Кіріспе І тарау. М. Мақатаев өлеңдеріндегі лексикалық анафора мен эпифора
жүктеу/скачать 143.1 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Аңса, жаным!
- Бақ қондың
| қара сөзі "күшті, екпінді, тегеурінді, катты" суық, ызғар деген мағынада беріледі. Әдетте сондай мағынада "қара боран, қара жел, қара жауын" туралы айтылады. Мұқағали "жол", "су" сөздеріне "қара" деген эпитетті қойып, оларды лексикалық анафораға айналдырып, өлеңге ерекше мағыналық реңк үстейді.
Анау үй мен мынау үй қатынаған, Қара жолдың қақ төсі қақыраған. Қара суға қақ тұрған майысқақ мұз, Шертіп қалсаң, быт-шыт боп шатынаған. .. Ақынның "Өміріме" өлеңінде мынадай жолдар бар: "Қара аспаннан жалт еткен бір жасыным бар деуші едім. Қара көздің мөлт еткен бір жасымын ба деуші едім. Қара қарға ғұмырымен неге мені өлшедің?". Мұнда суреткер "қара аспан, қара көз, қара қарға ғұмыры" сөз тіркестерін қолданып, адам өміріндегі көңілсіздікті, жабырқаулықты, жайсыздықты көрсетеді. "Қара қарға ғұмырымен неге мені өлшедің?" жолы арқылы ақын өз өмірін қарқылдап ұшатын қара қарғаның түсімен салыстырып отырады. Ақын адамның басындағы күнделікті өмір ағынында өтіп жатқан көріністі қара сөзімен суреттейді. Немесе, "Сезігу" өлеңінде "Қара түнек қайта тұр оралғалы, қапамен ой жіберсем туған айға" деген екі жолда да, "қара" — адам жанының жабырқаған сәтін, көңілінің жадаулығын көрсетеді. Келесі өлең жолдарында: "Қара баста қайғының бұлты тұр, қабыл алсаң, қанеки жауайын", - деп, "қара" — басына қайғы орнады деген мағынада жұмсалып тұрған тіркес. Ал төмендегі берілген өлеңде қара сөзін омограф ретінде көруге болады. Ғалым Ә.Хасенов мұндайды орфографиялық омоним деп атайды. "Омографтар — біркелкі жазылып, екпіннің әр түрлі түсуіне байланысты түрліше айтылатын сөздер. Мысалы: алма-зат есім, алма-болымсыз етістік." [14,169] Тура қара көзіме, тура қара, Тура қара көзіме, тура қара, Ашық айтқан сөзімді бұрмалама ... Тура қара көзіме, тура қара, Арамдығың бұғынып тұр ма, бала?! Мұнда қара сөзі — бұйрық райдың түрінде тұрған етістік, оны автор бірнеше рет қайталап, контактілі түрде қолданып, контактілі қайталамаға айналдырып тұрады. А.Қ.Утанова осы жайында:"Контактілі қайталамалар — лексикалық қайталамалардың позициялық түрі. Мұнда редупликат пен редупликатор тығыз байланыста орналасқан. Контактілі қайталамалардың негізгі қолданылатын жері — сөйлем, әрі кеткенде қатарлас орналасқан сөйлемдер жігі", - деп айтқан.[16,15] Аулақ, аулақ, Аулақ менің жанымнан! Қара уайым қара шәлі жамылған. "Қара" — бұл жерде мұң-зарды көрсету мағынасында жұмсалып тұр. Бұралаң-бұралаң жолы бар өмір соқпағында адам басынан небір қиындықтар өтіп жатады. Мұқағалидың жеке басында сондай сәттер басымдау болды, сондықтан өмір шындығы өлеңде айқын суреттеледі. Ақын "қара" сөзін қайталау арқылы поэтикалық мәтіннің реңдік бейнесін толық ашады, автордың эмоционалдық-бағалық бағдарлауларын күшейтіп отырады. Енжарлық, көңілсіздік езілемін, Қалғандай қара жаяу сезінемін. /Түс/ "Қара жаяу" — ақынның жалғыздығын, өмірден тарығуын, зарығуын, қиналған бір сәтін көрсетеді. Қазақтың ежелгі сөз ұйқасы, өлеңнің бастапқы қалпы, байырғы