Кодексіне түсіндірме жалпы және Ерекше бөліктер алматы «жеті жарғЫ» 2015

64 
Кінәсіз қылмыстық қүқық бүзушылык та, жаза да жоқ. 
Қылмыстық қүқық бұзушылықтың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен 
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыстық күкық бүзушылық дегеннің өзі, 
қылмыстықзаң жазамен қорқытып тыйым салган әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. 
Мүның өзі қылмыстық құқық бүзушылық қүрамы туралы сипаттама басқадай күқылық актілерде 
емес, тек кылмыстық заңда гана көрсетілетіндігін жэне осы іс-эрекет үшін қылмыстық заңның 
санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын көрсетеді. Бүл жерде нақты істелген қылмыстық 
кұкық бұзушылык үшін колданылатын жаза мен қылмыстык кұқык нормасының санкциясында 
көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау 
катерімен қоркытып тыйым салу қылмыстық қүқық бүзушылықтың белгісі болып табылады. Нақты 
қылмыстык кұқық бүзушылык істеген адамга жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық 
жауаптылықтан жэне жазадан босатып, оған қогамдық ықпал ету шара- ларын қолданғанда, оның іс-
әрекеті кылмыс қатарынан шығып қалмайды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстық күқық 
бүзушылықтың белгісі ретінде істелген эрбір қылмыстык құқык бұзушылык үшін жаза 
тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық заңға қайшы іс-эрекеттерді істеуге жазалау 
қатері тыйым салады. Нақты өмірде кылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса, оған жаза 
тағайындалмай қалады. Кейде қылмыстык күкық бүзушылық ашылғанымен, сот ондай қылмыстық 
құқык бүзушылыққа заңда белгіленген негіздермен жаза тагайындауды қолданбауы да мүмкін. 
Демек, кылмыстык күқық бұзушылықты жазалау қатерімен тыйым салу кылмыстық қүқық 
бұзушылықтың белгісі, ал жаза тагайындау немесе тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі 
болып табылады. 
Сонымен, біз қылмыстык кұкык бүзушылықтың коғамга қау іпті, кінәлі, қүқыққа қайшы және 
жазалаушылық сиякты қажетті белгілері бар екендігін эсте естен шыгармауымыз керек. Осы 
белгілер арқылы қылмыстық қүқық бұзушылықтың іс-эрекетті басқа да қүқык бүзушылыктан 
ажыратамыз. 
Қылмыстык күқык бұзушылык қүқық бүзушылыктың жеке бір көрінісі болып табылады. Осыган 
орай қылмысты азаматтық-құкылык, әкімшілік жэне тэртіптік кұкық бұзушылыктан және 
бейморальдык жат қылықтардан ажырата білудің маңызы ерекше. Қылмыстық кұқық бұзушылық 
пен баска құқық бұзушылыктың өзара бас- ты айырмашылығы құқыққа қайшылықтың мэніне 
байланысты. Қылмыстык құкык бұзушылық әр уақытта да қылмыстық заңға қайшы болады. Баска 
құкық бұзушылык құқық саласының басқа нормаларына, заңдар мен нормативті актілерге қайшы. 
Істелген қылмыстың зардабы болып мемлекеттің ең ауыр күштеу шарасы - қылмыстық жаза және 
содан туындайтын сотталғандық атақ болып табылады. Басқа құқық бұзушылықта мұндай жазалау 
шаралары жок, ал қолданылған ыкпал ету шаралары сотталғандык атак әкелмейді. 
Кейбір қылмыстық құқык бұзушылықтар басқа құкық бұзушылықта орын алмайтын қоғамдык 
қатынастарға (адамның өмірі, мемлекеттің қауіпсіздігі) қол сұғады. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объектісі бойынша айқындалатын қоғамға қауіптіліктің 
сипаты мұндай іс-эрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік бе- реді. Мұндай жагдайда 
қылмыстық құқық бұзушылықты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш қиындығы жоқ. 
Кейбір реттерде кұқық бұзушылықта да, қылмыстык құқык бұзушылық да бір объектіге қол сұғу 
мүмкін. Мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі 
мен пайдалану ереже- лерін бұзғаны үшін қылмыстык жэне әкімшілік жауаптылық белгіленген. 
