Куч1вуб Лазим вуйи литературайин сиягь

Гаф ушвниан адап1руган, дидиъ айи вари сесер сабпну ваъ, хъа нефес кьат1 ап1ури, саб биц1иди хъугъужвури адаурхьа. Гаф ушвниан адаъруган, ухьу швнубан нефес кьат1 гъап1иш, гафнаъ гьадмукьан чпиз слогар к1уру кьат1ар ади шулу: дагъ-лар, гьяй-ва-нат, либ-цу-ра-йи ва гь.ж.

Ачухъ дару сеснахьан слог арайиз хуз шулдар. Гьаддиз лигну гафнаъ швнуб ачухъ сес аш, гьадмукьан слогарра ади шулу, месела: лихураза к1уруган 4 сес а, ва – 4 слог.

Учв ачухъ сесниинди ккудубк1урайи слогдиз абццу слог к1уру, хъа ачухъ дару сесниинди ккудубк1урайи слогдиз хъябкью слог к1уру.

Табасаран ч1алнаъ бязи гафар чиб слогариз жа-жара саягъариинди пай хьувализ лигну, мяна жигьатнаан жара шулу, месела: к1у-лин (тевбан падеж), к1ул-ин (йишван падеж). Мицисдар дюшюшариъ ачухъ сесниинди ккебгърайи сес опострофдиинди жара ап1уру.

Бик1баъ гафнан пай ц1ийи ц1арназ кючюрмиш ап1руган, думу слог-слогди кючюрмиш ап1уру: ли-хурайи, лиху-райи, лихура-йи.

Гафнан пай ц1арнаан ц1арназ гъабхруган:

1. 
   Саб гьярфнакан ибарат вуйи слог ц1арнан аьхириъ гъибтуз, ясана ц1ийи ц1арназ гшъабхуз шулдар.
   
2. 
   Эгер гаф опостроф али йишвлан кьат1 дап1ну кючермиш ап1ури гъашиш, думуган опостроф дивурдар.
   
3. 
   Гъушади гъюрайи сесер улупбан бадали вуйи кьюжли гьярфар жа-жара слогарик кахьру ва гьаддиз дурарикан саб гьярф заан ц1арнаъ айи слогдиъ гъибтну, тмуну гьярфнулан асккан ц1арназ кючюрмиш гъап1у слог ккебгъру: валлагь – вал-лагь, амма – ам-ма, ма-ар, кел-ле ва гь.ж. Хъа нефес хътру сесер улупбан бадали вуйи кьюжли гьярфар гаф кючюрмиш ап1руган жара ап1уз хай шулдар: да-ттар, никк-дин.
   
4. 
   Лабиал сес улупурайи гаф кючюрмиш ап1руган, чан улихь хьайи гьярфнахьан жара ап1уз шулдар: яркв-рар.
   
5. 
   Гафнан кьялаъ шубуб ачухъ дару сесер хъахьну гъюруган, дурар слогариз кьюб жюрейиинди пай ап1уз шулу: дарк-бар, дар-кбар. Мицисдар дюшюшариъ чиб-чпихъди хъахьрайи шубуб ачухъ дару сеснакан кьюб сабпи слогдиз хъа имбу саб кьюбпи слогдиз дахил ап1уб дюзди гьисаб ап1ура: швушв-маг, юк1вар, накьв-ар, яркв-рар, жакьв-ар, жакьв-лин, па-ччагь, мал-ла, де-е-еб-туб, маар-ччар, дар-цци, шу-раз, ра-ццар, бюр-кьюр, гарчч-лар, ди-лих-рур, Экб-ран, мурс-лин, Фар-хад, ухь'ин, ухь-ин.
   

Саб бязи ч1алариъ гафнан слогариъ айи ачухъ сесерикан сабдиъ (аьдат вуди, гафнан ччивраъ айи ачухъ сесну) миди вуйи слогариъ айи ачухъ сесериз, дурар чаз ухшар вуйидар ап1бахъди тясир ап1уру. Гьамци ччивраъ айи ачухъ сесну гафнаъ айи миди вуйи ачухъ сесер чахъди саб жергейиъ т1аъбаз ачухъ сесерин агьенг къанун к1уру.

