налысу қуқығынан өмір бойына айыра отырып, алты мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі

601
 
ережелермен, жаргылармен немесе нұсқаулықтармен не бол- маса баска да нормативтік актілермен 
реттеледі. 
Мемлекеітік қызметтер аткаруға уэкілетті адамның не оған теңестірілген адамның эрекеті деп 
осы аталган адамдардың аткарыгі отырған кызмет жағдайының арқасында ғана жасай алагын 
эрекетін айтамыз. 
Әрекетспдік дегеніміз аталған адамдардың қызметтік парызы бойынша орындауға міндетті 
кызметтік міндеттерін орындамауын айтамыз. Қызметтік жағдайын пайдалану- мен байланысты 
емес жасалған әрекет немесе әрекетсіздік қызметтік өкілетті теріс пай- далану ретінде каралуы 
мүмкін емес. 
Мемлекеттік қызметтер атқаруға уэкілетті адамның не оған теңестірілген адамның іс-әрекеті 
егер ол кызметтік парызын бұзса, яғни адам өзінің кызмет жағдайын кызметтік мүддеге кайшы 
келетіндей пайдаланған жағдайда ғана ҚК-тің 361-бабы бойынша қылмыс ретінде қаралады. 
Егер іс-эрекет мемлекеттік аппаратка койылатын жалпы міндеттер мен талаптарға тұтастай 
алғанда, сол сияқты жекелеген билік құрылымдары немесе басқару буындары орындайтын 
міндеттерге объективті түрде кайшы келетін болса, аппараттың белгілен- ген принпиптері мен 
жұмыс тэртібін, ең алдымен заңдылык принциптерін бұзған болса, қызметтік мүдделерге қарсы 
жасалган деп танылады. 
Қызметтік мүдде деп, сондай-ак нақты бір мекеменің, кәсіпорынның қалыпты жұмыс барысын, 
тэргіптің, жеке жэне заңды тұлғалардың занды құқықтары мен мүдделерінің сақталуын түсіну 
керек. 
Қызмет мүддесі талаптарынын бұзылуы қай уақытта болса да кінәлі адамның іс- әрекетінің 
заңсыздық сипатымен корінеді. 
Егер кінэлі адамның қызметтік өкілетін заңсыз пайдалануының салдарынан заңда көзделген 
белгілі бір зиянды зардаптар туындаған болса, осындай жағдайда ғана ол қылмыстык 
жауапкершілікке тартылады. 
Заңда ол кінэлі адамның кызметтік өкілдігін кереғар пайдаланып, өзі немесе басқа адамдар үшін 
пайда мен артыкшылыктар алуы, баска адамдарға, ұйымдарға зиян келтіру, сөйтіп адам, қоғам, 
мемлекеттің заңмен қоргалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу деп көрсетілген. 
Қызметтік өкілетті теріс пайдалану, билікті жэне кызметтік өкілетті шамадан тыс асыру, 
қызметтегі әрекетсіздік, салақтық Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде 
азаматтардың кұкықтары мен заңмен қоргалатын мүдделеріне немесе қоғамның және мемлекеттің 
заңмен корғалатын мүддесін елеулі түрде бұзудан тұрады, яғни 1959 жылғы Қазак ССР Қылмыстык 
кодексіндегі зиян шектірудің нұскалығынан айырмашылыгы Қазақстан Республикасының жаңа 
Қылмыстық кодексі - «елеулі түрде бұзу» деген баска терминді қолданады. Мүдделерді бұзудын 
«елеулілігі» деген белгі - бірнеше жағдайға байланысты болатын баға беру түріндегі түсінік. 
Азаматтардың, ұйымдардың құкыктары мен заңмен қорғалатын мүдделерін не когамның, 
мемлекеттін заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға, ең алдымен заңмен корғалатын 
объектілерге елеулі түрде материалдық жэне моральдық зиян келтіру жаткызылуы тиіс. 
Материалдык зиян мүліктік, жеке бастық және ұйымдық зиян болып бөлінеді. 
Мүліктік зиян қылмыс жасалған сэттегі Ресгтубликаның зандарында белгіленген ең төменгі 
есептік көрсеткіштің еселенген мөлшеріндегі акшаға сәйкес айқындалады. 
Жеке басқа келтірілген зиян егер ол жәбірленушінің денсаулыгына жеңіл, орта ауырлықтағы 
зиян келтірілсе, елеулі түрде деп санауға болады. 
Ұйымдық зиян кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның жүмысының тоқтап қалуымен, өнім 
шыгарудың тыйылуымен, олардың жұмысында кедергілер мен үзілістің болуы жэне т.б. 
түсіндіріледі. 
Сондай-ак азаматтардың негізгі конституциялық қүқықтары мен бостандығының бүзылуы, 
тиісті органның беделін түсіру, ауыр қылмыстарды жасыру (бүркемелеу) т.б. елеулі зиян болып 

602
 
табылады. 
Іс-эрекеттің нақты кәсіпорынның, мекеменің қалыпты жұмысына тигізген теріс эсерінің 
дәрежесі, келтірген шығынның мөлшері, зардап шегушілердің саны, моральдық, дене жэне мүліктік 
зиянның ауырлығы материалдық зиянның өлшемі болып табылады. 
Мүліктік, жеке бастық жэне ұйымдық зияндар бағалау сипатында болады, ал моральдық 
зиянның дәрежесі ақшалай бағалауға келмейді. 
Азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін не қогамның, 
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін жоғарыда келтірілген бұзудың жиынтығы - істің нақты 
жағдайы бойынша лауазымды адамдардың аталған қылмыс түрлерінің қоғамға қауіпті зардаптарын 
құрайды. 
Кінэлі адамдардың заңсыз іс-әрекеттері мен пайда болған зардаптарының арасында келтірілген 
себептік байланыс болуы керек. КСРО Жоғарғы Сотының Пленумы аталған санаттағы істерді қарау 
кезінде - соттарға өзінің 1990 жылғы 30 наурыздағы «Билікті немесе қызмет жағдайын теріс 
пайдалану, билікті немесе қызметтік өкілетті шамадан тыс асыру, салақтық және лауазымдық 
жалғандық туралы істер бойынша сот практика- сы туралы» қаулысында келтірілген зиянның 
сипаттамасын, сондай-ақ «сотталушының әрекеті (әрекетсіздігі) мен зиянның арасындағы себептік 
байланыстың бар екендігі анықталуы жэне үкімде көрсетілуі тиіс» деп атап көрсетті. 
Себептік байланыстың болмауы қылмыстық жауапкершілікті жоққа шыгарады және қылмыс 
құрамының болмауына байланысты істі тоқтатуға негіз болып табылатындыгы түсінікті. 
Қылмыстық кодекстің 361 -бабын қолдану үшін аталған қылмыстық құқық бұзушылық 
құрамының субъективті жағын дәл анықтаудың маңызды мәні бар. Қаралып отырған қылмыстық 
құқык бұзушылық құрамының субъективті жағы кінәнің қасақана нысаны- мен сипатталады, 
Қылмыстық кодекстің 361-бабының мэтінінде осыны тікелей нұсқап көрсетеді. Кінэлі тұлға қызмет 
мүдделеріне қарсы қасақана әрекет ете отырып, өз қылығының заңсыз екендігін біледі. Сонымен 
қоса, ол өзінің қызметтік өкілетін өзінің немесе басқаның мүддесіне, мақсатына қол жеткізу үшін 
пайдаланғысы келеді, яғни іс- әрекетке, сондай-ақ лауазымды адамның кінәсінің зардаптарына 
қатысты тек қана тіке- лей, сол сияқты жанама қасақана түрде жасалған болуы да мүмкін. 
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша қызметтік өкілдігін теріс пайдалану 
(361-бап), қызметтегі жалғандық (369-бап), биліктік эрекетсіздік (370-бап) үшін, егер аталған 
қылмыстық құқық бұзушылықты адам пайдакүнемдікпен немесе өзінің, өзгенің мүддесі үшін 
жасалған болса ғана жауапкершілік туындауы мүмкін. Осын- дай жағдайда жоғарыда аталған 
сыбайлас жемқорлық қылмыстардың қылмыстық ниеті ҚК бойынша аталған қылмыстық құкық 
бұзушылық кұрамдардың міндетті элементтері болып табылады. Парақорлықтың да пайдакүнемдік 
себептен жасалатындыгы жалпыға мэлім. Ақшаны, мүлікті, материалдық игіліктерді заңсыз алғысы 
келу, мемлекеттің немесе өзге бөтен біреудің мүлкін заңсыз алу және оны қайтарымсыз негізде өз 
мен- шігіне немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру немесе өзге де мүліктік пайда тапкысы 
кслу пс материалдык мімдсттемелерді төлеуден босағысы келу - пайдакүнемдік мүдделілік ниеіте 
болады. 
Очге де жекс мүдделілік, мүліктік емес сипаттағы, мансапкорлык, иайдакүнемдік, ыкпалды 
камкорлык көрссгу, отбасылык. кек, кызғаныш, көре алмаушылык нәрсенің шын іүрпатын боямалап 
көрсету, өзара кызмет корсету, өзінің аткаратын кызметше сойкес еместігін бүркемелеу сиякгы 
себептерді басшылыкка ала отырып пайда табуға үмтылушылыктан көрінуі мүмкін. 
Сонымен, Қылмыстық кодекс бойынша түлганың тарапынан пайдакүнемдік немесе жекс 
мүдделілік накты жагдайда айкындалмаса, тіпті оның әрекеті заңмен қорғалатын мүдделерге зиян 
келтіргеннің өзінде де 361, 369, 370-баптар бойынша сыбайлас жемкорлык кылмыстык кұкык 
бұзушылык кұрамын кұрамайды. 
Заңға сэйкес (ҚК-тің 361-бабына ескертпе) қаралып отырған қылмыстың субъектісі, біріншіден, 