Мұндай аралас құкық бұзушылықта қоғамға қауіптіліктің дәрежесін дұрыс анықтаудың маңызы 
ерек- ше. Іс-эрекеттің коғамға қауіптілігінің негізгі көрсеткіші келтірілген зиян мөлшері бо- лып 
табылады. Егер көлік құралдарын жүргізуші адамдардың көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен 
пайдалану ережелерін бұзуы, осының салдарынан жәбірленушінің де- несі орта немесе одан жоғары 
дәрежеде жарақатталса немесе едэуір материалдық нұқсан келтірілсе, іс-эрекет қылмыстық кұқық 
бұзушылықтың қатарына, ал көрсетілгеннен гөрі аз зиян келтірілсе, экімшілік тәртігіпен 

65 
жазаланатын құкык бұзушылыққа жатады. Сонымен, келтірілген зиян мөлшері қылмыстық кұкық 
бұзушылықты басқадай құкық бұзушылықган ажыратуға мүмкіндік беретін бірден-бір белгі болып 
табылады. Лауазым- ды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің лауазымды адамның 
өкілеттігін өз бетінше пайдаланып, заң қорғайтын мүдделерге елеулі зиян келтіретін қасакана эрекеті 
қылмыс (363-бап), ал елеулі зиян келтірмеген баска әрекеттер тэртіптік теріс қылық бо- лып 
табылады. Өзінің нақты құқығын немесе басқа адам таласа алатын жорамалды құқығын, белгіленген 
тәртіптен тыс өз бетінше жүзеге асыру, бұл азаматтың құқығының елеулі түрде бұзылуына әкеп 
соқтырса, қылмыстық құқық бұзушылық ретінде сарала- нады. Ал елеулі түрде бұзушылық жок 
болса, мұндай әрекет экімшілік жолмен жаза- ланатын құқык бұзушылыққа жатады. Қылмыстық 
құкық бұзушылық пен басқа құкык бұзушылықты бір-бірінен қоғамға қауіптілік дәрежесінің 
көрсеткіші аркылы ажыратуға да болады. Қазақ КСР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша 
көп жағдайларда бірінші рет істеген құқык бұзушылығы үшін әкімшілік жазалау шаралары 
қолданылған адамның дэл сол іс-әрекетті қайталап жасауы қылмысқа тартуға негіз болып 
табылатын. Мысалы, кәсіптік маңызы бар суларда рұқсатсыз немесе аулауға тыйым салынған кезде, 
я рұқсат етілмеген тұстарда балық аулау, су аңдарын аулау, суда жүргізілетін басқа бір кәсіппен 
айналысу, егер бұл әрекеттер бұрын да осындай тәртіп бұзғаны үшін экімшілік жолмен айыппұл 
тартқаннан кейін істелген болса, ол қылмыстық жазаланатын әрекет бо- лып табылатын. Ондай 
болмаған жағдайда іс-әрекет экімшілік құқық бұзушылық ретінде қарастырылатын. Қазақстан 
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне кылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру жэне 
қылмыстық процестегі заңдылықтан кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен 
толыктырулар енгізу туралы Қазақстан 
Республикасыныц 2011 жылы 18-каңтардагы Заңынасәйкес Қазакстан Республикасының 1997 
жылгы Қылмыстық кодексіне әкімшілік преюдициясы туралы арнаулы бап енгізіл- ді, осы бапта 
«Осы Кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген жағдайларда үлкен қогамдық қаупі жоқ қылмыстық 
құқық бүзушылық үшін, егер әрекет дэл осындай экімшілік құқық бұзушылық үшін экімшілік жаза 
колданылганнан кейін бір жыл ішінде жасалган бол- са, қылмыстық жауаптылық туындайды» - деп 
көрсетілген (ҚК-тің 10-1-бабы). Ендігі жерде іс-әрекетке жыл ішінде экімшілік шарасы қолданылса, 
ол кайталану санына байланысты қогамга қауіптілік дәрежесіне не болады, ягни қылмыс санатына 
жатады. Мысалы, 1997 жылгы Қылмыстык кодекстің 150-1 бабында кызметкерлер өкілдерінің заңды 
қызметіне кедергі келтіргендік үшін жауаптылық осындай әрекет жасағаны үшін бір жыл ішінде 
әкімшілік жаза колданылган адамға қолданылады деп көрсетілген. Ягни экімшілік құқык 
бұзушылыкты жыл ішінде кайталау іс-әрекеттің қогамдык қауіптілік сипатын ұлғайтып, қылмыс 
катарына жатқызуга негіз болды. Жаңа Қылмыстық кодексте мұндай қагидалар жоқ. Әскери 
кылмыстарды тэртіптік теріс қылықтан ажыратуга көп жагдайда іс-эрекеттің істелген уакыты, 
жағдайы, орны үлкен әсер етеді. Мысалы: согыс уақытында өз бетімен кетіп қалу — ал бейбіт 
уакытта істелген осы эрекет қылмыстык теріс қылық болып табылады. Іс-әрекетті қылмыстық құқық 
бұзушылық немесе басқа кұкық бұзушылык катарына жаткызуга негіз болатын қогамға қауіптіліктің 
дәрежесі қылмысты субъективтік белгілерге жататын кінәнің нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс 
анықтауға да байланысты. Мысалы, денені жеңіл түрде қасақана жаракаттау кылмыстык кұкык 
бұзушылык, ал абайсызда денені жеңіл түрде жарақаттау кылмыска жатпайтын іс - теріс кылық, 
мұндай ретте келтірілген зиянды өтеу азаматтық құқык тэртібімен реттеледі. Егер лауазымды адам 
пайдақорлық немесе басқа бір зұлымдық ни- етпен құжаттарга жалгандык жасаса - кылмыстык 
кұкык бұзушылық, ал ондай ниет бол- маса, ол қылмыс болмайтын құкық бұзушылықтың түрі болып 
табылады. Қылмыстык құқық бұзушылық пен бейморальдықтың арақатысын дұрыс түсінудің де 
маңызы ерек- ше. Кез келген қылмыстық кұкык бұзушылык бір мезетте моральга жат кұбылыс 
болып табылады. Яғни, моральдық норманың аукымы үлкен. Кез келген кұқық бұзушылық бір 
мезетте моральдык норманы бұзушылық негізінде багаланады. 