Табасаран ч1алнаъ агьенг къанун вари гафариъ ва гьарган саб тяйин вуйи система вуди гъюрадар, хъа к1ул'инди вуйи дюшюшариъ алабхъура.

Глаголин ччивар аьдат вуди саб слогдикан ибарат вуди шулу. Ччиврахъ жюрбежюр суффикса рва префиксар хъаъну, гафнан ц1ийи формйир арайиз хуруган, ц1ийиди хъау сесну чан жергейиъ т1аъру: эъ – эдеъ, аьлхъ – мяаьлхъян, уч1в – удуч1в – муудуч1ван, ауб – адауб – ададауб – маадаан – адрауб.

Агьенг къанундиинди ччивран назук (улхьан жергейин) ачухъ сесери гафнаъ айи тмуну ачухъ сесерра назукдар хьуб ккун ап1уру, хъа гъалиндари (кьялхъян жергейиндари) гъалиндар хьуб ккун ап1ура.

Агьенг къанундин гьаму жюре исихъ хъайи дюшюшариъ алабхъуру:

а) существительнйирин гизаф кьадарнаъ: мал – малар, карк – каркар, сеъ – сеэр, мюрх – мюрхяр;

б) прилагательнйирин суффиксарик: ук1 – ук1у, ц1ар – ц1ару, кьян – кьяни;

в) глаголин вахт мялум дару формайин суффиксариъ: урх – урхуб, убк – убкуб, уьрх – уьрхюб, архь – архьуб, уьргъ – уьргъюб.

Къайд ап1уб лазим вуки агьенг къанундин гьаму жюре табасаран ч1алнаъ гизаф вахтари хайлин гафариъ уьбхюри шулдар: никк – никкар, кьул – кьули, ип – ипуб, гьерх – гьерхуб.

Амма этег ва гъурна нугъатариъ агьенг къанундин гьаму жюре литературайин ч1алнаът1ан артухъди алабхъуру: эъ – эуб (литературайин ч1ал), эуьб (гъурна нугъат), гъюрд – гъюрдар (литературайин ч1ал), гъюрдер (этег нугъат).
Ударение

Гафнаъ айи вари слогар ухьу сабси ушвниан адаури шулдархьа. Кьюб вая гизаф слогари гафариъ айи слогарикан сабнуб ухьу илзигну, гужалди ил дап1ну , ухьу ушвни ан адаурхьа, месела : хулаз, дугъу – к1уру гафариъ сабпи слогарт1ан кьюбпи слогар гужалди ушвниан адарурхьа.

Гьамци саб слог илзигну тмундарт1ан гужалди ушвниан адаъбаз ударение к1уру.

Чаин ударение алабхъурайи слогдиз ударение али, хъа имбудариз ударение алдру слогар к1уру.

Табасаран ч1алнаъ ударение гизафси гафнан аьжиримжи слогдиин алабхъуру: далдабу, афтафа, балабан, жаргъуб, аьлхъюб, кпик1уб.

Гизаф дюшюшариъ, дицистар гафар дигиш гъашишра ударение аьхиримжи слогдиина улт1убччвура: газгаз – газгазар, далдабу – далдабйир, марччлихъ – марччлихъан.

Табасаран ч1алнаъ ударение алабхъурайи слогдиз лигну, дидин хасият кьюб жюре шулу:

1) ударение аьхиримжи слогдиин алабхъурайиган, ударение ачухъуб шулу, ударение али слог ц1иб ярхири ушвниан адап1уру;

2) хъа ударение миди вуйи слогариин алабхъруган, дурар жикъиди ва зарбди ушвниан адауру, месела: Мина – мина, абсуб – абсуб, ац1уб – ац1уб.

а) Саб слогдин гафар аьдат вуди урхбаъ ударение алдарди к1уру, чпин кьяляхъ хъайи вая улихь хьайи гафарихъди сат1иди ушвниан адауру: инсан ву, саб кьадар.

б) Бязи кт1икьу гафариъ кьюб ударение хьубра мумкин ву: гъянигъузйир. Минди-тинди, бага-багахь.

Табасаран ч1алнаъ ударениейикан гьамциб мянфяаьт ктабгъура:

1) гафарин мяна жара ап1бан бадали: аьрхюб – уьрхюб, абсуб – абсуб, ургуб – ургуб;

2) гафнан грамматикайин формйир жара ап1бан бадали: илт1ик1ну (деепричастие) – илт1ик1ну (глаголин шубубпи класс улупбан форма), гъадагъур (причастие) – гъадагъуб (гъюз имбу вахтнан глагол), удуч1вури (причастиейин актив падеж) – удуч1вури (деепричастие).

Урус ч1алнаъ ударение улт1убччвруб шулу, урус ч1алнаъ ударение табасаран ч1алнан гафариът1ан гужлиб шулу.

Ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди гафнаъ арайиз гъюру дигиш'валар

1 Чаин али ударение жара слогдиина улт1убччву ачухъ сес гафнан кьялаъ гъядябхъюру: билих – билхи, мургул - (мургули) – мургли, мурсул – мурсли, шишал – шишлар ва гь.ж.

2. Гаф кьадарариз дигиш шлуган: ургам – ургмар, ляхин – ляхнар.

Къайд ап1уб лазим вуки, нагагь дупну ачухъ сес гъядябхъиш, гафнаъ чиб-чпихъ хъахьрайи ачухъ дару сесер, чиб ушвниан адауз гъулайсуздар вуди гъашиш, думу дюшюшдиъ ачухъ сес гъядябхъюрдар: гъюдрач – гъюдрачар (гъюдрчар), швушвмаг – швушвмагар, мургул – мурглар.

3. Бязи дюшюшариъ саб жерге гафариъ зяиф гъаши садар сесер тмундариз дюнмиш шулу, месела: хъял – хъюлу, хал – хулар.

4. Чаин али ударение улт1убччву у сес гафнан кьялаъ марцциди гъядябхъюрдар, хъа улихь хьайи сес лабиалламиш ап1уру: жакул – жаквлар, яркур – яркврар.

5. Дюднин абруптив ъ (гьямза) сес ачухъ сеснан улихь зяиф шулу, бик1баъ улупурдар, месела: маъ – маар, гъваъ – гъваар, пеъ – пеэр, хянаъ - хян'ан, сеъ – сеэр, швеъ – швеэр.
Стилистика ва ч1алнан культура

Ч1алнаъ айи гафар жа-жара дюшюшариъ жюрбежюр саягъариинди ишлетмиш ап1ури шулу. Гьаму саягъниинди ч1алнаъ чпиз стиль к1уру саб-швнуб жюре арайиз гъюра: халкьдин улхбан стиль ва бик1бан (китабарин) ч1алнан, концелярияйин, кагъзарин, публицистикайин, илимдин ва эдебиятдин яна художествойин литературайин стилар.

Бязи гафар, гафарин ибарйир ч1алнан хусуси вуйи жигьатариъ (улхбан ч1алнаъ, илимдин ч1алнаъ, бик1бан кагъзарин ва гь.ж.) гизафси к1ул'инди вуйи тясирлувал хъади шулу

Ч1алнан илимдин гьамцдар жюрйирикан яна стиларикан вуйи пайназ стилистика к1уру. Месела:

- газетарин яна публицистикайин ч1алнаъ: мухбир, макьала, газета, интервью ва гь.ж.

- илимдин ч1алнаъ: филологияйин илим, существительное, наклонение, подлежащее, сказуемое ва гь.ж.

- канцелярияйин ч1ал: шагьдат нама (свидетельство), акт, къайд ап1уб.

- шиърарин ч1ал: гьяйбатлу, гюлишан, гюзел, уткан, алагюзли, перишан ва гь.ж.

Улхбаъ ва бик1баъ гьаму стилар ктибтурайибдин мянайиз дилигну, дюзди уьрхбаз ва гафаринна келимйирин дюзди вуйи формйир ва къурулушар ишлетмиш ап1ури хьувализ ч1алнан культура к1уру.
Орфоэпия ва орфография

Чпи литературайин ч1алнаъ гафар ушвниан адаъбан вари саягъар тяйин ап1урайи къайдйириз сабишв'инди орфоэпия к1уру.

Табасаран ч1алнаъ орфоэпияйин асас къайдйир гьамцдар ву:

1) ачухъ сесналан ккебгърайи слогдин к1улиъ табасаран ч1алнан нугъатариъ жюрбежюр ачухъ дару сесер арайиз гъюру: ук1 – йук1 – вук1 – ъук1; урхуб – йубхуб – вубхуб – ъубхуб ва гь.ж.

Литературайин ч1алнаъ мицисдар дюшюшариъ слогдин к1улиъ айи ачухъ сесер гьарган марцциди, яна жара саб сесра хътарди урхуру.

2) чпин улихь гафнаъ аслиан айи ъ (гьямзайи) сес хъабхърайи дюшюшариъра ачухъ сесер зиихъ улупнайиганси урхуру: ипуб – ъипуб.

3) чаин али ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди гафнан сабпи слогдиан гъядахьу ачухъ сесер (чпи бик1баъ улупурашра улупурадашра), жикъиди ушвниан адауру: штар (шитар), хулар (хлар), фйир (фийир), хилар (хлар);

4) чип'ин али ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди гъядахьу ва чиб зяиф духьну жикъиди ушвниан адаъру ачухъ сесерин кьяляхъди гъюрайи ачухъ дару ЗИЛ сесер, чпин улихь лал сесер гьахьри гъахьиш, чиб бик1баъ гьар фици улупурашра, нефес хътру лал сесерси ушвниан адауру: хтар (х(у)ттар), фти (ф(и)тти), лихбу (лихппу), ухди (ухтти).

5) саб жерге гафариъ ачухъ дару сесер, чиб бик1баъ къайд дап1ну адаршра, кьюжалди ушвниан адауру: рякъяр (рякъкъяр). Ицци (ицц-цци), гъучагъ (гъуччагъ).

6) саб жерге фарс ва аьраб ч1алнаан гъафи гафариъ, хъа гьацира урус ч1алнаан гъафи гафариъ, чиб бик1баъ сажли гьярфариинди улупурайи ачухъ дару сесер нефес хътру сесерси ушвниан адауру: бахт (бахтт), Мухтар (Мухттар), парта (ппартта), перо (перо), тетрадар (ттеттрадар) ва гь.ж.

7) аьраб ч1алнаан гъафи саб жерге гафариъ а, аь (я) сесер ушвниан ярхиди адауру: мяълим, аьлим, залум, тяриф ва гь.ж.
Табасаран ч1алнан орфография

Гафар ва дурарин жюрбежюр формйир гьадму ч1алниинди бик1рудари сабси ва дюзди бик1уб гьарсаб литературайин ч1алнан асас шарт1арикан саб ву. Му метлебнахъ хъуркьбан бадали гьарсаб ч1алнаъ гафар дюзди дик1бан къайдйир ади шулу, вари гьаму къайдйириз сабйишв'инди орфография к1уру.

Орфография дюзмиш ап1бан асас къайдйир гьамрар ву:

1. 
   тарихи;
   
2. 
   морфологияйин ва
   
3. 
   фонетикайин принципар.
   

Гафарин орфография дурар чиб ушвниан адаъру саягъназ лигну тяйин ап1баз фонетикайин принцип к1уру.

Табасаран ч1алнаъ фонетикайин принципдиинди дюзмиш дап1найи орфографияйин къайдйирин мисалар вуди гьамцдар улупуз шулу:

1) гъафунза (гъафну+за), гъилицунва, адаунхьа, гъап1унччва ва гь.ж. сарпи ва кьюрпи касар улупру глаголин формйир, чиб арайиз гъюбан саягъназ лигну, гъафнуза, гъилицнуза, адаънуза, гъапнуза ва гь.ж. дидик1ну ккундийи. Амма дурар литературайин ч1алнан бинайиъ айи нит1рихъ нугъатнаъ сифте улупнайи саягъниинди ушвниан адаури ади хьпаз лигну, гьаму формйир бик1баъра гьаци улупуб кьабул дап1на.

2) ра, на, си, кьан ва гь.ж. гафар чиб к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр хьпаз лигну, жаради дидик1ну ккундийишра, улхбаъ дурар чпин улихь хьайи гьярфарихъди сат1иди ушвниан адаурайиган, дурар бик1баъра карсну дик1уру: думура, узуна уву, халси, думукьан ва гь.ж.

3) гафнаъ айи ачухъ гьярфар, чиб улхбаъ гъядахьиган, бик1баъ улупуб: хил – хли, сил – сли, хуб – хпу, хъилиц – хълицуб, лизишин – лизишну ва гь.ж., хъа дурар дигиш гъашиган, чиб ушвниан адаъруганси дик1уб: хъял – хъюлу, ц1а – ц1ин, юк1в – к1ва, чве – чвуччву ва гь.ж.

Гафарин орфография морфологияйин принципдиин биналамиш духьну тяйин ап1руган, дурар чиб ушвниан адаъруганси ваъ, хъа жюрбежюр грамматикайин категорйир улупурайи аффиксар гьарган сабси гъитри дик1уру.

Морфологияйин принципар:

1. 
   лихбу – лихппу, лихппан, шибар – шиппар.
   
2. 
   саб бязи жикъи гафар чиб улхбаъ улихь хьайи гафарик карсну дурарихъди сат1иди ушвниан адаъруган дигиш хьуб мумкин вушра, бик1баъ дурар ерхьруганси дик1урдар: думу ужур бай ву (литературайин ч1алнаъ) – думу ужур баю (улхбаъ), уьлра ча (улхбаъ – уьлла ча) ва гь.ж.
   
3. 
   саб жерге наречйир ди суффикс йи-си ушвниан адап1ури шулушра, бик1баъ дурариъ ди бик1уру: ужуди, уччвуди, марцциди ва гь.ж. (улхбаъ – ужуйи, уччвуйи, марццийи ва гь.ж.).
   

Гафар тарихи принципариинди дик1руган, я гаф ушвниан адап1бан саягъ, я гафнан морфологияйин хусусиятар фикирназ гъадагъурдар, хъа гьадму гаф улихьди бик1ури гъаши саягъниинди бик1уру (гьаму вахтари ушвниан гьаци адаури имдашра): дяъви, мяъна, мяълим.

Ц1ийи орфографияйин принципдиинди дурар гьамус гьамци дидик1ну ккунду: мяна, мялумат, дяви, мялим (яна ихь ч1алнаъ адру аьйн сес ъ-йиинди улупури имдар).

Морфология

Морфологияйиан лазим вуйи сиягь:

1. 
   Б.Ханмягьмадовдин «Табасаран ч1ал» педучилищейиз вуйи учебник. 1968 йис.
   
2. 
   5-6, 7-8 классарин учебникар.
   
3. 
   К.К. Курбанов «Морфология табасаранского языка». Махачкала. 1987 йис.
   

Фу ву морфология?

Инсанарин улхуб, ч1ал гафарикан ибарат ву. Амма фициб гьялнаъ гафар гъадагъишра, ихь улхуб ч1ал къайдайиз гъюрайинхъа?

Месела: Узуз саб фиткан вуш пуз ккундузуз.

Узу саб-сабдихъди аьлакьайиъ адраъди, чпин асул формайиъ гъитну гафарин гъварч ктухураза: ригъ, мархь, гвач1ин, дагълар, Маш, жик1уб, ачухъ, хът1ибгъу. Амма мици йиз улхуб къайдайиз гъюрадар. Улхбаъ гафар анжагъ чпин к1ул'инди ваъ, хъа жара гафарихъди аьлакьайиъ уч1вруган, гафарин ибарйир арайиз гъюру. Месела, узуз пуз ккунди айибдиин асас духьну зиихъ хъайи гафарикан гьамцдар ибарйир арайиз гъюра: дижик1найи дагъларихъан, мархьли дижик1найи, ачухъ маш, дагъларихъан хът1ибгъу ва гь.ж. Хъа гьаму ибарйирикан предложение дюзмиш ап1бан бадали мянфяаьт ктабгъурахьа: Мархьли дижик1найи дагъларихъан гвач1индин ригъдин ачухъ маш хът1ибгъу.

Гаф учв предложенйириъ жара гафарихъди аьлакьайиъ убч1вру вахтна, аьдат вуди дигиш шулу. Гьарсаб ч1алнаъ гафар дигиш хьпан хусуси вуйи къайдйир а. Гафар дигиш хьпан къайдйир аьгъю ап1ру илимдиз морфология к1уру.

Морфология ч1алнан гьякьнаан вуйи илимдин миди вуйи циркларихъди – лексикайихъди, фонетикайихъди ва синтаксисдихъди сигъди аьлакьалу ву, фицики диди гафар ва дурарин паяр аьгъю ап1ура (лексика), гафнаъ шулайи дигиш'валар сесерин кюмекниинди арайиз гъюра (фонетика), хъа гьадму дигиш хьувалари гафар предложенйириз сат1и хьпан къайдйир тяйин ап1ура (синтаксис).

Морфология аьгъю ап1ру вахтна, к1ул'инди вуйи ч1аларин хусуси вуйи формйир дюзди дик1биинра ляхин гъабхура. Гьаци вуйиган, морфологияйи гафарин орфография аьгъю ап1бан ляхниъра аьхю роль уйнамиш дап1на.

ва – кит1бан союз

хал – существительное

лизи – прилагательное

лигуб – глагол

-ки, -т1ан – послелог

уф! – междометие

ухди – наречие

йиц1удпи – числительное

думу – ччвурнан Ерин

-кьан, -к1ан, -т1ан – частицйир

Узуна Аьли дустар вуйча.

Узу – ччвурнан ерин (касс улупбан)

-на – союз (кит1бан)

Аьли – существительное

дустар – гизаф кьадарнан существительное

вуйи – глагол

-ча – послелог.

Ич хал гъулан гъирагъдихъ зурба нирин багахь ерлешмиш дубхьнайи.
Гафнан состав

Багахьлу гафар. Ч1алнаъ садар гафар тмундарикан аьмалназ гъюри шулу, месела: марчч, марччлихъан (марччли, марччар, марччлин), марччлихъанвал; урхуб, урхурайир, дурухуб, дурхнайиб; акв – аку, акушин, акуди, акувал ва гь.ж. гафар арайиз дуфна.

Гьамци саб гафнакан арайиз дуфнайи вари гафариз багахьлу гафар к1уру.

Багахьлу гафар саб гафнан жюрбежюр грамматикайин формйирихъди гъидикьуб хай шулдар, багахьлу гафарикан гьарубдиз чан хусуси лексикайин мяна а, месела: багъ – йимишдин гьарар кивнайи йишв (бистан), багъманчи – багъдиз гъуллугъ ап1урайи кас, багъманчивал – багъдиз гъуллугъ ап1ру касдин кеспи.

Ухьу кудухнайи гафар багахьлу, амма гьаруб к1ул'инди вуйи гафар ву, хъа багъдиъ, багъдиз, багъдихьинди, багъдихъ ва гь.ж. гафар вари саб гафнан жа-жара грамматикайин формйир ву, ва дурари, чиб гьар фуну формайиъ ашра, лексика жигьатнаан чпин уьмуми мяна уьбхюра.

Табасаран гафнан морфологияйин структурайиин тахминан вари ихь ч1ал ахтармиш гъап1у аьлимари ляхин гъап1ну (П.К. Услар, А.Дирр, К.Боуда, Л.Елемслев, Л.И. Жирков, А.А. Магометов, Б.Г. Ханмагомедов, К.К. Курбанов).

Амма жа-жара ч1алнан паяриъ гафнан состав сабдикан дарувализ (жюрбежюр хьувализ) ва ч1алнаъ кьюб основа хьпан принцип айивализ лигну, гафнан морфологияйин структура ахтармиш ап1баъ к1ул адабхъну адруб (ачухъ дубхьну адруб) гизаф имийи.

Кьюб основайин принцип (принцип двух основ) гьадму вуки, ччвур падеждиъ айи гаф актив падеж арайиз гъюбан бадали асул шула: бай – бали. Хъа актив падеж учв имбу падежарин асул шула: бализ, балин, балихь.

Табасаран гафнан состав ахтармиш ап1увал саб гьадму вуки, ухьуз аьгъюганси, гаф жара гафарихъди аьлакьайиъ убч1вган жюрбежюр грамматикайин формйириз дигиш шула: Баяр дагълариз гъушну. Дагълариъ йифар а. Дагълариин диф улубч1вна. Му предложенйириъ дагълар к1уру гаф дигиш шула. Гьаму гафнан дигиш шулайи пайну (-з, -ъ, -ин) гьадму гафнан жара гафарихъди айи аьлакьа улупура (му грамматикайин мяна шула), хъа гьаму гафнан дигиш даршулайи пайну (дагълари) дидин асас (лексикайин) мяна улупура.

Гафнан дигиш, чаъ грамматикайин мяна ай ива гафнан ц1ийи формйир арайиз хурайи пайназ аьхир к1уру.

Гафнан аьхир хътабгъиган гъубзрайи ва чав асас мяна (лексикайин мяна) улупурайи пайназ асул к1уру, месела зиихъ ктухнайи мисалариъ -з, -ъ, -ин гафнан аьхирар ву, хъа дагълари гафнан асул ву.

Кьат1'иди дупну ккундуки, табасаран ч1алнан асул ва аьхир анжагъ дигиш ап1уз шлу гафариъ улупура. Дурарик существительное, прилагательное, числительное, ччвурнан ерин ва глагол (причастиера кади) кахьра.

Существительнйир, прилагательнйир, числительнйир, ччвурнан еринар гизафси гизаф кьадарнан форма арайиз хпан бадали -ар, -яр, -дар аьхирар ишлетмиш ап1уру.

Сущ.: цал – цалар, мярх – мярхяр.

Прил.: ужу – ужудар, аьхю – аьхюдар.

Числ.: хьуд – хьудар, ургуб – ургудар.

Ччвур. ер.: йиз – йиздар, жара – жарадар.

Кас улупру глаголарин аьхирар кьадарналан ва вахтналан асиллу дарди жикъи дап1найи кас улупру ччвурнан еринарикан арайиз гъюру, месела: лихуб к1уру глаголин сабпи кас лихура-за (ялгъуз кьадар), лихурахьа – лихурача (гизаф кьадар).

Табасаран ч1алнаъ гафнан аьхирар вуди чпи склонение айи гафарин падежна кьадар улупрудар, хъа спряжение айи гафарин кас улупрудар гьисаб шулу.

Актив падеждин аьхирар:

-ли, -ди, -и, -у, -йи, -ну, -ни, -лу, -ри, -ру.

Багахьлу гафар чпи-чпихъди тевиш ухьуз дурарик уртахъ вуйи, Яна дурарик варидарик кади шлу саб пай бихъурухьуз: лиц, гъилицну, хълицу, гъилицнац, милицан, лицуб; ишуб, мишан, гъишну, ишрур, диришрур, ишбях.

Сабпи гафарин жергейиъ лиц к1уру пай, кьюбпи гафарин жергейиъ иш к1уру пай варишварик ка, вам у гафну асас мяна улупура. Гьаму вари багахьлу гафарин уртахъ вуйи пайназ ччив к1уру.

Гафнан ччив аьдат вуди дигиш шулдар. Амма табасаран ч1алнаъ саб жерге гафариъ ччив дигиш хьубра мумкин ву. Гафнан ччив гизафси чаин али ударение гафнан аьхириина улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди дигиш шулу: хал – хлу, хулу, гапур – гапрар, бик1 – кпик1уб, хъял – хъюлу.

Саб бязи гафариъ чпин асул формайиъ саб ччив, хъа миди вуйи формйириъ ваяя дидкан арайиз дуфнайи тмуну гафариъ жара ччив ади шулу: риш – шуру, шубар; чи – чуччу, чйир; гъюб – гъафну; лихуб – ляхин.

Гафнан ччив гафнан асулик кабхъру, амма гьаммишан дидиз барабар шулдар: аькьюл – аькьюлсуз.

Учв гафнан ччивраз барабар вуйи асулиз дюзмиш дарши, хъа чак ччивралан гъайри жара паяр кайи асулиз дюзмиш гъабши асул к1уру.

Дюзмиш гъаши асулар дюзмиш даршидарикан жюрбежюр морфемйир (морфема – гафарин мяналу паяр) хъаъри арайиз гъюру: хуш – нахуш, хуш'вал; лих – дилихуб, ляхин.

Дюзмиш гъабши асулиъ гафнан ччивран улихь хьайи ва чав гафнан мяна дигиш ап1ру пайназ префикс к1уру: ив – хъив, гъив, ккив, кив ва гь.ж., бирх – мибирхан, кибирх илбирх.

Префиксар табасаран ч1алнаъ гизафси глаголариъ алахьуру. Глаголариъ шлу префиксар аьдат вуди йишван падежарин аьхирариз барабар вуди шулу ва дурари гафнак гьадму аьхирари тувру мяна кап1ру: кип, ккип, гъип, илип.

Глаголарик ктарди миди вуйи ч1алнан паяриъ префиксар бязи фарс ч1алнаан гъафи гафариъ алахьуру: хуш гафар, нахуш инсан; чара, бейчара.

Дюзмиш гъабши асулиъ ччивран кьяляхъ хъайи ва чан гафнан мяна дигиш ап1ру пайназ суффикс к1уру: бирх – бирхал, ал – адлу, адлувал.

Суффиксар чпин хасиятназ дилигну кьюб группайиз жара шулу: 1) гафар арайиз хрудар ва 2) дурарин формйир арайиз хрудар: балугъ – балугъчи (ц1ийи гаф), итуб – итиш, итри.

Дюзмиш гъабши асулин гафнан ччивран кьялягъ гъяйи ва чав гафнан мяна дигиш ап1ру пайназ инфикс к1уру.

Табасаран ч1алнаъ халис инфикса радар. Инфиксар саягъниинди глаголарин ччивран кьялягъ гъяхьрайи класс ва кьадар улупру лишнар а: уьбх – уьрх, убхь – урхь – халис инфиксар вуди гьисаб ап1уз шулдар, фицики дурари гафнан асул мяна дигиш ап1урадар, хъа гьяракат ап1урайи субъектдин (подлежащеейин) вая чаин гьяракат улубч1вурайи объектдин (диш дополнениейин) класс вая кьадар улупура. Ухьу ип, хъип к1уру гафар гъадагъиш дурарин мяна саб дар. Хъ префикс хъап1биинди ип к1уру гафнакан жара мянайин гаф арайиз гъюра (танхлихъ хъип).

Хъа ишура, ибшура к1уру гафар гъадагъиш дурарин асул мянайи тафавут адар яна дурари кьюрибдира саб гьяракат улупура, ялгъуз гьяракат арайиз хурайи субъектдин класс улупура.

Префиксдиз, суффиксдиз ва инфиксдиз варидариз сат1иди аффиксар к1уру.

Саб гафнаъ кьюб шубуб префикс вая суффикс чиб-чпихъди гъюри хьубра мумкин ву: ит – дит, мидитан, идидитуб, мидидитан; аькьюл – аькьюлсуз, аькьюлсузвал, кадаувал, ц1ахуб – дац1рахуб, эдедеуб, меэдеан.