 
инвестиция және т.б.);
122

2) менеджмент деңгейінде (фирмаішілік, корпоративтік, зауыттық 
жоспарлау);
3) негіздеу әдістерімен (нарықтық, индикативтік, әкімшілік немесе 
заңнамалық жоспарлау);
4) қолдану сферасы бойынша (цехаралық, цехішілік, бригадалық және 
жеке) болып бөлінеді.
Нормативтік базаны құру тиімді жоспарлау және бюджеттеу үшін негіз
болып табылады. Нормативтік-құқықтық база еңбек, материалдық және
қаржылық ресурстар, оларды қалыптастыру тәртібі мен әдістерін, жаңару
мен қолдануға арналған нормалар мен с номативтер жиынтығы болып
табылады.
Нормативті индикаторлар негізінде ұтымды пайда мен сату
жоспары, ақшалай түсімдер мен компания үшін төлемдер, сондай-ақ оған
кіретін жеке кәсіпорындар үшін бюджет әзірленуі мүмкін. Кез келген
компанияның негізгі нормативі - бұл инвестицияланған капиталдың
кірістілігі. Бұл көрсеткіш кәсіпорын жоспарланған пайда көлемін және оны
анықтайтын көрсеткіштерді есептеу үшін негіз болып табылады: сату және
жалпы шығындар көрсеткіштерін.
Нормативтік сипаттамалардың екінші тобы - үнемі бақылауда және
компанияның басшыларының назарында ұсталатын сату бағалары және
қарапайым тәсілмен жиі басқарылмайтын өнімдер мен қызметтердің құны.
Нормативтік сипаттамалардың үшінші тобы еңбек пен жалақыны
ұйымдастырудың негізі болуы тиіс, өнімділіктің өсуін қамтамасыз етеді,
өндірістің бірлігіне шығындардың азаюымен қызметкерлердің
еңбекақысының өсуін біріктіреді.
Төртінші топ инвентаризацияның оңтайлы деңгейін белгілеуге
байланысты. Ең алдымен, бұл шикізат пен материалдардың қорына қатысты:
олардың өлшемі жабдықтың орындалуымен, сату көлемімен және жеткізу
мерзімімен анықталады
Дайын өнімнің қор нормасы деңгейін белгілеу маңызды. Сату көлемі
құлдырағанда, дайын өнімді коймаларда сақтау шамадан тыс болуына
байланысты өндіріс тоқтатылуы керек. Мұнда маусымдық факторды назарға
алу маңызды, өйткені әртүрлі өнімдердің сату көлемі нақты айтарлықтай
өзгереді. 
Нормативтердің бесінші тобы ақша ағымын басқарудың тиімділігін
қамтамасыз етеді. Ақшалай түсімдер мен төлемдердің апта сайынғы және ай
сайынғы нормативтері бөлімшелер мен жалпы кәсіпорынның қаржы
қызметін бақылауды қамтамасыз етеді.
Мұнда маңызды көрсеткіш - әрбір
тапсырыс беруші үшін дебиторлық
берешектің максималды шамасы. Сату
бөлімі әдетте үлкен сатып алушылар үшін
дебиторлық берешекті шексіз көбейтуге
тырысады.
Өндірістік, экономикалық және
қаржылық көрсеткіштердің негізгі топтары
123

үшін нормативтерді әзірлеу негізінде кәсіпорындар мен компания
бөлімшелерін жоспарлау мен бюджеттеудің тиімді жүйесі құруға болады.

жүктеу/скачать 1.45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: