Көркемдік шындық және тарихи тұлға

Кенесары қозғалысының қарсаңындағы ңазақтардың патшалың Россияның отаршылдық саясатына қарсы бағытталған қозғалыстарының бірі Жоламан би Тіленшіұлы тобының күресі. Алайда, Қасым төренің ұлдары, негізінен, хандық билікті ңалпына келтіріп, отаршыл патшалық Россиядан дербес болуды көздесе, Жоламан бидің мақсаты: Жаңа-Илецк әскери шебінің салынуына байланысты қазақтардан тартып алынған жерді қайтарып алу еді. Патша әскерлерінің ңысымынан Орск-Троицк бекіністерінің маңайын тастап, Торғай өзені бойына көшкен цазаң руларының мал жаюға жер таба алмай, Орта жүздің солтүстік батыс өңірінде ірі көтеріліс ошағының қалыптасуын тездетті. Бекіністерге шабуылдар жасаған, Орта Азияға Еділ, Сібір Орал өңірінен керуендерді тонай бастаған көтерілісшілерге Қоқан, Бүхара билеушілерінің наразылығы түсінікті еді. Кенесары ңозғалысының алғашқы және соңғы кезеңіндегі оқиғаларды дүрыс түсіну осы аталған көтерілістердің тағдырымен байланысты. «Қаһар» — тарихи роман. Жоғарыда көрсетілгендей, көркем шығармада бұл жайларды тарихи дәлдікпен сипаттаудың қажеттігі де болмады. Ал, осы қозғалыстардың Кенесары көтерілісіне алғы шарт болғанын үмытпағанымыз жөн.

XIX ғасырдың бірінші жартысы Қазаңстандағы шаруалар көтерілісі үшін ерекше кезең. Патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы бағытталған көтерілістердің бір дәуірде (XIX ғасырдың 20—50 жылдары) болғанына ңарамастан, олардың арасында өзара байланыс болмауын қалай түсіндіруге болар еді деген сауалдарды да біз жиі естиміз, Шындығында, Бөкей ордасын қамтыған Исатай, Махамбет басқарған 1836—1838 жылғы көтеріліс пен Кенесары қозғалысы шамамен алғанда, бір мерзім-де басталды. Біріншісі — 1836, екіншісі — 1837 жылы. Бөкей ордасындағы көтеріліс 1838 жылдың июль айында Аң-бұлақ түбіндегі шайқаспен аяқталса, Кенесары қозғалысы 1847 жылы көктемде қазіргі Тоқмаңтың маңында Майлытөбедегі ұрыспен тынды. Бөкей ордасындағы көтеріліс көсемдерінің бірі, басты дем берушісі ақын Махамбет 1846 жылы 42 жасында Баймағанбет Айшуақовтың жендеттерінің қолынан опат болса, сұлтан Кенесары 1847 жылы 45 жасында қырғыздың манабы Орман, оның жағына шыққан Дулат руының билері Сыпатай мен Рүстемнің қолынан ңаза болды. Бір-біріне жақын, ойландыратын жөйттер емес пе. Алайда, бір дәуірде, шын мәнінде бір үранның туы астында, бір қазақ даласында болған осы көтерілістердің басы неге бірікпеді деп сауал беру жөн. «Қаһарда» жазушымыз мүны ңазақ халқының ара-сындағы ала ауыз ру тартыстарынан көреді. Мүмкін, жүз арасындағы, рулар арасындағы, онсыз да патша үкіметінің саясатынан тарыла бастаған жайылым үшін тартыс, белгілі дәрежеде, үш жүздің арасындағы бірлікті әлсіреткенін мойындағаны-мыз жөн. Дөсе де, Россия тарихындағы бір кезеңде лаулаған шаруа соғыстары (басңаларын айтпағанда) өзара бірігіп қимылдамаудың салдарынан да жеңіліс тауып отырмады ма? Мысалы, 1773—1775 жылдары қазақ жерінде, Бөкей ордасына жақын ауданда басталған, қазақтар белсенді қатысқан шаруалар соғысы.

Пугачев көтерілісімен қатар Дон казактарының да толқуы Екатерина 11 үкіметін қатты абыржытты. Петербург билеушілерінің «баңытына» қарай Дон мен Жайық арасында байланыс болмады. Бөкей ордасы мен қазаң жерінің басқа аудандарын цамтыған екі көтерілістің арасында байланыс болмауы — қазақ жүздерінің экономикалық және саяси жіктелуінде. Сонымен қатар, Кенесарының өзін қолдамаған ауылдарды аяусыз ойрандауы, Россияға беріктігінен айнымаған ңазақ шонжарлары ауылдарының Кіші жүз шекарасына, орыс бекіністерінің қолтығына ығысуы да батыс аудандардағы ңазаңтарды еріксіз үстап қалды. Екіншіден, Бөкей ордасы мен Орта жүз арасында XIX ғасырдың басында түрғызылған әскери шептер көтерілістің ірі екі ошағының бірігіп қимылдауына мүмкіндік бермес еді. Ақ киізге салып, хан көтерілген Кенесары мен старшындар — Исатай, Махамбет өзара ортақ бағыт ажыратуы, түсінісуі екі талай нәрсе екендігін аңғару қиын емес.

Тағы да бір ойланарлың, шешуін таба алмай жүрген мәселе — Кенесарының көтеріліс басталғаннан кейінгі Россиямен байланыстары. «Қаһарға» қарағанда, көтеріліс тек ел-жерін ңорғаудан туды, "Кенесары өзі хандықңа үмтылғандықтан, Россиямен келісімге келмеді деген ой бірнеше рет қайталанады. Солай ма екен? Иә, патшаның отаршыл тырнағынан қазақ жерін аулақ үстау мақсаты объективті түрде Кенесарының жеке басының беделін көтерді, қозғалысқа бүқаралық сипат берді.

Кенесарының хандық таққа ұмтылуы Россиямен байланысты шиеленістірді деген қорытынды, шындыңтан алшақтау жатыр. Жоғарыда Кенесарының 1839 жылғы — патшаға, Батыс сібір генерал-губернаторына екі хатынан үзінділер келтірдік. Қазақтардың бір бөлігінің өзін қолдамайтындығына көзі жеткен Кенесары көздеген мақсатына келіссөзбен, дипломатиялық жолмен жетуге тырысқандығын көрсететін деректер аз емес. Алайда, патша үкіметінің түпкілікті мақсаты — Орта жүз арқылы Жетісуға, Оңтүстік Қазақстанға жету, ағылшындарды Орта Азиядан ығыстыру болса, бұл Кенесарының дербес хандық қуруына еш мүмкіндік бермейтіндігі анық еді. Бұл тұрғыда «Кенесары майданды ашпас бурын, патша әскерімен таласты соғыссыз шешпек болып қолдан келген амалын аяған жоқ» деп ңорытындылауда негіз бар.

Тек Сібір жағынан ғана емес, Орынбордан шыққан отрядтардың да көбінің істейтіндері осындай. Орынбордан Кенесарыны іздеп шыққан Лебедев деген ңазақтың аңсақал-билерін шақырып алып, Кененің қайда жүргенін, оны қалай үстауға болатынын сурастырғанда, әлгі адамдардың сөзіне сенбесе, оларды бас салып сабайды екен.

Әрине, қолында қару-жарағы жоқтың қасы Кенесарының патшаның «мұздай темір құрсанған» әскеріне табанды қарсылық жасауы ңиын еді, көбіне қаша ұрыс салып жүрген, сөйтіп патша әскерлері оны қолдарына түсіре алмай қойған. Бірақ та Омбыдан шыққан әскерлер оның туыстары мен Күнімжан деген әйелін үстап әкеткен.

Кенесары Орынбор жеріне келгеннен кейін өзінің патшаға қарсылығын қоятыны, сөзсіз бағынатыны жөнінде хат жазып, мәмлеге келуге тырысңаны белгілі. Бұған Орынбор ұлықтары сенгенімен, Сібір губернаторы Горчаков сенбеген. Осы жөнінен екі ұлықтың арасында біраз алакөздік те болған, екі жақ бірін-бірі айыптап Пе-тербургке талай хат та жазған. Перовский вице-канцлер граф Нессельродеге жазған хатында: «Көтерілісші султан Кенесары Қасымовтың осымен бірге жіберіліп отырған хатынан, оның сөз жоң патша ағзамның мәрхабатынан үміт ететініне, егер де өткен (1840) жылы бурын қарсылық еткен қазаңтарға жариялаған патша ағзамның ра-ңымшылығы оған да берілетін болса, тиісті өкімет орындарына бағынуға дайын екеніне өзіңіздің мәртебелі көзіңіз де жететін болар... оны ңудалағанда тек жа-зыңсыз ауылдарды тонағаннан басқа нәтиже шықпас еді, ал султан бурынғысындай, өзінің жаңындарымен ңалай да қашып ңутылып кетудің амалын табар еді» дейді. («Вестник Европы», 1870, т. IV).

Кенесарының патшаға қарсы күресуіне жоғарыда айтылғандай, өкіметтің зорлың-зомбылығы себеп болғанымен, оның өзінің көздегені әрине, баяғы хан заманын орнатып, елге өзі хан болу екені аның. Ол өзіне бағынбаған руларға қарсы күш жүмсап, талай елге зәбір берген. Мысалы, Жаппас руымен жақын болу үшін сол елдің бір белгілі адамының ңызына үйленеді, бірақ кейін ол ел өзіне қосылмаған соң әлгі алған әйелінің мурнын кесіп үйіне қайтарады. 1843 жылы Шекті елінің Назар руының бір белгілі адамының сүлу қызын суратып Баубек деген құлын жібереді. Назарлар бұған арланып, әлгі адамның үйіндегі жас күңін киіндіріп беріп жібереді. Кейін Кенесары бір топ адаммен сол елді шабуға барғанда, жеңіліп қайтып, жолда Тілеу руының ауылдарын шауып, көп мал мен сегіз ңыз, бір келіншекті алып кетеді. Сонда Кенесары Назар руының адамдарына мынадай хат жіберіпті: «Әбұлмұту уә әлмансур әбұлғазы Кенесары хан. Сіз-ки Байтөре биге уә Бажық биге уә Қызыл биге уә Елқонды биге уә Мусылман биге уә Қаракүшік биге уә.жамиғы Назарның яхшыла-риға уә мырзалариға сөз шолкүм, худайның тағдирі болып бізнің біраз мунша кішімізнің қаны сізнің мойыныңызда ирді, ол ңылған ішіңізден тәуба қылып, бізні хан біліп, өзіңіз қарашы болып бізнің білән ярашар деген ниетіміз бар ирді. Сіз худайдан қорқып әруахны сыйламадыңыз, сізнің кәсафатыңыз қарындашыңыз Тілеуні урды.

Әгәр бүрынғы ішлэріңізден тэуба қылып қайтсаңыз, яхшыларыңыз бізнің алдымызға келіңіз, бізнің миһірбанлығымыз сізләрга көпдүр. Әгар келмәсаңыз, біз отыз яшңа келіпміз, сізні хүдадан тілөп енді отыз йыл яулармын инша алла тағала. Сізлөрға Баубек құлымызны йібәрдік, һар біз ағыз тілінә бауыр қылың (мүһір)». Міне осындай істеріне царағанда, Кенесарының да құдай сүйер қылығы жоң.

Ал екінші жағынан алғанда, сол заманда патша өкіметінің елді отарлауына қарсы күресті осылар сияқты ел басқарған адамдар бастамағанда, кім бастайды? Кенесары сол өз заманының перзенті, елдің бас көтерген адамдарының бірі. Орыс тарихында да шет ел басқыншыларына, мысалы, тевтон рыцарьларына карсы күресті князь Александр Невский, монғолдарға қарсы князь Дмитрий Донской басқарды, по-ляктарға қарсы ңасапшы Минин мен князь Пожарский қайрат көрсетті. Сондықтан Кенесарының хан болу үмітін қазіргі заманның өлшемімен, «тап күресі» тұрғысынан қарауға болмайды, ол заманда тап күресінің иісі де сезілмеген, қалың елдің ұғы-мынша, ел-жұртты хан басңаруға тиіс болған.

Кененің ағасы Саржанды, Есенгелді, Әлжан сұлтандарды ңоқандыңтар өлтірген, оның үстіне, Ташкенттің бегі (Ташкент Ңоқанға цараған) Кенесарының әкесі Қасымды алдап, оның өтініші бойынша азын-аулақ адаммен қару-жараң жіберіп, хан ауылын алдарқатып, соңынан көп әскер жіберіп түн ішінде қаперсіз жатқан хан ауылын шауып, Қасымды өлтірген. Кенесарының ауылы бөлек екен, ол сондықтан ғана аман қалған. Кенесарының Ңоқанға жасаған шабуылын бұл жағынан ақтауға болады.

«Орынборға жаңадан келген генерал мырзағә Кенесары Қасымовтан; Өткен 1939 жылы Орынбордың генерал-губернаторы мен генерал Генс Жоғарғы Мәртебелі Император Ағзамның бізге кешірімін жариялаған болатын жөне онда біздің барлық күнөларымыз көшірілді деп еді. Біз мундай мейірмандыңқа шын жүрегімізден сеніп урысты тоқтаттық та, қылышымызды ңынына салып, Мөртөбелі Ағзамның жерінде тып-тыныш көшіп-ңоньіп жүре бердік. Ақпан айыиың жиырма бесінде аға сұлтандар Баймүхамед, Арыслан жэне Ахмед үшеуі үш жақтан бізге шабуыл жасады, біздің ңорғанысымызды бүза алмағандықтан, кері қайтып кетті. Патша Ағзамның кешірімін бүзбас үшін олардың бұл мазағыиа көндік те, өшқандай оң шығармадың. Ал наурыз айының 21 күні Омбы облысынан шыққан жазалау отрядының бастығы Сотников біз аңға кеткенде ауылымызға шауып, тонап экетті. Бірнеше адамымызды өлтірді жөне султанша Күнімжанды өздерімен алып кетті. Олардың қасында Алтай болысының старшинасы Аққошңаров Сейдалы, султан Қоңырқүлжа Қудаймендин болды. Бұл туралы Орьінбордағы ұлықтарға хабар бөру үшін Ырғыз бойына көшіп келдім. Бірақ майор Лебедев пеи аға сәлтан Ахмөд менің қарауымдағы Байқадам батырды тутқынға алды, Осыдан кейін мен: «тек жалғыз Ңудайдан ғана рақым күту керек екөн, ал орыс ұлықтарынан мейірім күтіп жарымайды екенбіз» деген ойға келдім де, өзімше әрекеттеніп бақтым. Орынбордың бүрынғы улықтарынан үмітті үздім. Бірақ Сіздің келгеніңізді естіп жай-жапсарымды айтып, өтініш етіп отырмын. Бурынғы улықтардан жақсылық көрмеп ем, ал Сізден қайырым күтемін. Егер де сіз Император Ағзамға түтқындағы біздің адамдарды босату туралы өтінішімізді жеткізсеңіз, онда сіздің де көңіліңіз кірден арылып, орыс пен қазақтың көз жасын тыйған болар едіңіз. Егер де сіз муиы жүзеге асыратын болсаңыз, онда мен Сіздердің барлың тілекте-ріңізді орындауға әзірмін».

Кейін Генстің күшімен Күнімжан сұлтаншаны ңайтарғанымен де, жазалау шараларын үдете түсті. Талызиннің, Лебедевтің, Вишневскийдің, Ахмет Жантөриннің, Бизановтың, Дуниковскийдің дивизияларын қазақ даласына аттандырды. Бурынғы губернатор Перовскийдің өзі бұған қарсы болып: «Менің ойымша, Обручев Кенеса-рының іс-әрекеттерінен бекер сескенеді және олардың сөзіне сенбеуі де жөнсіздік. Оның естігендерінің барлығы да қазақтардың арасындағы жай лақап жөне онда ешқандай шындық жоң. Менің пайымдауымша, экспедицияның жоспары үстірт жөне отрядтың қүрамы дурыс жасақталмаған. Олардың жүзеге асырмақ болған шаралары-ның сәтсіздікке ушырайтынын жәме әр түрлі ңолайсыздыңтарға урынатынын мен алдын ала біліп отырмын»—деді. Оның Бұл сөзі расқа шықты. Әрине, ол кезде Перовский Николай патшаның: «Бір патшалықта екінші патшаның өмір сүруі мүмкін емес»— деген жарлығын білмейтін. Ол жоспар бойынша Кенесарыны ңалайда қанға батырып, жазасын беру керек еді.

Бұл бүйрың орындалды. Біраң қандай тәсілдермен жүзеге асырылды десеңізші. Ол үшін ағайындас халықты бір-біріне айдап салды. Ырғыз, Елек, Ұлытау, Торғай бекіністерін салған соң Кенесарының барар жер, басар тауы қалмай Жетісуға шегінді. Кейбір тарихшылардың айтып жүргеніндей, Кенесары бұл өңірге баса-көктеп кірген жоқ. Алдын ала Үйсіннің төресі Рүстем султанмен, Пішпектегі Қоқанның құшбегі

Әлішермен жөне қырғыздың манаптары Орманмен, Жантаймен келісіп, рұқсатын алды. Арада елші боп кейін Кенесарының басын Горчаковқа табыс еткен Қалықул бидің өзі жүрді. I. Есенберлиннің «Қаһар» романында Жетісу өңіріндегі оқиға Кенесарының түсі арқылы беріледі де, Досқожаның қоштасуымен аяңталады. Ал М. Әуезовтің «Хан Кенесі» тікелей осы оқиғаны суреттегенімен, тарихи тұрғыдан талдамайды. Тек тағдырдың тәлкегіне түскен Кенесарының жеке басының қасіретін көрсетеді. Сол кеэдегі Россия мен қазақ даласы, қырғыз бен Қоқан хандығы ара-сындағы мемлекетаралық саясат қандай еді? Кенесары неге үш бірдей майданда соғысуға мәжбүр болды?

Р. Бердібаев:— Қалай дегенмен дв, Кенесары мен Наурызбайдьің туысңан халық қырғыз шебіне келіп, өктемдік жүргізуге ұмтылуы олардың қателігі деп саналуы тиіс. М. Әуезовтің «Хан Кене» пьесасында мәселенің дәл осы турғыдан суреттелуі аса бағалы тусы болып табылады. Өйткені, бейбіт жатқан көрші елді өз ықтиярынсыз бағындыру өрекетін ешқандай да «азаттық» идеясымен ақтауға болмайды. Ңырғыз елшісі Жаманқараның: «Уай, төрем, енді аса берме, қырғыз да -қыруар ел. Бір сенің басыңа бақ пен атақ әпереміз деп ңалың елдің кәрі-жасы сорлай алмайды» (Аталан кітап. 343-бет) деген сөздерінен осы жағдай анықтала түседі. Қырғыз халқының достығын іспен емес, күшпен аламыз дегендіктері Кенесарының ақырғы ағаттығы десе болады. Әрине, әрбір оқиғаның өз логикасы бар, қырғызбен ңырбайлыңқа барған эпизод қанша қажетсіз, қанша ауыр бола турса да, ол халық қозғалысының одан бурынғы ондаған жылға созылған тарихын жоққа шығара алмайды.

«Хан Кене» пьесасында бірталай көркем бейнелер жасалған. Бәрі де тарихта аты белгілі адамдар. Олар шығармада келтірілген ситуацияға кезекті жерлерінде араласып, өз орындарында көрінеді. Ңаһармандардың қай-ңайсысы да қайталанбас мінез иелері болып сипатталады. Мөселен, Наурызбайдың асқан батырлығына кейде сүйінсек, кейде орынсыз ожарлығын қабылдай алмаймыз. Оның өз алдына ешбір батырды жібергісі келмөйтін іштарлығы, әулеттік ескі ырым-салттардың ауқымынан шыға алмайтын біржақтылығы, айласын ашуы басып кете беретіндігі, Кенесарының терең ойластырылған істеріне қырсың келтіргендіктері пьесада нанымды бейнелен-гөн. Әскербасы рөтінде Кенесарының сөнімді сөріктерінің бірі болып көлген, Бүғы-бай батырдың сын сағаттарында жан сауғалап кеткен табансыздығы да, Рүстем, Сыпа-тай сынды ру басылардың өздорінің жеке мүдделерін көздеп, алмағайып шақтарда Кенесарыдан жалт беруі де сенімді суреттелген. Ең ғажабы сол — суреткер М. Әуөзов қаһармандардың іс-өрекетіне көлденең үкімші болмай, оқиға мен мінез дамуын табиғи өз ауанына жібөріп отырады. Драмашы шығарма ситуациясын қалай да бір төте тужырымға байләмай, шындықтың шырайын жан-жақты ашады. Пьеса осындай «тәуелсіз» цасиеттерімвн қүнды. '

Калай болған күнде де, М. Өуезов Кенесары қозғалысының сыры мен шынын, биіктігі мен қайшылығын жан-жақты елестөте аларлық шығарма жасап, қаншама тарихшылар мен публицистерден көш ілгері озып кеткенін көреміз, Кенесарының соңғы монологінде ол бастаған ңозғалыстың өрі мвн ылдиын, мөні мен нәтижесін уңтыра аларлықтай тебіреністі сөздер берілген. Оның: «Жерім таусылды. Өріс тарылып болды ма деймін... Кім қажымай еруге шыдады? Мені қайрат алған жоқ. Кескілесіп қарсыласқан жауым да емвс... Сырттың күші жығатын болса, өлдеңашан жыңпас па еді?.. Мені іштегі дерт жығып отыр... Өңшең азғын, арамбездөрі Солар ала ңылды, солар адастырды елді де. Мөнің күйігім де, ажалым да солардан.., Бірақ мені жықңан сол жауыздар журтты қоса жыққанын уға ма екені» деген сөздері өз замандастарына ғана емес, кейінгілерге де қойылған сурақ секілді.

Ж. Қасымбаев:— Кенесарының жеке басының қатыгездігі қырғыздарды жөне соңынан ермеген қазақтарды шабуы орыс шаруаларымен ілтипатты қарым-қатынаста болуына кедергі болмады. Деректерді зерттегвнде аңғаратын бір жай — Кенесары отрядтары орыс шаруаларын ойрандаудан көпшілік жағдайда ат басын аулақ устаған. Бір мысал келтірейік: 1838 жылы Батыс-Сібір генерал-губернаторының талабы бойынща, Кенесары топтарының саудагер, қазақ султандарына, чиновниктер мен орыс шаруаларына тигізген шығынына ведмость дайындайды. 1951994 сом 72 тиынның шаруалардың үлесіне небары 100 сом ғана келді. Ал Кенесарының қолының құрамында крепостниктік езгіден ңашқан шаруалар, польша азаттық қозғалысының өкілдері, тіпті патша тәғының тірегі — орыс офицерлері де болған. I. Есенберлин шығармасында осы жөнінде қызықты мәліметтерді аңдауға болады. Жазушы бұл мәселеде тарихи шындыцты кең тарихи фонда көрсете білген. Езілген-дер мен азаттыққа үмтылғандардың ултына қарамай шаруа ңозғалыстарына белсене ңатысқандығын Россияда болған ірі шаруа соғыстарынан байкаймыз. (Бұл — тамаша жазушы В. Шишковтың «Емельян Пугачевындағы» жүзбасы-офицер Падуров, А. С. Пушкиннің «Капитан қызындағы» офицер Швабрин образы арқылы берілген). Кенесарының қарулы топтарынан да бірқатар мысалдар келтірейік: полковник

Аржанунинның хабарлағанындай, султан Кенесары мен оның бір қолын басқарған Жоламан батырдың туының астында Сібірден қашқан 100-ге тарта поляктар болған. Жазушының шығармасындағы Иосиф Гербрут тарихи адам. 1850 жылы Кенесарыға арнап өлең шығарған. Кенесары қолының құрамында орыстардың болғандығын көтерілісшілерге тұтқынға түскен орыс офицері барон У-р да қуптайды. «Четыре месяца в Киргизской степи» деген атпен жарық көрген кітапшасында Кенесарының серіктері мен қарулы күші жөнінде қызыңты деректер бар. Сұлтан Наурызбайдың адьютанты Николай Губин кейін патша жендеттерінің қолына түсті. Мұндай мы-салдарды көптеп келтіруге болар еді. Кенесарының отрядында қырғыз да, қарақалпақ та, өзбек те, башқұрт та болды. Кене ханның қолының ңұрамының көп ұлттылығын көрмеу, мән бермеу ыңғайсыз болар. Кенесарының орыс халқына емес, патшаның отаршылдық саясатына қарсы күрескенін осы мәліметтер де көрсетпей ме? Шәміл сияңты «кәпірлерге» қарсы ғазауат та жариялаған жоқ. Султанның маңайында діншілдерден гөрі халыцтың ішінен шыққан батырлар шоғырланғанына да көңіл аударған жөн. Кейбір аңызға айналған батырлардың есімін атасақ: Шубыртпалы руынан Ағыбай (Орта жүз), 1916 жылғы көтерілістің басшысы халық батыры Амангел-дінің атасы Иман — ңыпшақ руынан, Жоламан Тіленшиев — табын руынан (Кіші жүз), Сураншы—дулат руынан (Ұлы жүз) Әрине, батырлардың әлеуметтік тегі әр түрлі болды: кепшілггі ңаратабан кедейден шыңса, бірқатары феодалдьщ топтың өкілдері еді.

Кенесарының атаңты ңырық сегіз батырларының бәрін санамалап жатпай-ақ, Ілияс Есенберлиннің «Қаһар» романында кең суреттелген Ағыбай батырға ғана тоңтағым келеді. Ағыбай батыр 1802 жылы Ұлытау маңында дүниеге келген. Оның әкесі Қоңырбай ертерек қайтыс болған. Шешесі Қойсана атақты Байғозы батырдың қызы болатын. Жастайынан езгіге түскен халқының жай-күйін көре өскен ол патша самодержавиясына қарсы күресуге бел буады. Осындай оймен патша үкіметіне қарсы қозғалысты бастаушылардың бірі, 1823 жылы Қытай императоры ресми түрде хан таныған Ғубайдулла Уалиханов туының астына келеді. Қытайға иек артқан Ғубайдулладан сескенген патша үкіметі оны тутқындап Березов қаласына жер аударады. Ал, Ағыбай өз күресін жалғастыра береді, ол Саржанға, кейін Кенесарыға келіп қосылады.

Ел арасында Ағыбай батыр жөнінде аңыз, жырлар кеп таралған. Ол кетеріліс кезінде Кенесарының бас батыры, әрі кеңесшісі болады. Оның үлкен беделге ие екенін кезінде ез ғылыми еңбегінде Е. Бекмаханов та атап көрсетеді: «...Ағыбайдың көтерілісшілер арасында қатты құрметтелетінін Кенесарының әйелімен арасындағы мынабір әңгімеден аңғаруғаболады: бірде ханым Кенесарыдан: «Сіз қол астыңызда-ғы кейбір батырларыңызға мың басы, бес жүз басы деген ат бересіз, ал осы аттардың біреуін Көсеге (Ағыбайға) неге бермейсіз?» деп сурайды. Сонда Кенесары: «Менің әскерімнің бастапқы шебі жауға «Абылайлап» шапса, ал кейінгі қатары «Ағыбай» деп уран салады. Міне, сондықтан оған әскери атаң бермеймін»,— деп жауап қатады. 1841 жылы Ұлытауда хан көтерілген — Кенесары оған күмістелген ңанжарды тарту етеді, бұл қанжар, кейін, яғни 1896 жылы Нижний Новгородта Бүкілресейлік көрмеде көрсетіледі.

Ісі аңызға, аты уранға айналған батыр туралы советтік дәуірде Иса Байзақов «Қойшының ертегісі» атты поэма шығарады, 30-шы жылдары Сәкен Сейфуллин «Ақжолтай батыр» атты роман жазған еді, өкінішке орай, айтылған туынды репресси-яға ушыраған асыл ағамызбен бірге жойылып кетті. 70-жылдары жазушы Жүсіп Алтайбаев Ағыбай батыр туралы повесть жазып бітірген еді, алайда жазушы өзі шығармасын жарыққа шығара алмай көз жумды. Бұл повесть әлі басылмай жатыр.

Тарихи жады берік халыңтың ғумыры ұзақ болмаң, өз халқымыздың өткені мен мәдениетімізге, ұлттық батырларымызға жаңа көзқараспен қарайтын, турпайы идеологиялық турғыдан берілген біржақты бағадан арылатын уақыт жетті.