өлең - қара өлең. Қазақ халқының фольклорындағы тақпақ, бір ауыз өлендерінің көбі осы ұйқаспен құрылған. Мұқағали осы ұйқас жайында былай айтқан: "Қазақтың қара өлеңі - құдіретім, онда бір сұмдық сыр бар естімеген". "Қара" бұл жерде "жай, қарапайым" мағынасында жұмсалған. Қара өлең ауыз әдебиетіне жатады. Оның иесі, авторы — халық. Сәбиді ана бесік жырымен тербетеді. Бала халықтан "Қара өлеңді" тыңдай жүріп ержетеді. "Жат жерді жастанғанда жазатайым, қанымен жазды, мүмкін, ағатайым... Қасиетіңнен қара өлең, айналайын, қазақтың дәл өзіндей қарапайым". Иә, қарапайым қара өлеңнің қүдіретті мағынасын, терең сырын білем деп ақын көп ізденді, көп толғанды, қазақтың қара өлеңінің одан әрі мәңгі өмір сүруін армандады. Жоғарыда келтірілген өлең үзінділерінде қара сөзі лексикалық анафора мен эпифора және аллитерация тәсілінде қолданылған. Ойды өрбіту негізінде үстемелетіп, одан сайын асырмалатып суреттеу басым. Мәтін ішінде қара сөзін құбылтып түрлендіре отырып, бір ойды әр түрлі мағынамен беріп, сырлы да сиқырлы сөздер тізбегін тізіп, қазақтың қара өлеңінің қүдіретін биіктете түседі. М.Мақатаевтың тілінде көп мағыналы сөздердің бірі — күн сөзі көп қолданылатынына көз жеткізуге болады. Түсіндірме сөздікте күн сөзінің бірнеше мағынасы көрсетілген. Мысалы, күн -мезгіл, уақыт ретінде немесе күн - өмір сүру мағынасында қолданылады. Мұқағали өлеңдеріндегі күн — символ (астарлы) сөз. З.Ахметов "Символ дегеніміз - балама бейне. Оған негізгі ойды, айтқалы отырған нәрсені, құбылысты, сол балама бейне, сурет арқылы тұспалдап көрсету тән" [1,87] — дейді. Символ — идеяның заттық нысаны, астарлы образы. Символ — поэтикалық образ. Мысалы, "Несіне асығады?!" өлеңінде Мұқағали күн сөзін астарлап, бейнелеп суреттейді. Күн "өмір сүру, тіршілік ету" мағынасында қолданылады, зымырап өтіп жатқан уақыттың көрінісін көрсетеді. Уақыт объективті категория секілді және өмір ағымының эмоциялық түйсігін беріп отыратын бейне сияқты көрсету үшін автор күн сөзін қайталап, яғни күшейткіштік (усилительный) қайталама ретінде қолданды. Соңғы шумақта "күнді" — тез өтетін уақыт бөлігі (жақсылық), ал "түнді" - ұзақ созылатын, керегі жоқ уақыт бөлігі (жамандық) ретінде бейнелейді. Күн қайда асығады?! Нендей күш күннің нұрын жасырады?! Қызарып соңғы сәуле шашырады, Күн түйе алмай барады шашын әлі. Жетпедім ұшығына күнде ойланып, Жер қайда асығады күнді айналып?! Тірлікте қара түннің керегі не, Кетпей ме онан дағы күнге айналып. "Жарқырап шығып" өлеңінде мынадай жолдар бар: "Өмірім менің, Күнменен бірге жылжыған! Өте бер жайлап, несіне саған қынжылам. Ашылып күнмен, күнменен бірге тұнжырап, күнменен күліп, жыласа, бірге тұр жылап". Бұл жерде "күн" — жарық, ашық, қуанышты, көңілді оқиғаларға толы өмірлік болмыстың символын білдіреді, бұл оқиғалар өмір жолының межесін құрайды. Мұқағали күн сөзін адамның өмірімен, уақыт барысымен, күндердің ағымымен теңейді, ақынның өмірі "күнменен бірге жылжиды, күнменен бірге ашылады, тұнжырайды, күледі, жылайды". Бұл өлеңде автор "күн" сөзін 9 рет қайталау арқылы, уақыт пен өмір арасындағы байланысты күшейтеді, уақыт желісін жеделдетіп, үдетіп отырады.
