Кипчаки евразии: история, язык и
жүктеу/скачать 4.03 Mb. Pdf көрінісі
|
| Аталмыш ұя-қатардың жалпы кестесі («ағашы»):
an *aŋ > ank ağ > ay // as / äs / *es / is ~ äş / eş / iş oğ / *oy / od / ot / oδ / oz *oŋ on ~ [ *oŷ ] *‘ой’ *‘ойлау’ uğ / *uq / uw / uy / uz / *us ög / ök / öy / öd / öt / öz < *bög ön üy Аталмыш *oŋ // *aŋ // *es // *uy ~ *uq / *us / *oŋ ~ *oy / *ög ‘түсіну’, ‘ойлау’, ‘сезу’ ‘түсінік’, ‘ой’, ‘сезім, сезік’ ұя-қатардың – тармақталған 5 бағытына («бұтағына») зер салалық. 1-ші бағыт: *aŋ ~ an / *oŋ ~ on ~ *oy / *uy ‘ойлау’,’толғану’, ‘есте сақтау’, ‘еске түсіру’, ‘түсіну’, ‘есін жинау’ ‘ақыл’, ‘сана’, ‘ес’, ‘түсінік’, ‘ой’. Тектүр. синкр. *aŋ ‘толғану’, ’ойлау’, ‘есте сақтау’, ‘еске түсіру’, ‘түсіну’ ‘ақыл’, ‘сана’, ‘ой’, ‘түсінік’, ‘ес’ – кең тараған түбір-сөз Наджип I 123,250; ФЗ 267; ЮКЛ I 71; САГ 365; ЩФ 129; ЭСТЯ I 153- 154, 756; ҚТҚЭС 39, 40 ж.б.‘Білу’, ‘түсіну’ мағынасындағы хак. oŋna-, сол. алт. oŋno- және жалпы түр. aŋla- формасына қосымша onga- түрі а:ң ~ аң ~ ан мен ой ‘ой’, ‘ақыл’ арасында тікелей байланыс бар екенін анық көрсетеді. Бұған қосымша дәлел ретінде – кәдуілгі ойан- мағынасындағы ... оңдан- ‘ояну’, ‘ес жинау’ формаларын қарастыруға болады ЭСТЯ I 153-154. Сал. мәндес: қыр. oyğor-, қаз. uyğar-, хак. oŋar-, қаз., қарақ. aŋğar- ж.б. Түпнұсқа мағынасының күрделілігі жөнінде: *aŋ- ↔ *aŋ САГ 421, Калужиньски I 11 т.т. 2-ші бағыт: *oy ~ *oğ / *od ~ *ot ~ *oδ ~ *oz / *on ~ *oŋ / *uy ~ *uz ‘ойлау’,’толғану’, ‘есте болу’, ‘ұйықтамау’ ‘ой’, ‘сана’, ‘ақыл’, ‘түсінік’, ‘толғау’. Жалпы түр. *oy ‘ой’, ‘түсінік’ БСл I 162 ж.б. түбірінің етістік сыңары да тіркелген: *oy- ‘терең ойлану’, ‘толғану’ РСл I 970. ЭСТЯ бойынша (I 428-432) реконструкцияланған қатарға назар салыңыз: *oy ~ *uy / *ot / *on ~ *oŋ (oŷ ?) ‘ой’, ‘ақыл’, ‘сана’ *oy- / *oğ- / *od- ~ *ot- ~ *oδ- ~ *oz- / *uy- ~ *uz- ‘ұйықтамау’, ‘ойлану’, ‘есте болу’. Тағы қ..: БМ 150 ж.б. Жоғарыдағы корреляттардың түпнұсқасы *oŋ < хак. oŋar-, қыз. oŋār-, тув. oŋğar- (жоғарыдағы 1-ші бағыттағы *aŋ ~ an / *uy ~ *uq / *oŋ ~ on ~ *oy құрамында кездескен түпқып. – қыр. oyğor-, қаз. uyğar- ж.б. сал.) ‘түсіну’, ‘ұғу’, ‘есін жинау’ және оңдан- ‘ояну’, ‘есін жинап алу’ Баскаков Туба 140. 3-ші бағыт: *oy ~ *oğ / *od ~ *ot ~ *oδ ~ *oz / *on ~ *oŋ / *uy ~ *uz ‘ойлану’,’ойлау’, ‘есін жоғалтпау’, ‘ұйықтамау’ ‘ой’, ‘ақыл’, ‘сана’, ‘түсінік’, ‘толғау’. Түрік *uq- ‘түсіну’, ‘ұғу’, ‘тыңдау’, ‘білу’ түбірінің есім сыңары көне ұйғ. тілінде кездеседі – Р Сл I 1065: uq ‘пікір’, ‘мән’, ‘түсінік’. Жалпы “ұғу”, “тыңдау” және “түсіну”, “бабына бару” мағыналары бір ортақ түпнұсқаға саяды: ЭСТЯ I 584. Сондықтан хак. ух- ‘есту’ ‘құлақ’, сөзсіз, *uq- *uq кешенінің бір тармағы болып табылады. Кейбір ғалымдар uq- ‘түсіну’ (MK Dizin 687; қ. тағы: Battal 79) мен ö:k ‘ақыл’, ‘түсінік’ (MK Dizin 453; қ. тағы: Battal 54) формаларындағы дыбыс алмасудың өзінің сөзжасамдық (есім ~ етістік таптарға бөлу) қасиеті бар деп есептейді САГ 434-435. Яғни, нәтижеде uq- ‘түсіну’, ‘ұғу’ ДТС 613 және жүктеу/скачать 4.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|