Дегенмен, қылмыстык кұқык бұзушылык пен бейморальдык теріс қылык бірінен-бірі объекті, 

66 
қоғамга кауіптілік, сондай-ак кұқыкқа қайшылык белгілері бойынша ажыраты- лады. 
Бейморальдық объектісі кылмыстың объектісіне қараганда кең ауқымда бола- ды - адамдардың 
өзара қатынасы, мысалы, махаббат, достық, жанашырлык сияқты құбылыстар тек қана мораль 
нормалары арқылы ғана реттеледі. Бұл моральдық нормалардың объектісін құрайды. Қылмыстык 
кұқык бұзушылык эр уақытта белгілі бір іс-эрекет, ал адамдардың теріс мінез-кұлкы, жаман ойлары, 
соларды айтудың өзі моральга жат құбылыс болып табылады. Қылмыстық құқык бұзушылыққа 
қарағанда моральға жат теріс кылықтан когамға келетін зиян едэуір аз. Әдетте, моральга жат теріс 
әрекеттер ар- намысты аякка басу, өзімшілдік сиякты өзара тіркес әлеуметтік-психологиялык 
мазмұнға ие. 
Қылмыстык кұкық бұзушылык пен бейморальдыкты кұкыкка қайшылық белгісі арқылы нақты 
ажыратуга болады. Қылмыстық кұқык бұзушылык дегеніміз кылмыстык заң арқылы тыйым 
салынган іс-эрекеттер. Ал моральдык жат қылықтар құқық норма- ларымен реттелмейді. Мораль 
нормалары ауызша (мысалы, әдет-гүрып) немесе жаз- баша (жолдастық немесе билер соттарының 
ережслері, адамдардың этикалық кодексі, қала тұрғындарының моральдық кодексі, Гиппократ анты) 
болуы мүмкін. Отбасы мүшелерінің арасындағы катынасты реттеу мораль нормалары арқылы 
реттеледі. Мыса- лы, ата-ананың балаларға, балаларының ата-аналарына деген қамкорлығының 
бұзылуы немесе окушы мен окытушының өз арасындағы педагогикалық өнегелік нормаларының 
бұзылуының орын алуы мораль нормаларымен анықталады. 
Балаларды асыраудан немесе тэрбиелеуден бас тарту, бұлтару, қорғаншылык кұкықтарын 
пайдаланып киянат жасау, ата-анасына немесе жұбайына көмектесуден бұлтару қылмыстық құқық 
бұзушылық болып табылады. Мұндай іс-әрекеттер үшін кылмыстық жауаптылық белгіленген. Бұл 
іс-эрекеттер эрі моральга жат кұбылыс, эрі қылмыстық құқық бұзушылык, өйткені моральдык 
норманың аукымы қылмыстық норманың ауқымынан кең. 
Моральдық норманың қылмыстық құқық бұзушылық нормасынан тағы бір өзгешелігі сол, 
моральдық норманы бұзган жағдайда оны бұзушыларға жұртшылықтың, ұжым мүшелерінің жек 
көрушілігі сиякты қоғамдық әсер ету шаралары қолданылады. Ал істелген қылмыстык құқық 
бұзушылык үшін әр уақытта заңда белгіленген белгілі бір жауаптылык түрі белгіленеді. 

жүктеу/скачать 7.26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: