Куч1вуб Лазим вуйи литературайин сиягь

Гьуч1вбан ва гьудуч1вбан падежарилан гъайри, табасаран ч1алнаъ гьуч1вбан ва гьудуч1вбан тереф улупру падежар а. Дурар гьуч1вбан ва гьудуч1вбан падежарихъ -ди аьхир хъап1биинди арайиз гъюру ва дурари гьяракат наанди вая наънанди гъюраш, уьмуми тереф улупуру, месела: Дада гъваинади гъушну (тевай: Дада гъваина гъафну); Гъул'анди аьрабйир гъюра (тевай: Гъул'ан шагьриз гизаф рякъ адайи).

Гьуч1вбанна гьудуч1вбан падежарин ва гьуч1вбанна гьудуч1вбан тереф улупру падежарин арайиъ айи тафавут гизаф назукуб ву, амма дурар садар падежар дар ва саб тмунубдин йишв'ин ишлетмиш ап1уз шулдар. Месела, ухьу Дада гъваинади гъушну к1уруган, мушваъ ухьу дада гъушу уьмуми, бегьем якьин дару тереф къайд ап1урухьа: гьаму дюшюшнаъ дада гъваина душнадарди хьубра мумкин ву. Хъа Дада гъваина гъафну к1уруган, ухьу дада гъушу йишв якьинди къайд ап1урахьа.

Гьуч1вбан ва гьудуч1вбан тереф улупру падежар абстракт мянайиъди лап ц1ибт1ан ишлетмиш ап1ури шулдар (Дустрахъанди узу пул тувунза. Яв тахсир юлдшиинади миилипан ва гь.ж.).

Актив падеж

Йишван сикинвалин падежар Аьхирар: ъ, хь (гь), к, хъ, кк, гъ, ин.

Сат1ивалин падежар.Аьхир: ди

Гьуч1вбан тереф улупру падежар. Аьхир: ди

Гьудуч1вбан тереф улупру падежар. Аьхир:ди

Табасаран ч1алнаъ существительнйтр шула: дюзмиш гъашидар ва дюзмиш даршидар.

Гизаф существительнйир дюзмиш дархьидар ву: ригъ, ваз, руг, гъван, кюкю, гьяйван ва гь.ж. Амма бязи существительнйир дюзмиш гъашидар, яни жара ч1алнан паярикан арайиз гъафи существительнйир ву. Табасаран ч1алнан существительнйир ч1алнан жюрбежюр паярикан арайиз гъюру (глаголарикан, прилагательнйирикан).

Табасаран ч1алнан существительнйир гизафси суффиксарин кюмекниинди арайиз гъюру:

1) -ал, -ин суффиксар. Гьаму суффиксарин кюмекниинди глаголарикан саб жерге существительнйир арайиз гъюра: т1урк1уб – т1урк1ал, архуб – архал, бирхуб – бирхал, ахуб – ахин, лихуб – ляхин.

2) -вал, -шин суффиксар. Суффикс -вал табасаран ч1алнаъ варт1ан бегьерлу суффикс ву – дидин кюмекниинди вари существительнйир, глаголарикан ва прилагательнйирикан гизаф кьадарнан существительнйир арайиз гъюра: инсан – инсанвал, бай – байвал, лигуб – лигувал, ачухъ - ачухъ'вал. Хъа -шин суффиксдин кюмекниинди: ц1ару – ц1арушин, аку – акушин, меъли – меълишин ва гь.ж.

3) -бях, -бякь, -аьх (-ях), -рюх, -ац (-яц), -накъ, -акъ ва гь.ж. суффиксар: гуч1 – гуч1бях, ушв – ушвбякь, гагул – гаглац, бюркь – бюркьяц, ницц – ниццрюх, ч1уш – ч1ушнахъ ва гь.ж.

4) -жви, -шив суффиксар: Яхул – яхулжви, кьаби – кьабишив, Китай – китайжви, Этег – этегшив.

5) -чи, -бан, -хъан, -баз, -дар, -кар суффиксар. Инсандин пише кеспи улупуру: чекме – чекмечи, ччил – ччилибан, марчч – марччлихъан, къумар (карты) – къумарбаз (картежник), мулк (хозяйство) – мулкидар (помещик), тямягь – тямягькар.

Существительнйир префиксарин кюмекниинди табасаран ч1алнаъ текбирт1ан арайиз гъюрдар (бахт – бедбахтвал, чара – бейчара, лиц – гъилицнац).

Саб жерге существительнйир кьюб гафнан асул чиб-чип'ин иливбан рякъдиинди арайиз гъюра (т1убжакьв, гьац1ишвар, к1инт1маргъ, баяр-шубар, мутму, гъянигъузи, байвахт, Аьлисултан ва гь.ж.).

Прилагательное

Прилагательное чак предметарин лишнар, хусусиятар улупру гафар кахьру ч1алнан пайназ к1уру. Прилагательноейи предметарин жюрбежюр лишнар улупуру: ранг, т1яаьм, ери, аьхъюшин, манишин, форма (к1алиб) ва гь.ж. Месела: лизи ягълухъ, меъли вич, ижми ракк, гергми туп ва гь.ж.

Прилагательнйир асас вуди существительнйирихъ хъади шулу, амма дурар существительнйирихъди я кьадар, я падеж вая класс жигьатнаан дархьри шулдар: биц1и бай, биц1и баяр, биц1и дай, биц1и бали, биц1и дайраз ва гь.ж. Ялгъуз кьюб прилагательное (ужуб, уччвуб) чиб хъайи существительнйирихъди гьарган класс ва кьадар жигьатнаан дархьнади шулу: ужуб хюни, ужур инсан, ужудар инсанар; уччвуб ягълухъ, уччвур риш, уччвудар кюкйир.

Прилагательнйир аьдат вуди предложениейиъ определенйир вуди шулу: Мани мик1 хъиву. Мархьлин ч1атху ц1адлар ктахьуз хъюгъю.

Прилагательнйир составнан сказуемйирин ччвур пай вудира шулу: Гьяйван ужуб ву. Шубар аьхюдар ву.

Прилагательнйир чпихъ существительнйир хътардира ишлетмиш ап1урира шулу. Мицисдар дюшюшариъ дурари чпи существительнйирин йишв бисуру ва классариз, кьадарариз хъа гьацира падежариз дигиш хьуз хъюгъру: Кьабир гъвандиин деънайи. Абайи марччаринкан кьабиб гъубккну. Кьабидар гюмихъна уч духьнайи.

Чпин мянайиз дилигну прилагательнйир кьюб йишв'ина пай шула:

1. 
   ери улупбандар ва
   
2. 
   тялукьвалиндар.
   

Ери улупбан прилагательнйир улихь (чпи предметдиз саб дережайиъди хас вуйи лишнар улупбаз гюре) ц1иб, гизаф, лап, варт1ан ва гь.ж. дережа улупру гафар гьивуз шулу: лап аьхю йигъ, ц1иб мич1ли шид, гизаф аьхю хал, лап аькьюллу кас, варт1ан аькьюллу кас.

Ери улупбан прилагательнйири фициб? фицир? фицдар? к1уру суалариз жаваб тувру. Дидланра гъайри, ери улупбан прилагательнйирикан чахъ гьарган класс ва кьадар улупру ишарат хъади шулу -си частица хъап1ри, лишнин дережа улупру формйир арайиз хуз шулу: аьхю хал – аьхюбсиб хал, ужуб жихир – ужубсиб жихир, аьхю инсанар – аьхюдар инсанар ва гь.ж.

Тялукьвалин прилагательнйири чиб предметдиз гьарган саб вуйи дережайиъди хас вуйи лишнар (вахтназ, йишваз, саб мутму фиткан дап1найиб вуш, щлинуб вуш, гьаддиз тялукь вуйи лишнар) улупуру, месела: ерлу халкь, гагул хил, арччул жвуран, сачдин ляхин, абайин хал, бабан бай. дяхнин уьл.

Тялукьвалин прилагательнйири аьдат вуди фуну? (фунуб? фунур? фундар?), фтин? (фтинуб? фтинур? фтиндар?), шлин? (шлинуб? шлинур? шлиндар?) суалариз жаваб шулу ва дурар ери улупбан прилагательнйирси -си (-б, -р, -дар) частица хъайи формайиъ т1ауз шулдар, хъа нагагь т1аишра, дурарихъ лишнин дережа улупбан ваъ, хъа тевбан мяна хъади шулу (месела, тевай: ужубсиб вич ва чуччунсиб китаб, акусиб йигъ ва закуринсиб йигъ ва гь.ж.).

Числительное

Числительное чаз предметарин кьадар (количество) вая тартиб (порядок) улупру гафар дахил шулайи ч1алнан пайназ к1уру.

Числительнйири швнур? швнуб? швнудпи? швнубпи? фукьан? ва гь.ж. суалариз жаваб тувру.

Чпин мянайиз лигну, числительнйир кьюб йишв'ина жара шула. Чпи предметарин кьадар улупру числительнйириз кьадарнан числительнйир (саб, кьюб, варж, агъзур, йиц1ихьуб, варжна хьуц1ур ва гь.ж.), хъа предметарин тартиб, нубат, дурар гъюрайи къайда улупрудариз тартибнан числительнйир к1уру (сабпи, къадпи, варжпи ва гь.ж.).

Чиб кьадарнан числительнйирик, аьдатнан кьадарнан числительнйирилан гъайри, чпин мянайиз ва ишлетмиш ап1баз лигну юкьубсан хусуси вуйи группайин числительнйир кахьра:

1. 
   сат1и ап1бандар: кьюрид, юкьрид, хьурид ва гь.ж.
   
2. 
   жара ап1бандар: са-сар, шу-шубур, хьу-хьур ва гь.ж.
   
3. 
   зарбнандар: сабан, кьюбан, хьубан, варжбан ва гь.ж.
   
4. 
   дробдиндар: шубубдикан кьюб, хьубдик саб ва гь.ж.
   

1. 
   простойдар (аьдатнандар),
   
2. 
   ктикьдар ва
   
3. 
   составнандар.
   

Ктикьу числительнйир чиб кьюб ччивракан ибарат вуйи числительнйириз к1уру: йиц1исаб, йиц1ихьуб, сумч1ур, ургц1ур, миржц1ур ва гь.ж.

Составнан числительнйир чиб кьюб вая сабшвнуб к1ул'инди вуйи числительнйирикан ибарат вуйи числительнйириз к1уру: варжна саб, хьудваржна миржц1ур, агъзурна урч1вудваржна урч1уц1урна урч1вуб.

Предложениейиъ кьадарнан числительнйир чиб хъайи существительнйирихъди сат1иди предложениейин жюрбежюр членар вуди шулу: Баяриз ярхлаъ шубуб гьар гъяркъну. Хулаъ кьюр кас уч1вну.

Тартибнан числительнйир предложениейиъ определение вуди шулу: Учу университетдиъ кьюбпи курснаъ урхурача.

Чиб существительнйир хътарди к1ул'инди ишлетмиш ап1руган, числительнйири существительнйирин йишв бисуру ва муну дюшюшнаъ существительнйир предложениейиъ фуну членар шулуш гьадму членар вуди шулу: Шубурпири ч1алра к1урадайи. Командир сариин рази дайи.

Числительнйир предложениейиъ к1улин членар (подлежащее, объект) вая кьюбпи дережайин членар (дополнение, определение) шула.
Числительнйир арайиз гъювал ва дурар дюзди дик1уб

Числительнйир арайиз гъюбан ва дурар дюзди дик1бан швнуб-саб къайда а:

1. 11-дилан 19-диина гъяйиз вуйи ктикьу числительнйир кьюб ччивракан ибарат ву: йиц1 (йиц1уб) ва саб, кьюб ва гь.ж. Гьаму кьюб ччив чиб-чпик и-йиинди кит1ру ва гьаддиз дурар гьарган кьялаъ и ади, яни йиц1и хъади дик1уру: йиц1исаб (йиц1исад, йиц1исар), йиц1икьюб, йиц1ихьуб (-д, -р), йиц1иурч1вуб (-д, -р).

2. Йиц1уб ва къаб к1уру числительнйирилан гъайри, миди вуйи йиц1бар улупурайи ктикьу числительнйир классариз дигиш шулдар ва гьарган аьхириъ -р ади дик1уру: йиц1уб марчч, йиц1уд йис, йиц1ур кас; къаб, къад, къар, амма сумч1ур, ягъч1вур, хьуц1ур, йирхьц1ур, ургц1ур, миржц1ур, урч1вц1ур (тевай: сумч1ур марчч, сумч1ур йис, сумч1ур кас ва гь.ж.). Гьаму числительнйир текарин кьадар улупру числительнйирин ччиварихъ ц1ур (жикъи дап1найи йиц1ур) хъап1биинди арайиз гъюра: хьуц1ур – хьу-ц1ур (хьу-йиц1ур) ва гь.ж.

3. Варжар улупру ктикьу числительнйир чпик кайи текер улупбан числительнйирин, яна сабпи пайнан аьхириъ гьарган д ади ва варж карсну дик1уру: варж (садварж), кьюдварж, шубудварж, йирхьудварж (тевай: кьюдварж кас, кьюдварж хюни, кьюдварж йигъ).

4. Составнан числительнйир чпик кайи числительнйирихъ -на союз хъап1ри арайиз гъюру: варжна саб, агъзурна урч1вудваржна хьуц1урна саб, къанна хьур уста, варжна йирхьц1урна хьур эскер.

5. Агъзур, миллион, миллиард – к1уру числительнйир жаради дик1уру: агъзурна хьудваржна кьюб манат, хьуб миллиона хьудварж агъзур литр, кьюб миллиардна хьуб манат.

Агъзур к1уру числительное учв классариз дигиш шулдар, хъа дидин улихь гъюру числительнйир гьарган -д хъади дик1уру: хьуд агъзур, амма хьуб миллион.

6. Жара ап1бан числительнйир класс ва кьадар улупру ишарат дурарин текрар шулайи кьюбпи пайнак кади ва арайиъ дефис ади дик1уру: са-сар, хьу-хьур, шу-шубур ва гь.ж.

7. Зарбнан числительнйир къанажагъсуз классдин формайиъ айи кьадарнан числительнйирихъ -ан суффикс хъаъбан кюмекниинди арайиз гъюру: саб – сабан, къаб – къабан, йиц1уб – йиц1убан ва гь.ж. Миди вуйи формйириъ айи числительнйири -ан суффикс -бан суффиксдиз илт1ибк1уру: сумч1ур – сумч1убан, варж – варжбан, агъзур – агъзурбан.

Сат1и ап1бан числительнйир -иб, -ид (классдиз лигну) суффиксдин кюмекниинди арайиз гъюру: кьюб – кьюбиб, кьюр – кьюрид, шубрид, шубиб.

Мисалариан рякъюрайиганси, кьюб слогдин числительнйири ударение -иб, -ид суффиксариина улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди, чалан ударение улт1убччву ачухъ сес гъядябхъюру: юкьур – юкьрид, миржиб – миржбиб ва гь.ж.

8. Дробдин числительнйир жаради дик1уру: хьубдик кьюб, шубуб тамам йиц1убдик шубуб ва гь.ж.

9. Тартиб улупбан числительнйир кьадар улупбан числительнйирикан -пи суффикс хъап1биинди арайиз гъюру: саб – сабпи, къаб – къабпи, хьур – хьурпи. Гьаму суффикс чан бинайиан тартибнан числительнйир арайиз хури гъаши гъапи к1уру гаф жикъи хьуп'инди арайиз гъафиб ву.

Гъапи ва гьацира к1уру гафар гьамусра тартибнан числительнйир арайиз хупан бадали ишлетмиш ап1уз шули ими: саб к1уру, шубуб гъапи. Амма дурар -пи хъайи формайиъ ч1алнаан, иллагьки бик1баъ, арайиан адагъура.

10. Тартибнан числительнйир чиб дигиш шлуган, чиб существительнйирин йишв'ин ишлетмиш шлуган, классариз ва кьадарариз прилагательнйирси дигиш шулу. Гьарган -д хъайи формйирихъ -ар аьхир хъап1биинди арайиз гъюру: сабпи класс, сабпиб, сабпидар, сабпидари, сабпидарин, сабпидариз.