603
 
тек кана мемлекеттік кызметтер аткаруга уэкілетті адам не оған теңестірілген адам, екіншіден 
лауазымды тұлға, үшіншіден жауапты мемлекеттік лауазым атқарған адамдар болып табылады. ҚК-
тің 3-бабының 27, 28-тармақтарына сәйкес: 
1. Мемлекеттік қызметтер аткаруға уәкілетті адамдарга лауазымды адамдар, Парла- мент пен 
мәслихаттардың депутаттары, судьялар және Қазақстан Республикасының мем- лекеттік кызмет 
туралы зандарына сэйкес барлык мемлекеттік кызмегшілер, мәслихат депутаттары жатады. 
2. Мемлекеттік қызметтер атқаруга уэкілетті адамдарға: 
1) жергілікті өзін-өзі баскару органдарына сайланған адамдар; 
2) занда белгіленген тәртіппен Қазакстан Республикасының Парламенті мен мәслихаттардың 
депутаттығына, сондай-ак жергілікті өзін-өзі басқару сайланбалы органдарының мүшелігіне 
кандидаттар ретінде тіркелген азаматтар; 
3) жергілікті өзін-өзі баскару органдарында тұрақты немесе уакытша жұмыс істейтін, еңбегіне 
акы Қазакстан Республикасы мемлекетік бюджетінің қаражатынан төленетін қызметшілер; 
4) мемлекеттік ұйымдарда жэне жарғылык капиталында мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес 
пайыз болатын ұйымдарда баскару кызметтерін атқаратын адамдартеңестіріледі. 
Сондай-ақ жаргылық капиталындағы мемлекеттің үлесі (кемінде отыз бес пайыз) ұзттық 
баскарудың холдинттерге, ұлттық холдинттерге, ұлттык даму институттарына, ұлттық 
компанияларға берілген ұйымдарына, сондай-ақ олардың еншілес ұйымдарында баскару 
функцияларын аткаратын адамдар теңестіріледі. 
3. Тұракты, уакытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтің өкілі қызметін жүзеге 
асырушы не мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ак Қазақстан 
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазакстан Республикасының баска да әскерлері мен әскери 
кұралымдарында ұйымдастырушылық-әкімшілік немесе әкімшілік-шаруашылык кызметтерін 
орындаушы адамдар лауазымды адамдар деп таны- лады. 
4. Мемлекет қызметтерін жэне мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін тікелей орын- дау үшін 
Қазакстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының конституциялык 
және өзге де зандарында белгіленген лауазымдарды атқаратын адамдар жауапты мемлекеттік 
лауазым аткаратын адамдар деп түсініледі. 
Қылмыстык кодекстің 363-бабы (лауазымды тұлғаның өкілеттігін иемдену) бойынша гана 
лауазымды тұлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметшіні немесе жергілікті өзін-өзі басқару 
органының кызметшісін кылмыс субъектісі ретінде айкындады. 
Өз қызметінің түріне қарай оларға багынышты кызметкерлерге катысты ғана емес, сонымен 
бірге олардың әкімшілік багынысында, оларға кызметтік бағыныстағы емес азаматтарға қатысты да 
өкіметтік функцияларды жүзеге асыру өкілеттігі берілген адамдар өкімет өкілі деп танылады. 
Өкімет окілдерінің функциялары окіметтің барлық салаларында жүзеге асырыла- ды - заң 
шыгару; республикалық деңгейдегі, сол сияқты жергілікті өзін-өзі басқару деңгейіндегі 
атқарушылық және сотта, Парламент Мәжілісінің депутаттары мен Сенаттың сенаторлары, сондай-
ақ мэслихаттардың депутаттары заң шығару өкілеті саласындагы өкімет өкілдері болып табылады. 
Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшелері, жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметкерлері; 
қүқық қорғау жэне бақылаушы органдардың лауазымды түлғалары, Ішкі істер министрлігінің, 
Ұлттык қауіпсіздік комитетінің, прокуратураның, кеден, салық қызметінің қызметкерлері мен 
шекарашылар жэне соған үқсас тұлғалар. Сот өкілеті саласында барлық деңгейдегі соттардың 
судьялары өкімет өкілдері болып табылады. Арнайы өкілдік бойынша өкімет өкілінің функциясын 
жүзеге асырушы түлгалар - белгілі бір кезеңге заңдык маңызы бар, өкімет өкілдігін жүзеге асыруға 
тартылган түрлі коғамдык инспекторлар, ревизорлар, бақылаушылар. 
Ұйымдық өкімдік міндеттері дегенді үжымға, жүмыс учаскесіне басқа қызметкер- лердің 
қызметтік жэне өндірістік қызметтеріне басшылық жасауды, қарамагындагы- лардың еңбегін 
ұйымдастыруды, мемлекеттік органдарда, Қазақстан Республикасы Карулы Күштерінде немесе 