"Күн кешті" - өмір сүрді, тіршілік етті мағынасында жұмсалып, екі жолда да қайталанып өлеңнің әсерін күшейтіп тұр. Күміс жалды күн дейтін көлікпенен, Көріп келем өмірді, көріп келем. /Күміс жалды күн/ Ақын күн сөзін соны эпитет тіркеспен жұмсап, айтар ойының нәрін мәнерлей түседі. Күміс жалды күн — жаңа тіркес. Жал сөзі әдетте атқа байланысты айтылатынын ескерсек, бұнда күн сөзімен тіркесіп әдемі үйлесім тапқан. Қайдан білсін, келе алмай күйім бүгін, Сансыратып кеткенін құйын-күнім. /Қайдан білсін/ "Құйын-күн" — бұл жерде адамның көңіліндегі мазасыздықты білдіріп, құбылмалы, дауыл соққандай өтіп жатқан адам өмірін суреттейді. Қош енді, қош боп күрең күн! Күрең мұң саған жібердім. /Күрең күз/ "Күрең күн" — адамның өмірінің бір кезеңіндегі жайсыздық, көңілсіздік мағынасында келтірілгендіктен, ақынның сондай мазасыз күнмен қоштасуын сеземіз. Беу, менің есіл күндерім, Білмедім есім кіргенін... Қош енді, ескі күндерім! Келе ғой, есті күндерім!!! Осы шағын шумақта "күн" сөзін үстемелетіп жұмсап мағыналық сырын аша түседі. "Күн" — уақыт, мезгіл мағынасындағы лексикалық эпифораға айналған көп мағыналы сөз. Есіл, ескі, есті сын есімдері арқылы күн сөзінің қызметі айқын көрінген. Есіл күн — мәнсіз-мағынасыз өтіп жатқан уақыт, ескі күн - өмірдің бір кезеңі, есті күн — келер күннен үміт, жақсылық күту мағынасында жұмсалған сөз тіркестері. Мұқағали өзінің лирикасында бір сөзді бірнеше рет қолдану арқылы өлеңнің эстетикалық-эмоциялық мәнерін, экспрессивтік бояуын әрлендіреді. Ақынның тағы бір "Өледі кімдер, туады кімдер" өлеңінде анафора мен эпифораның қолданылуын айқын көруге болады. Мысалы: Өледі кімдер, туады кімдер, Батады күндер, шығады кундер. Семеді гүлдер, өседі гүлдер, Келеді күндер, көшеді күндер. Өмірде қымбат асылдар — күндер, Өмірде қрілы ғасырлар — күндер. Өмірге керек бақыттар — күндер, Өткізген сәтті уақыттар — күндер. Өмірдің мәңгі қосағы — күндер, Өмірді мәңгі тосады күндер. Күндер.... Кундер...
Сөйтіп ақында күн сөзінің сан алуан стильдік астары бар. Мұқағали өлеңдеріндегі күрең күн, күміс жалды күн, құйын күн, ескі күн, есіл күн, есті күн, өткен күн, асыгып баратын күн, санаулы күн, ауыр күн, шуақты күн, жарық күн, сұлу күн, бозбала күн, бекер күн, және т.б. сөз тіркестері арқылы басынан өтіп жатқан толассыз, тоқтаусыз, қызық та қуанышты, кейде мұңды, азапты, қайғылы күндерді суреттеген. Күн — планета ретінде, күннің нұры, күннің жылуы, күннің қызуы, күннің сәулесі секілді жалпы тілдік қолданыстағы тіркестер де көп. "Күн" сөзінің белгілі бір ұғымды білдіретін астарлы, көп мағыналы сөз екенін білдік, көбінде жаңа сөз жасалып қана қоймай түрленіп отырады. Жасалу формасы әр түрлі күн сөзі көпшілік өлеңдерінде қайталанады. Ақын күнге құштар. "Күн" атты бүкіл әлемді жылытатын, дүниені тірілтетін нұрлы алып планетадан жылылық, мейірімділік, тазалық күтеді. Алдыңғы берілген күн сөзінің мысалдарымен қатар көп мағыналы жан зат есімінің бір өлеңдегі қайталануына көңіл аударып көрейік. Қайдасың, қайдасың, менің ерке жан серігім? Жабырқау жандырсаңшы жан сенімін. Қайдасың, тәтті қиял ой шумағы, Бассаңшы қасіретін жан шерінің! Мұнда "жан" сөзі 3 рет қайталанған. Жан сөзінің бірінші қолданыстағы ұғымы адам, дос, жан серігі тәріздес мағынада алынған да, екінші жан сөзі өзінің тура ұғымында жұмсалып тұр. Одан соңғы, яғни ең кейінгі жолдағы "жан шері" — көңіл, ақыл-ой, сана деген мәнді аңғартады, жаным жара, көңілім қаяу, уайымдымын, мұңдымын деген тәрізді мазмұнда айтылып тұр. Жоғарыдағы бір шумақта үш рет қолданылған жан есімінің мағыналық сипаты әр түрлі, яғни стильдік қолданылуы жағынан өзара бір емес. Сөздің көп мағыналығы мен стилистиканың бір-біріне қатысы деген мәселе міне осы тұрғыда аңғарылады. Кейде лексикалық қайталамалар өлеңнің мән-мағынасын, мазмұнын айқындауда басты рөл атқарады. Мысалы, төмендегі берілген өлеңнің "аңса жаным", "сағым, жаным", "жақсыдан жайлап ескен жан самалын" сөз формалары автордың негізгі ойын анықтайды, осы сөз тіркестерінің әрбір қайталануы авторлық әңгімелеудің нақты сатысын, дәрежесін көрсетеді. Мұндай лексикалық қайталаманы - сатылы (ступенчатый) қайталама деп атайды. "Жан" — бұл жерде тірі адам мәнінде алынған. Бұл сөзді осылайша қайталап қолданудың нәтижесінде оның стильдік қызметі, мағыналық аясы кейде сәл өзгере түседі. Сөйтіп стильдік қолданылу ерекшелігіне қарай көп мағыналығы барынша айқын көрінеді. "Жаным" сөзі лексикалық эпифораға айналған. Мен аңсаймын. Сен-дағы аңса, жаным, Жақсыдан жайлап ескен жан салмалын. Аңса, жаным, Зарығып шарша, жаным, Қалса да қанша ғүмыр, қанша амалың. Аңса, жаным! Мен сағынам. Сен дағы сағын, жаным,.. Жақсыдан жайлап ескен жан самалын, Жабықпай аңса, жаным, Аңса, жаным! "Жанымда менің" өлеңінде дауыссыз дыбыстар тіркес күйінде абсолют позицияда қайталанып келеді. Бұл қолданысты дыбыстық анафора деп атайды. Бұл жерде жан — дыбыстық анафора өлең мәтініне ырғақтық мән беріп, ұйқас қызметін атқарып тұр. Дыбыстық анафораның озық үлгілерін М.Шаханов, Ү.Есдәулет, Ж.Әбдірәшев сияқты ақындар өлеқдерінен кездестіруге де болады. Жанымда менің Жасырын жатқан вулкан бар, Жалынын атпай, Жасырын ғана бұрқанған. Жайғасып алып, ... Жанымда менің Атылмай жатқан жасым бар. "Жан" сөзі ниет, ықылас, көңіл мәнін аңғартады. Бұл өлеңнің тағы бір.. ерекшелігі. Мұнда "саңылаулы қайталама", яғни орыс ғалымдарының айтуынша, "сквозной повтор" кездеседі. Саңылаулы қайталама алғашқы және соңғы жолдарды бір тұтастыққа тұтастыратын сөз және сөз тіркестерінің қайталануы арқылы мәтіннің бүкіл бөлімін қамтиды. "Жанымда менің жасырын жатқан вулкан бар", "Жанымда менің атылмай жатқан жасын бар" өлең жолдары мәтіннің идеясын білдіреді, өлеңнің басында және соңында қайталанады. "Жанымда менің" сөз тіркесі авторлық ой-пікірді қалыптастырып, өлеңнің мазмұнын аша түседі. "Жанымда менің"сөз тіркесі мен "жасырын" сөзі анафораға айналған. Сонымен біз "жан" көп мағыналы сөзі ақын өлеңдерінде бірнеше мағынада жұмсалғанын байқадық. Ақын жан сөзін кейде тура, кейде ауыспалы мағынада қолданып, адам, көңіл, сана, ниет, ықылас сияқты ұғымдарды білдіреді. М.Мақатаевтың жырларында тілдің лексикасын саны емес, мағынасы жағынан ұлғайтатын, көбейтетін, кеңейтетін омонимдердің қолданылуына, қайталануына назар аударайық. Мысалы: Осы бір көктемді көгерген, Жүз жылдан кейін кеп көрер ме ем! Осы бір қызғалдақ жас гүлді Жүз жылдан кейін кеп терер ме ем! немесе: Жандарды жылы жүзді ұнатамын, Барлығы баласындай бір атаның. ... Жүзіңнен, жаным, неге мұң атады, Жаным-ау, қайтсем сені жұбатамын? Осы шумақтың екеуінде "жүз" түбір омонимі қайталанылып отырады. Бірақ алдыңғы шумақтағы жүз - сан есім, кейінгі жүз -бет, ажар, түр, өң мағынасында қолданылып тұрған зат есім. М.Мақатаевтың лирикалық өлеңдерін оқу үстінде жаңа оралым, тың тіркестер іздеп жүрміз. Ақын өзінің сол жайсаң да сезімтал, шымыр да шынайы болмысын өлеңге өзгепше түр іздемей-ақ жеткізе алады. Қарапайым тілде ұғысу қазіргі көркемөнердің өзгеше бір белесіне айналғандай. Ол көркем өнер жүгі жеңілдеді деген сөз емес, керісінше, көркемдеу құралдары нәзіктене түсті деген сөз. Сондықтан да өлендерінен артық-кем өлшем, басы артық сөз, "бөтен қылықты" іздесеңіз, таппайсыз. Мысалы, "Басыма менің бақ қондың" өлеңінде: Орынсыз ойнап, күлгенде, Опық жеп талай жүргенде, Басыма менің Бақ қондың, Байқаусыз шақта, бірдемде Боларын бұлай білгем бе?! Ақыры мына, Бақ, қондың, Баянсыз емес, нақ қондың. ... Бақ қонды дағы тап болдым. Мұнда ақынның сезім-күйі бірінші орынға шыға алғандықтан, өленде лирикалық сипат басым болып тұр. Бірінші, екінші жолда ақынның өкінішін көреміз, үшінші жолда автордың айрықша сезімі, құштарлығы оянады. Өлеңнің әсерлілігі де, ақынның құштарлығымен өзектес. Сезім динамикасын дәл бейнелеп, сезімді осынша жеткізе алу, өте-мөте Мұқағалиға тән қасиет. "Бақ" сөзі — бақыт, қуаныш, шаттық мағынасында жұмсалған. "Бақ қонды" тіркесі өлең жолында бірнеше рет қайталанып, лексикалық эпифора жасайды. Ал, "Анау — аспан, мынау - бақ, аспанда бұлт, бақ жадау... Бақты кезіп тал-қайың, жалаңаяқ жылап жүр" деген өлең жолдарында "бақ" — ақ қармен жамылған, қараусыз қалған қысқы бақ мағынасында қолданылады. Бұлар да омоним сөздер. Тағы бір "жас" туынды омоним сөзінің қолданылуына мысал келтірейік. Көзіңнің жасын көрмесем екен мен сенің, Көзіңнің жасын көрсетпе маған, еңселім. /Көрмесем екен/ немесе: ... Жаралы жас жүректің толқынынан, Еседі бетті аймалап нәзік леп. Жас жүрек, асықпаған, жиі соқпа, Өмірдің тайғанында тұрған жоқ па? Бұл өлеңнің алғашқы екі жолында жас сөзі — адам жылаған кездегі жас мағынасында қолданылып тұрған анафоралық сөз. Екінші жолдағы жас — адамның жасына байланысты метафоралық мағынада жұмсалады. Омонимдік қайталамалар өлеңнің әсемдігі, әсерлігімен қатар, өлеңнің композициялық құрылысында да ерекше қызмет жасайды. Мысалы: Жастық маған от берді жалындат деп, Жастық маған оқ берді жауыңды ат деп. Жастық мені жалтарпай шыңға айдады, Жастық менің жаныма жыр байлады. Жастық мені шындады, шынықтырды, Жастық, шіркін өмірді шын ұқтырды. Бұл мысал Мұқағалидың "Жастық" атты өлеңінен алынған. Ақынның осы өлеңінде негізгі нысана айтар ой, ақындық идея тек жастыққа қаратылып, жастық сөзінің мағынасын күшейте түсу үшін, әр тармақтың басынан бастап әр қырынан келген. Міне, сол үшін де бұл шумақта анафоралық қайталама жасалып, "жастық" сөзінің мағынасын, мәнін айтар идеясына сәйкес бірте-бірте дамытып әкеліп, шумақтың соңғы жолында тұжырымды түйін жасайды. Сондықтан да мұны әдепкі қайталаудың үлгісіне жатқызамыз. Ал келесі өлеңінде жүктеу/скачать 143.1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|