Ччвурнан ерин, чак предметар, дурарин лишнар, дурарин кьадар ччвур дибисну дарк1ури, анжагъ уьмумиламиш ап1бахъди дурар улупру гафар кахьру ч1алнан пайназ к1уру. Гьаддиз ччвурнан еринди фу улупураш саб аьлакьалу текстнаъ (контексдиъ) лигуз шулу: Аба шагьриан гъафну. Тевриздиз дугъу марцци шал гъабхну. Адашди Сулеймандиз кьюб туп гъахну. Дугъу (яна адашди) Мисрийизра гьадмукьан (яна кьюб) тупар гъахну.

Предложениейиъ ччвурнан еринари, чпи эвез ап1урайи гафари фициб роль гъабхураш, гьациб роль гъабхура (яни существительнйир, прилагательнйир, числительнйир фуну членар вуди шулуш, гьадрарра гьадму членар вуди шулу). Чпин мянайиз ва дигиш хьпан хусусиятариз лигну ччвурнан еринар асас вуди миржиб разряддиз жара шула:

1. 
   Кас улупрудар (личные) – узу, уву, думу, ухьу, учу, учву, дурар.
   
2. 
   Хътакбандар (возвратные) – жвув, учв, чиб.
   
3. 
   Эйсивалиндар (притяжательные) – йиз, яв, дугъан, дидин, дурарин, ичв, чан, чпин.
   
4. 
   Улупбандар (указательные) – му, гьаму, гьациб, гьацир, тму, гьатму, куму, гьаккму, гъуму, гьагъму, мицир, мициб, гьатцир, гьаккцир, гьаккциб, гьагъцир, гьагъциб.
   
5. 
   Гьерхбандар (вопросительные) – фуж? фу? фуну? фунуб? фунур? фицир? швнуб? швнуд? швнур? фукьан? фукьанур? фукьануб? фукьандар?
   
6. 
   Тяйинвалиндар (определенные) – бютюн, гьаман, вари, гьар, гьарсаб, гьарсар, гьарсад, жара, башкъа.
   
7. 
   Тяйиндарудар (неопределенные) – фуж-вуш, фу-вуш, швуб-саб, швнур-вуш, бязи, фицир-вуш, фук1а, касра, саркьан, сарра.
   

Глагол предметдин гьяракат вая гьял улупру ч1алнан пайназ к1уру. Месела: Бай икриъ лицура. Шуру ккурттар урччура. Аба айвандихъ дахъна.

Предложениейиъ глагол гизафси сказуемое вуди шулу. Глаголиз сказуемоейиз хас вуйи грамматикайин лишнар: наклонение, вахт, кас, класс ва кьадар улупуб хас вуди шулу.

Месела: Узу ат1нар урхураза к1уру предложениейиъ сказуемое вуйи урхураза к1уру глагол хабар тувбан наклонениейиъ а, диди гьамусдин вахт, къанажагълу класс, 1-пи кас ва ялгъуз кьадар улупура.

Чпин грамматикайин мянайиз лигну глаголар шубуб йишв'ина пай шула: улдуч1вру, улдудуч1вру ва кьялан жюрейин глаголар.

Улдуч1вру глаголарихъ учв гьяракатнан тясирнакк ккабхърайи, яна гьяракат чаина алабхъурайи объект хъауз шулу: Шуру халачи убхура. (Шуру гьап1ра? – убхура, убхура фу? – халачи (объект (диш дополнение)).

Сунайи гъабар жик1ура.

(улдубч1вру)

Багъири ук1 убшвура.

Улдудуч1вру глаголари улупурайи гьяракат жара предметдиина дишди алабхъурдар ва дурарихъ объект хъап1уз шулдар, месела: Наржигьан дахъна. Думу кет1ерццна.

Саб жерге глагола раки, дурар чпин мянайиз лигну, гагь улдуч1врудар ва гагьсана улдудуч1врудар вуди шулу: Лампа убгура. Шуру кагъаз убгура. Душман йик1ура. Ихь эскри душман йик1ура.

Мицисдар глаголариз кьялан жюрейин вая улдуч1вру–улдудуч1вру глаголар к1уру. Кьялан жюрейин глаголарик йик1уб, йихуб, ургуб, ерццуб, ч1ябгъюб, урхьуб, жабгъуб, либцуб ва гь.ж. глаголар кахьра.

Чпин тамамвализ лигну глаголар мяналу ва кюмекчи глаголариз жара шула. Мяналу глаголарихъ чпин тяйин вуйи мяна хъади шулу ва дурар предложениейиъ к1ул'инди вуйи членар вуди шулу, месела: Мялим хулаз гъушну. Закур чуччухьна муштулугъ хъубкьди. ва гь.ж.

Кюмекчи глаголарихъ гьарган саб тяйин вуйи мяна хъади шулдар, дурарин мяна чиб хъайи гафарин мянайикан астллу вуди шулу. Кюмекчи глаголар глаголин жюрбежюр формйир арайиз хуз вая предложениейиъ айи гафар аьлакьайиъ т1ауз ишлетмиш ап1ури шулу ва к1ул'инди дурар предложениейин членар вуди шулдар. Месела: Дагъдин к1ак1ар аку шула. Гьатмагьа гъул рябкъюри а.

Къайд ап1уб лазим вуки, кюмекчи глаголар аслиан мяналу глаголар вуди гъахьну ва бязи дюшюшариъ гьамусра дурар чпин асул мянайиъ ишлетмиш ап1ури ими. Месела: Дугъан жибдиъ дафтар а. Бабу жук ап1ура.

Чпин арайиз гъюбаз лигну глаголар простойдар, ктикьдар ва составнойдар шулу.

Простой глаголар саб ччивракан ибарат вуди шулу: гъахуб, гъушну, лихуб, гъапну, гъюб ва гь.ж.

Асул глаголик кюмекчи глаголарин жюрбежюр формйир кит1биинди арайиз гъафи глаголариз ктикьу глаголар к1уру, месела: лигурайи (лигури айи к1уру гафарикан арайиз гъафиб ву), к1урашул (к1ури а шул) ва гь.ж.

Чиб кьюб-шубуб кидикьну адру, жа-жара гафарикан ибарат вуйи глаголариз составнан глаголар к1уру: уч ап1уб, сат1и хьуб, юк1в улубкьуб ва гь.ж.

Глаголариз чаз хас вуйи грамматикайин лишнарихъди (наклонение, вахт, кас, класс ва кьадар улупру лишнарихъди) сабси швнуб-саб хусуси формйирра а (асул форма, мураднан форма, деепричастие, причастие, инкарвалин форма ва гь.ж.).

Синтаксисдин гьякьнаан гъаврикк ккауб

Гьарсаб ч1алнан грамматика дидин кьюб пайну – морфологияйи ва синтаксисди арайиз хура. Табасаран ч1алнан морфология ухьу аьгъю дап1ну ккудубк1ну, гьамус синтаксисдихъ хъюгърахьа. Морфологияйи, ухьуз мялум вуйиганси, ихь ч1алнаъ гафар дигиш хьпан къайдйир тяйин ап1ура. Амма гафар ухьу ч1алнаъ к1ул'инди, саб-сабдихъди аьлакьайиъ т1ат1раъди ишлетмиш ап1ури шулдархьа. Ухьу гафар предложенйириз сат1и ап1урхьа ва гьадму гафар предложениейиъ тяйин вуйи къайдйириинди кит1ри аьлакьалу ап1урахьа. Гьаму саягъниинди гафар предложениейиз сат1и хьпан къайдйир тяйин ап1ру, яна предложениейин гъурулуш аьгъю ап1ру, грамматикайин разделиз синтаксис к1уру.

Синтаксисдиъ ч1алнан гьамцдар асас вуйи уьлчмйир аьгъю ап1уру: гафарин ибара, предложение (ва гьацира дидиъ дивру пунктуацияйин ишарйир).
Гафарин ибарйир ва дурарин жюрйир

Гафарин ибарйир пну, чиб грамматика жигьатнаан тешкиллу вуди, саб мутму, гьяракат ва гь.ж. хъанара ачухъ ап1бахъди улупуз ишлетмиш ап1урайи кьюб вая саб швнуб гафнан ц1игъназ к1уру. Дурар, асас гафнахъ дидкан асиллу вуйи, яна думу ачухъ ап1урайи, гафар хъаъри, арайиз гъюру. Мисалар: шид – мани шид, гъюргъми шид, гъабгъу шид; урхуб – дарс урхуб, китаб урхуб, кагъаз урхуб; аьхю – гизаф аьхю, лап аьхю ва гь.ж.

Ибарйириъ айи асас гаф ч1алнан фуну пай вуш, гьаддиз дилигну, дурар глаголиндариз, существительноейиндариз ва гь.ж. пай шулу, месела: ц1ару хюни, уч1вру хут, аьзиз вуйи дуст (существительноейин ибарйир); кагъаз бик1уб, хамхар дябхюб (глаголин ибарйир); гизаф шад, лап ужуб (прилагательноейин ибарйир) ва гь.ж.

Гафарин аьдатнан ибарйир фразеологияйин ибарйирихьан жара ап1уб лазим ву. Аьдатнан ибарйир азаддар ву, яна дурар гьарган чиб-чпик кит1найидар дар, дурариъ айи гафар жара гафарихъдира рягьятди ишлетмиш ап1уз шулу, дурарикан гьаруб к1ул'инди предложениейин член вуди шулу, хъа фразеологияйин ибарйир к1уруш дурумлудар ву ва дурар чиб-чпихьан жара ап1уз шулдар. Месела, эгер ухьу деве гъубшну ва зегьле гъубшну к1уру ибарйир гъадагъиш, сабпиб азадуб ву: фу? – деве (подл.), гьап1ну? – гъубшну (сказ.), хъа кьюбпи дурумлу, яна фразеологияйин, ибара ву ва думу сабпибси жара ап1уз шулдар, фицики дидик кайи кьюбиб гафнура сат1иди саб понятие ачухъ ап1ура.

Гафарина гафарин ибарйири гафарин жюрбежюр формйирин, дурар чиб-чпихъди хъпалгбан ва интонацияйин (нугъатнан) кюмекниинди улхбан ч1алнан варт1ан биц1и вуйи уьлчмйир арайиз хуру, месела: К1ару дифар улуч1вну. Завар гъарахну. Мархь убгъуз хъюбгъну. Гьамци гьам грамматика, гьам интонация жигьатнаан дюзмиш дубхьнайи ва чав саб тамам вуйи фикир ачухъ ап1урайи ч1алнан уьлчмейиз предложение к1уру.

Улхбаъ гьарсаб предложение тмунубдихьан интонация дигиш хьуп'инди нефес хътабгъбан бадали сес хътубт1биинди, хъа бик1баъ пунктуацияйин ишарйириинди жара ап1уру, месела: Ригъ гьудубч1вну. Диди аьтрафар аку гъап1у. Ярквраъ гьараригъян жакьварин мукьмар ерхьуз хъюгъу.

Гьарсаб предложениейиъ улхурайири чав к1урайибдихъди ап1урайи рафтар ачухъ ап1ури шулу, месела: Ярквраъ хюрчабан лицура к1уру предложениейиъ улхурайири саб ляхникан хабар тувра; Уву наан гъахьунва? к1уру предложениейиъ улхурайири саб ляхнин гьякьнаан гьерхра; Багахьна гъач к1уру предложениейиъ амур ап1ура ва гь.ж.

Улхурайирин чав к1урайибдихъди вуйи рафтар жигьатнаан предложенйир хабар тувбан, гьерхбан, амур ап1бан ва гьерхбан предложенйириз жара шула.

Кпикьу предложениейин гьякьнаан уьмуми гъаврикк ккауб

Учв кьюб вая саб швнуб простой предложенйирикан ибарат дубхьнади, мяна жигьатнаан битав вуйи саб фикир ачухъ ап1урайи предложениейиз кпикьу предложение к1уру, месела: Хьадукар улубкьна, амма гьавйир мани шуладар. Дабалгна ихь уьлке гьамус, имдар ухьухь касиб-аьжуз.

Кпикьу предложениейик кайи простой предложенйирин арайиъ айи аьлакьйир кьюб жюрейиндар шулу: табигъсузвалиндар ва табигъвалиндар.

Кпикьу табигъсуз предложенйир пну чиб саб-сабдикан асиллу дару, барабар простой предложенйирикан дюзмиш духьнайи ктикьу предложенйириз к1уру, месела: Рябкъювал а уршун гьариз, хъа мянфяаьт адар дидкан. Сабпну мик1ар хъивну, ва к1ару дифари зав алабц1ну. Гагь мик1 хъивуйи, гагь табиаьт хъанара сакит шуйи.

Ктикьу табигъ предложенйир пну чиб саб-сабдикан асиллу вуйи, саб тмунубдиз табигъ вуйи простой предложенйирикан дюзмиш духьнайи ктикьу предложенйириз к1уру, месела: Эгер сел мина хъубкьиш, ихь хьадар пуч хьиди. Кючйиригъ каскьан рякъюри адайи, гьаз гъапиш мегьел лап ухди вуйи. Хялар гьяятдиъ уч1виган, дурарин улихьна адаш удуч1вну.

Ктикьу предложенйирик кайи простой предложенйир чиб чпик гизафси союзариинди, союзвалин гафариинди ва гьацира союзар ктардира кит1ру.

Табасаран ч1алнан пунктуация урус ч1алнан пунктуацияйин бинайиин алди дюзмиш дап1на, амма диди табасаран ч1алнан предложениейин гъурулушдиъ айи хусусиятар фикирназ гъадагъна.

Табасаран ч1алнаъ гьамцдар пунктуацияйин ишарйир ишлетмиш ап1ура: точка, дих ап1бан ишара, гьерхбан ишара, запятая, точкана запятая, кьюб точка, тире скобкйир, кавычкйир ва шушуб точка (яна гизаф точкйир).

Точка дивру:

1. 
   Хабар тувбан предложениейин аьхириъ.
   
2. 
   Умунди дупнайи амур ап1бан предложениейин аьхириъ.
   

1. 
   Дих ап1бан предложениейин аьхириъ.
   
2. 
   Кьат1'иди дупнайи амур ап1бан предложениейин аьхириъ.
   
3. 
   Обращенйирихъ.
   
4. 
   Междометйирихъ.
   

Гьерхбан предложенйирин аьхириъ.

Запятая дивру:

1. 
   Саб жинснан членар саб-сабдихьан жара ап1бан бадали.
   
2. 
   Жара ап1ру кьюбпи дережайин членар жара ап1бан бадали.
   
3. 
   Обращенйир жара ап1бан бадали.
   
4. 
   Аралугъ гафарна предложенйир жара ап1бан бадали.
   
5. 
   Междометйир жара ап1бан бадали.
   
6. 
   Кпикьу табигъсуз предложениейик кайи предложенйир саб-сабдихьан жара ап1бан бадали.
   
7. 
   Кпикьу предложениейиъ табигъ предложение к1улин предложениейихьан жара ап1бан бадали.
   
8. 
   Союзар ктру кпикьу предложениейик кайи предложенйир саб-сабдихьан жара ап1бан бадали.
   

Кпикьу предложениейик кайи гизаф гьат1арццу предложенйир чиб-чпихьан жара ап1бан бадали.

Кьюб точка дивру:

1. 
   Сат1и ап1ру гафарихъан гъюрайи предложениейин саб жинснан членарихъ.
   
2. 
   Союзар ктру кпикьу предложениейиъ чак сат1и ап1ру гафар кайи предложениейин улигь.
   
3. 
   Диш улхбахъ ва цитатйирихъ.
   

1. 
   Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ (му, магьа гафарин улигь).
   
2. 
   Предложениейин саб жинснан членарихъан гъюрайи сат1и ап1ру гафарин улигь.
   
3. 
   Предложенйир жара ап1бан бадали.
   
4. 
   Союзар ктру ктикьу табигъсуз ва ктикьу табигъ предложенйириъ.
   
5. 
   Диш улхбахъ хъайи авторин гафар жара ап1бан бадали.
   
6. 
   Абзацдилан ккебгърайи диш улхбан улигь.
   
7. 
   Абзацар хътарди туврайи диш улхбарин арайиъ.
   

Аралугъ предложенйир жара ап1бан бадали.

Кавычкйир дивру:

1. 
   Абзацар хътарди туврайиган, диш улхуб жара ап1бан бадали.
   
2. 
   Цитатйир жара ап1бан бадали.
   

Улхуб ккудудубк1увал вая кьат1 хьувал улупбан бадали.