Курбаналиев бауржан умурзакович

Кескіндеме сабағында акварель, гуашь бояуымен жұмыс жасау іскерліктілігі мен дағдысын қалыптастыру басты мақсат болып табылады. Тақырыптық және шығармашылық натюрморт, табиғат, портреттік жұмыстарды бейнелеуде пайдалану мен түстану негіздерімен танысу. Композиция заңдылықтары мен суретші шығармасының негізінде танысу, бұл заңдылықтарды оқушылардың шығармашылық композициясында қолдану. Бейнелеу өнерінің әртүрлі техникасымен танысу. Оқушылардың ой-өрісі мен көркем бақылауын жетілдіру қарастырылады.

Сәндік-қолданбалы өнер бағдарламасы бойынша шығармашылық әрекеттерінің бірнеше түрі кіреді: мүсіндеу, көркем безендіру, тоқыма, әшекейлеу, матамен жұмыс, ағаш, тері, металл және т.б. жұмыстар. Шығармашылық жұмыста қолданылатын материалдардың әртүрлілігіне қарамай cәндік композиция құрылымы, өрнекті форманы өзгерту немесе орнын алмастыру әдістері, үйлесімділік құрып дұрыс бағдар ала білудегі заңдылықтарды нақты білу оларды біріктіреді.

Оқушыларға бейнелеу өнеріндегі мотив, стиль, форма, пропорция, гармония, ырғақ жайлы ұғымдар беріледі. Оқушылар cәндік өнердің мотивтерін пластикалық ерекшеліктерін берудегі бейнелеу әдістерімен танысады, күрделі түстік үйлесімділік құруда, фактураны ұқсастырып құрастыруға үйренеді.

Бастауыш мектептің бағдарламасы бойынша сабақ интеграциялы-кешенді түрде төмендегідей тақырыптарды қамтиды: бояу түстерінің жүйесі мен түстік палитарының негізгі ұғымдармен танысу; графикалық файлдар форматымен таныс болу; графикалық бейнелерді редакциялау тәсілдері; графикалық элементтермен құжаттарды көркем безендіру және оларды баспа жүйесінде полиграфия пайдалан; графикалық ақпараттарды енгізу мен шығару әдістері көркем мәдениет мазмұны сұлулық пен тіршіліктің мәні, табиғат және т.б. тіршілік құндылықтары жайлы ұғымдарды барлық өнер түрлерінің құралдарына айналдыратын әлемнің тұтас көркем моделі ретінде қабылдау; адам санасының қалыптасуы мен тұға дамуының кезеңдерін түсіну.

Бастауыш білім беретін қосымша бағдарлама топпен немесе жеке жүргізілетін факультативтік және арнайы курстарды ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. Оны мектеп дайындайды және білім беретін жергілікті атқару ұйымдары бекітеді. Бейнелеу өнері сабақтары оқушының сезімдік, әсерлі – тұтастық, эстетикалық қабылдау қабілеттерін дамытады. Көркем бейнелі ойлауы мен көркем – шығармашылық қабілеттерін жетілдіреді. Бейнелеу өнері пәні арқылы композиция құрудан шындықты бейнелеу сәттерін жан дүниесімен сезіну қабілеттерін қалыптастырады. Бастауыш мектепте баланың кескіндеме, композиция, cәндік-қолданбалы өнер және мүсіндеу секілді әртүрлі техниканы меңгеру жұмыстары ойластырылады.

Оқушының көркем бейнені қабылдауы мен жасауы білім, іскерлік, дағдыларды меңгеру ғана емес оған жетудің қажетті құралы ретінде басты мақсат болып саналады. Бейнені кеңістікте орналастыруды ескере отырып қарапайым геометриялық дене құрудан бастап тақырыптар мен оқу міндеттерін кезең бойынша күрделендіру. Конструктивті құрылған және реңі жағынан күрделі тақырыптық натюрмортты бере білу әрі кеңістікте орналастыру.

Сәндік-қолданбалы өнері түрлерінің, қарапайым орындау техникасын меңгеру, стилизация кезеңдері, өрнектік композиция жасай білу. Бастауыш мектеп оқушыларының бейнелеу өнерінің шығармашылық жұмыстарында ескеретіні композицияның негізгі заңдылықтары, түстануды, перспективаның ашық ауадағы, сызықтық негізгі заңдылықтарын, графика, кескіндеме, мүсіндеу, cәндік–қолданбалы өнер материалдарын пайдалана білу. Оқушылар қағаз бетіне композицияны сауатты құру және көрсетуді, әртүрлі орындау техникасын пайдалана отырып өз композициясының ой – түйінін көрсету. Графика түрлерін білуі әртүрлі материалдардағы суреттің мәнерлеу құралдары, графика өнері шығармаларының бейнелі сипаттамасын табу, салыстыру жасау әдістерін меңгеру. Тақырыптық натюрморт салуды кезең бойынша орындау заттардың көлемін көрсету, сурет салуда әртүрлі графикалық материалдарды пайдалануды, адам денесін тепе – теңдікті сақтай отырып эскиз жасау жұмыстарын орындауды, композиция заңдылықтарын сақтай отырып табиғатты бейнелеудің шығармашылық жолдарын бірізділікпен орындауды үйрену.

Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту барысында үнемі білім, іскерлік және дағдының тұтас жүйесінің дұрыс қалыптасуына ықпал жасайды, әр түрлі пәндерден алған білімін шығармашылық жұмыстарында орынды қолдана білуге әсер етеді, яғни:

- оқу пәндері арасындағы өзара байланыстың дамуы;

- ғылыми дүниетанымның қалыптасуы;

- білім мазмұнының барлық құрамды бөліктерінің байланысын кеңейту;

- жан-жақты көркемдік білім беру жүйесінің барлық салаларын кешенді жүзеге асыру т.б..

Шығармашылық ізденіс оқушының өзін -өзі тануға ұмтылу, ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйрену. Ұстаздың сабақ берудегі басты мақсаты баланы бастауыш сыныптан бастап, шығармашылық жұмыстарына қызығушылығын тәрбиелеу. Балалар салған суреттерден сызықтар мен штрихтарды, жиектеме мен түсті дақтардың ерекше бай әлемін кездестіруге болады. Сонымен қатар таңдаған тақырыптарының мазмұнын тікелей қатысы мен болған оқиғаны қабылдаудың өзгешелігі және оны қағаз бетіне бейнелеу тәсілі де адамды қуантпай, таң қалдырмай қоймайды.

Бейнелеу әрекеті жас суретшінің көңіл-күйі мен сезімін беру үшін үлкен қызмет етеді. Бала қолына қылқалам мен бояу алған кезде ол өзін және өзгелерді толғандыратын оқиға мен көріністерді қағаз бетіне түсіруге ұмтылады. Бейнелеу әрекетінің нәтижелері баланың сурет салу шығармашылығының мәселелерімен айналысатын зерттеушілердің қызығушылығын осы кезге дейін толғандырып келді және әлі де толғандыру үстінде. Бастауыш сынып оқушыларымен жұмыс жасауда теориялық талдау қорытындылары мен өзіндік бақылауларды пайдалана отырып, оқушының білім, іскерлік пен дағдыларын арттыратын бейнелеу әрекетіндегі, яғни сурет салудағы әдіс-тәсілдерді ұсынуды жөн көрдік.

Бірінші сыныпқа келген оқушылардың бейнелеу әрекетіндегі ,тілік пен дағдылар деңгейінің арасында алшақтықтың өскені байқалады. Алғашқы жұмыстарда-ақ сурет салумен жүйелі түрде айналысытын оқушының биік деңгейі мен енді ғана сурет салуды бастаған оқушы арасындағы әлсіз дамыған деңгейді айқындау қиынға соқпайды.

Сол себепті, оқушылардың әртүрлі даму деңгейлерін бірдей ұстау, яғни сурет салу деңгейі төмен оқушының қарапайым көркемдік қабілеттерін дамытумен көркемдік әрекет деңгейі биік оқушының қабілеттілігін әрі қарай жетілдіруге жағдай жасайтын мұғалім үшін қиынға соғатыны мәлім.

Бұл міндетті жүзеге асыру үшін, сынып оқушыларын бірнеше топтарға бөлу арқылы, яғни жақсы сурет салатын оқушымен бейнелеу дағдысы нашар дамыған оқушылармен біріктіре отырып өткізу тиімді болмақ.

Себебі, жақсы сурет салатын оқушы дайындығы нашар оқушыға оның жанында немесе алдында отырып, сурет салудың қарапайым орындаушылық амалдарын еріксіз көрсетеді. Бұл жерде сурет салмас бұрын салынатын суреттің ой-түйінін құрылымдарының шешімін айтып талқылаған жөн, сонда дайындығы нашар оқушы жақсы сурет салатын оқушының суретіне қарап көшірсе де өзінің жеке ой-түйінін сақтап қала алады. Ал суретті жақсы салатын оқушыға көркем бейнені айқындау, анығырақ етіп көрсетуге мүмкіндік беретін бір емес, бірнеше амалдарды қолданумен байланысты күрделенген тапсырмалар беру қарастырылады. Оқушылармен жұмыс жасағанда мұғалімнің де әрбір балаға жеке айтып жатпай-ақ уақытты үнемдеуге мүмкіндігі артады.

Осындай іс жүзіндегі жұмыстар кезінде сыныпта сурет салу барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолы болып табылатын бір-бірімен сөйлесіп, ой бөлісіп қарым-қатынас жасауы да пайдалы.

Сол себепті өзімен парталас достарының дер кезінде айтқан кеңесі бейнелеудің кейбір өзіне тән бөлшектермен толықтырылып, байытылып отыруына септігін тигізеді. Оның себебі сынып оқушыларының назарын бейнелерді дұрыс салуға деген қызығушылығын арттыруға эмоциялық көңіл күйін келтіріп көркемдік шығармашылығын дамытуға өз кезегінде жақсы нәтижелер береді.

Бейнелеу іс-әрекетін қамтамасыз ететін және осы іс-әрекеттер құрайтын қасиеттер белгілі бір көңіл - күй болып табылады.

Бейнелеу іс-әрекетіне қабілеттілік әр адам бойында дамыған болуы мүмкін. Бірақ осы іс-әрекетке туа біткен жақсы нышандары бар адам өнер саласында шығармашылық пен жұмыс істей алатындай дәрежеге дейін қабілетін дамыта алады. Бұл кезде қолайлы нышандары неғұрлым аз адамдар қабілетін заттарды сауатты бейнелей алатындай дәрежеге дейін ғана дамыта алады.

Қазіргі уақытта балаға біліммен қатар, өмірде қолдана білетін, көпшілікпен араласа алатын, ішкі мәдениеті, ойлау және сезіну қабілеті бар адам дайындау. Мақсат баланың барынша көп білуі емес, оның өзіне қажетті білімді өзі біліп, табуға үйренуі, кез келген жағдайда шығармашылық іс-әрекет жасай алатын болу керек. Әрбір педагогикалық технологияны жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, оның өзіндік және шығармашылық қабілетін арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін-өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға қажетті объективті әдістемелік мүмкіндіктерін қамтиды.

Бастауыш мектепте бейнелеу өнерін оқытудың басты мақсаттарының бірі оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру. Осы мақсатта қазіргі таңда білім беру мен қатар баланың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету, заманауи соңғы техника мен технологияларды психологиялық -педагогикалық тұрғыда оқыту үдерісіне пайдалану және осы орайда бейнелеу өнерін оқытуда соңғы әдістемелерді пайдалану мәселелері тұрады. Демек, бастауыш мектепте жаңаша оқыту түрлі педагогикалық технологияларды пайдалану оқушының өз бетімен шығармашылықпен жұмыс істеп, білім алу дағдысын қалыптастырудың жүйелік сипатын білдіреді (1 - сурет).

Сурет 1 - Оқушыларды шығармашылыққа баулу арқылы оқытудың жүйелілік сипаты

Мұғалім, оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастыру барысында мазмұнды тапсырмалар беріп, сабақтың түрін құралдарын жаңа мақсатқа сай өзгертеді. Бала ең алдымен өз түйсігі бойынша кескін -келбетті есіне түсіру арқылы сурет салуды үйренеді, мұнда қиялға жүгіну міндет емес. Бүкіл танымдық процестер баланың бейнелеу әрекетінен көрініс табады да, бейне арқылы одан әрі көркемдік шешімге ие болады.

Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда мына дағдылар қарастырылады:

- дұрыс орналастыру әрекеттері ;

- формалар байланысын дұрыс таба білу;

• 
  композициялық шешімдер жасай білу;
  
• 
  бояулар үйлесімділігін меңгеру;
  
• 
  бейнелеу шеберлігі мен дағдыларын меңгеру т.б.
  

• 
  қоршаған ортаның сұлулығын көре білу;
  
• 
  белгілі тақырып бойынша табиғат көріністерін бейнелеу;
  
• 
  оқыған ертегі, әңгіме, көрген көркем кинофильм, спектакль жайлы суреттер салу;
  

Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда мынадай міндеттер іске асырылуы қажет:

- шығармашылық әрекеттерінің жүйесін қалыптастыру;

- көркемдік білім мен іскерлікті дамыту;

- оқушылардың өз бетімен шығармашылық жұмыстарын жасау;

- оқушылардың өзін-өзі танып білуін еңбек сүйгіштікті, адамгершілік пен шынайлықты, жауапкершілік пен ізеттілікке тәрбиелеуді іске асыру;

- көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беру.

Бейнелеу өнері сабағы барысында оқушылармен бірлесе отырып, олардың шығармашылық қабілетін дамыту. Олардың жас ерекшелігін ескере отырып, оларға бейнелеу өнері сабақтарының негізгі құралдарымен таныстырып, бейнелеу өнерінің әдіс-тәсілдерін меңгертуді, машықтары мен шығармашылық дағдыларын қалыптастыруды, сонымен бірге суретте, мүсінде, сәндік жұмыстарда көркемдік бейне жасаудың көп қырлы мүмкіндіктерін ашып көрсету арқылы жүзеге асырылды. Бағдарламаға сай әр бөлімге тән оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру ұсынылды (2,3,4,5 кестелер):

Бейнелеу өнері сабағында оқушының жас ерекшелігіне қарай шығармашылық тапсырмалар беріледі. Тапсырмалар жүйесінің басты әрі негізгі тәрбиелік бағыты балалардың рухани дамуына, шығармашьшық ізденіске, тарихи көркемдік құндылықтарды таныстыра отырып, оларды, адамды қоршаған ортаны (тұрмыстық бұйымдар, еңбек құралдары, киімі, тұрғын үйлері, т.б.) көркемдік мәнде қабылдау арқылы танып білуге баулу.
Кесте 2 – Кескіндемелік суреттер салу сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру.

Кесте 3 – Графикалық суреттер салу сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру.

Кесте 4 – Сәндік қол өнер бағыты бойынша бейнелеу өнері сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру.

Кесте 5 – Мүсіндеу және сәулет өнері сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру.

Бұл бағытты жүзеге асыру үшін, балалардың көркем құрастыру, жапсыру, әшекейлеу, ою-өрнек сипатын және ортаны ұйымдастыру мәселелерін үйрену іс-әрекеттерінің үлгілері берілген. Бейнелеу өнерінің қыры мен сырын, жасалу заңдылықтарын, бейнелі шығармаларда туған өлкенің табиғат сұлулығының, халқының өткені мен бүгінгі өмір құбылыстарының әсем бейнеленеу сипатын сапалы игеруге, олардың рухани дамуына, шығармашылық ізденіске, тарихи көркемдік құндылықтарды танып білуге талпынуына ықпал жасайтын білім көздерін, тәлімдік құралдарын, сындарлы тәсілдерін тиімды пайдалану керек. Түрлі шығармашылық іс-әрекеттердің мазмұны балалардың өмір шындығының құбылыстарына көзқарасын, адамгершілік, тәрбиесінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Шығармашылық жұмыстарыдың мақсаты жазықтықта бейнелеу, мүсіндеу, сәндік-қолданбалы өнер саласындағы іс-әрекеттер, барлық сыныптараға тән: композиция; бояулар мен түстер (жарық пен көлеңке); заттар пішіні, пропорциясы (үйлесімі), құрылысы; кеңістік пен көлем туралы ұғым сияқты оқу мәселесінің негізінде жүргізуге құрылған.

Шығармашылық тапсырмалар негізінде оқушылардың білімділік, іскерлік, дағдыларын шыңдау эксперимент нәтижесінде оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру жүйесі анықталды.

Өңделген материалдардың нәтижелері бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерінің жеткілікті деңгейде қалыптаспағандығын көрсетті. Мектеп құжаттарын талдау, педагогикалық іс-әрекетті зерделеу, пән мұғалімдерімен әңгімелесу олардың бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін өнер пәні сабақтарында қалыптастыру бойынша білім, қабілет, дағдыларды меңгеруі төмен дәрежеде екендігін айғақтады. Осыған байланысты бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың қажеттілігі арнайы әдістеменің қажеттілігін айқындады.