604
 
Қазақстан Республикасының өзге де әскери кұрылымдарын- да мемлекеттік тәртіпті қолдауды 
жүзеге асыру жөнінде адамдарга тікелей басшылық жасаумен байланысты функциялар деп түсінген 
жөн. Лауазымды тұлгаларды осы сана- тына мыналар жатқызылады: министрліктердің, 
ведомстволардың басшылары, олардың орынбасарлары, мемлекеттік органдардың қүрылымдық 
бөлімшелерінің басшылары. 
Әкімшілік-шаруашылык міндеттер дегенді мемлекеттік мүлікке тікелей иелік етумен жэне 
басқарумен, оны сақтаумен, материалдық кұндылықтарды жөнелтумен, алумен жэне босатуды 
ұйымдастырумен жэне бұларға мемлекеттік органда немесе жергілікті өзін-өзі басқару органында, 
тиісті мексмелерде және әскери құрылымдарда бақылау жа- саумен байланысты функциялар деп 
түсіну керек. Бұлар қаржылық жабдықтау бөлімдері мен қызметтерінің бастықтары, қоймалардың, 
мемлекеттік дүкендердің меңгерушілері, құрылымдық бөлімшелердің бөлімдердің, филиалдардың 
және т.б. басшылары болуы мүмкін. 
Арнаулы өкілеттік деген штаттық қызмет орнында есептелмейтін адамға белгілі бір ұйымдық-
экімдік реттеу немесе экімшілік-шаруашылық міндеттерді не өкімет өкілі функциясын орындау 
тапсырылган деп түсініледі. Бұл арнаулы құқыктық акті- мен (бұйрықпен, еңбек келісімімен, 
сенімхатпен немесе еңбек ұжымының, қоғамдық ұйымның шешімімен) немесе ауызша өкім ету 
негізінде ресімделуі мүмкін. 
Мұндай жагдайда өкілеттік белгілі бір уақытқа немесе нақты тапсырманы орындау үшін 
беріледі. 
Мемлекеттік органдарда біржақты кәсіби немесе қосалқы техникалық міндеттерді орындайтын 
мемлекеттік қызметшілер сыбайлас жемқорлық кылмыс субъектісі болып табылмайды. 
Түсінік беріліп отырган баптың қатаң жауапкершілікті көздейтін түрі (2-бөлігі) лауа- зымды 
адам жасаган кызмет өкілеттігін теріс прайдалану болады деп көрсетілген. Лауа- зымды адамның 
түсінігі ҚК-тің 3-бабының 26-тармағында берілген. 
Жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адам жасаған қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану 
үшін жауаптылық ҚК-тің 361-бабының үшінші бөлігінде қарастырылган. Оның түсінігіне ҚК-тің 3-
бабының ескертуінің 26-28-тармагында түсінік беріліп отыр. 
ҚК-іщ 361-бабының 4-бөлігінде осы баптың бірінші, екінші жэне үшінші боліктерінде 
котделген ауыр іардаптарга әкеліп соқкан не қылмыстык топтың немесе кылмыстык 
кауымдастықтын (қылмыстык ұйымның) мүддесіне жасалган әрекеттер үшін жауаптылык бе 
ігіленген. 
Ауыр тардаптарға тиісті мемлекеттік органның немесе жергілікті өзін-өзі басқару органының 
жүмысында берекесіздік жасау, аса ірі материалдық шыгын келтіру, дснсаулығына ауыр зиян 
келтіру, егер осы зардаптар оны лауазымды адамдардың кызмепік окілетті теріс пайдалануымен 
жасаған жагдайда орын алады. Ауыр зардап- тар баға беру санаты болып габылады. Осы айрықша 
бағалау белгісін тану нақты іс жағдайына байланысты болады жэне факті мәселесі болып табылады. 
Егер кінэлінің әрекеті пайдакүнемдік немесе өзге де жеке мүдделіктен жасалмаган болса немесе 
азаматтардың, үйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің 
заңмен қоргалатын мүдделерін елеулі түрде бұзбаса, ондай жағдайда мұндай тұлгалар қылмыстық 
жауапкершілікке тартылмайды, ал оның әрекетінде қылмыстық құқык бұзушылықты тэртіптік теріс 
эрекет құрамының белгілері болса, онда тэртіптік жауапкершілікке тартылуы мүмкін. 

жүктеу/скачать 7.26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: