Кипчаки евразии: история, язык и
жүктеу/скачать 4.03 Mb. Pdf көрінісі
|
| ög ‘ақыл’, ‘ой’ ДТС 378 – бір арнаға тоғыстырылады.Н.А.Баскаков кезінде
көне түр. u- ‘шамаға ие болу’, ‘шыдау’, ‘күші жету’ ДТС 603 түбір сөзді uq- ‘түсіну’, ‘ұғу’ моносиллабпен салыстырған БМ 150-151: *uq- > *u-. Дж. Клосон, e- / i- < er- ‘бар болу’ сықылды, көне түр. u:-‘ны да осылайша «қысқартылған» тұлға екенін мойындайды Clauson ED 2, 193. Сал.: u- ~ як. uy- ‘шамаға ие болу’ Рамстедт 135. Ұқтас ұстаным: u- ‘шама-шарқысы жету’ < түр. uγ- / ж.-ұйғ. uq- ‘түсіну’ Котвич 15. او ‘күшті болу’ түбірін Ибн әл-Мұханна ‘Өте күшті (Алла Тағала сипаттамасы ретінде)’, ‘Алла Тағаланың атауы, бір аты ретінде’ қолданылатын ﻥﻏﺎاو сөзінде табады: او + ﻥﻏﺎ есімше жұрнағы АФТ 051; П.М.Мелиоранский бұл салыстырудан күмәнданса да: “корень او неизвестен» аталғ. еңб., бізше Ибн әл-Мұханна жорамалы шындыққа саятын сияқты – сал.: көне түр. есімше түріндегі ūğān ‘барлығын билеп-төстеуші Алла Тағала’ Clauson ED 2 ж.б. Қорытынды *yuŋ- түпнұсқасы үшін Н.А.Баскаков екі фонетикалық әрі семантикалық даму жолын ұсынады: uŋ- ~ un- ↗ *yuŋ- → ↘ uq- ~ uγ- > uw- > uu- > u- – алғашқыда бір жалпы *‘түсіну’, *‘шамаға ие болу’ мағынасында, дами келе ерекшеленген екіленген түрде: un- ~ uγ- > uw- > uu- > u- ‘шама-шарқысы жету’ ↗ *yuŋ- → ↘ uq- ~ uγ- ‘түсіну’ БМ 150-152. Және морфема *yuŋ- (етістік), Николай Александровичтың ұстанымы бойынша, жалпы түр. *aŋ ‘сана’, ‘ақыл-ой’, ‘ой, пікір’ (есім) сөзінің синкреттік сыңары болып табылады бұл да сонда. Осыларды ескере отырып, *aŋ ~ *uq ж.б. ‘түсіну’ ‘түсінік’ мағынасындағы гомогендік ұя- қатарлардың – бізге әзірге тек қана етістік мағынасына ие ‘шамаға ие болу’, ‘шама-шарқысы жету’ қолданымдардың да есім сыңары болуы ықтимал екенін “хабарлағандай” ақпар береді. Сал.: көн. түр. uquş ‘ақыл’, ‘саналылық’, ‘зеректік’ uquş- ‘түсіну’ ДТС 613 сықылды дериваттарды ж.б. 4-ші бағыт: *us // *es ‘ойлау’, ‘білу, ұғу, түсіну’ ‘білім’, ‘ой’, ‘пікір’, ‘ақыл’, ‘сана’. Түр. us- ‘ойлау’, ‘ұғу, түсіну’ us ‘ой-пікір’, ‘ес’ бірер нұсқада жолықса да Clauson ED 240-241 ж.б., көбінесе бір ғана тілде немене бір ғана ескерткіште екеуі де бірден сирек кездеседі: us- ‘ойлау’ ДТС 616 және us ‘ақыл-ес’, ‘ой’, ‘сана’, ‘ақыл’ Курышжанов 210; Ибатов 223; ﺍﺱ us – Махмұт Қашғарлыда оғыз деген түсініктемесімен ‘жаман мен жақсыны айыра білетін адам, есті’, Әбу-Хайанда ﺍﻮﺹ us ‘ақыл, біліктілік’, Ибн әл-Мұханнада us- (usmaq) етістігі ‘ниеттену, талпыну’ ж.б., сал: Наджип I 324-326; ЭСТЯ I 606-607. Аталмыш түбірдің жалпы түр. *es нұсқасына жақындығын мойындай келе, Э.В.Севортян төркіні бір екі түбірдің қолданысына байланысты нақты салалануды, жіктелуді, бөлшектенуді ұсынады: us – оңтүстік-батыс түрік тілдерінде ↗ *ортақ түпнұсқа → ↘ es – солтүстік-батыс түрік тілдерінде және өзбек пен ұйғыр тілінде Оy- ‘ойлау’ oy ‘ой, түсінік’ ұя-қатарында кездесетін кең қолданысқа ие түр. uz- / oz- және мамандарға жақсы таныс y ~ d / t ~ ϑ ~ z / s дыбыс үйлесімі – бұл пікірге еш қайшы келмейді. 4-ші бағыт: *es ‘ұғу’ жүктеу/скачать 4.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|