Қалыптастырушы эксперимент барысында біз мынадай мақсатты көздедік -бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың әдістемесін іс- жүзіне асыру және сынақтан өткізу. Бұл мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешумен тығыз байланысты болды:

-оқушылардың тәжірибеге дейінге шығармашылық қабілетінің қалыптасу деңгейін анықтаудағы мазмұнын белгілеу:

• 
  тәжірибе жұмыстарын жоспарлау және ұйымдастыру;
  

• 
  бастауыш сынып оқушыларына көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беру;
  
• 
  оқушылардың шығармашылық жұмыстарының мазмұнын анықтау;
  

- бейнелеу өнері сабақтарында инновациялық оқытуды кеңінен пайдалану.

Тәжірибелік – эксперименттік жұмыс Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтарал ауданының №№ 1,2,5,6 және Шымкент қаласының №№ 50,47,33 орта мектептерінің 1-4 сыныптар аралығындағы оқушыларын қамтыды. Тәжірибелік –эксперименттік жұмыс өзара байланысты екі кезең бойынша ұйымдастырылды. Тәжірибе жұмысының алғашқы бағытында cәндік суреттер салуға үлкен мән берілді. Cәндік суреттер салу сабағында оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастыру әр сынып ерекшелігін, жас ерекшелігін, ескеру, оқушылардың білімі мен шығармашылық іс-әрекеттік деңгейін анықтау бойынша жүргізілді.

Бастауыш мектепте бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру мазмұнын анықтау мәселелері бойынша қатар мынадай дайындық жұмыстары орындалды:

1. Тәжірибе сынып топтарында оқушылар саны (337) белгіленді: әрбір сынып бойынша 25 оқушы; топтық пәндер бойынша 12-15 оқушы.

2. Бейнелеу өнері сабағының түрлері белгіленді: нұсқаға қарап сурет салу, сіндік сурет, тақырыпқа сірет салу, өнер жөніндегі әңгіме

3. Бейнелеу өнері түрлері бойынша тәжирибе жұмыстары сандары бекітілді,олар: «Графика», «Мүсін», «Кескіндеме», «Сәндік-қолданбалы -өнер», «Сәндік-қол өнер», «Сәулет өнер» т.б.

4. 
   Бастауыш мектеп кітапханасының қорын бейнелеу өнеріне арналған көркемдік, эстетикалық бағыттағы оқу және ғылыми-көпшілік әдебиеттермен толықтыру.
   

7. Тәжірибенің нысанасын, мақсаты мен міндеттерін, атқаратын іс-

8. Бейнелеу өнері пәннің мазмұндық сипатын оқушының шығармашылық ой-өрісіне ықпал ету мәселесінің тиянақты ойластырып жоспарлануы және бастауыш мектеп мұғалімдерінің ғылыми-педагогикалық ізденістер жасауы, тәжірибе жұмыстарының нәтижелері сапалы болуының алғы шарттарын тұжырымдау. Эксперимент барысында зерттеу нәтижелерін талдап, қорытындылау оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастырумен бірге, бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын арттыру.

Эксперимент тобындағы оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, белсенділігі артатындығын анықтауға мүмкіндік болды.

Зерттеу барысында бейнелеу өнері негізінде оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру компоненттері жүйелі жұмыс нәтижесінде жүзеге асты.

Осы орайда, оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру әдістемеміз төмендегідей оқу үдерісін қамтыды (6-кесте):

Зерттеу бойынша бақылау тобына қарағанда экспериментті топтағы оқушылардың шығармашылық қабілетінің қалыптасу деңгейінің артуын кестелерден байқаймыз.

Бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру барысында бейнелеу өнерін оқыту тұрғысында әр сабақ түріне терең назар аудару орынды болып табылды. Бейнелеу өнері пәнінде өтілетін сабақтың негізгі құрылымдары шығармашылықтың негізі болып табылды.

Сабақтың құрылымдық элементтері әр түрлі әдістемелік жүйе бойынша іске асырылды. Сабақтың құрылымдық элементтері шығармашылық жұмыс жасау мақсатына, материалдардың өтілу тәртібіне, өзіндік белгілерінің санына, оқушының шығармашылыққа дайындық дәрежесіне қарай ауысып отырды.

Кесте 6 - Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетінің қалыптасу деңгейі

Оқу материалы	Параметрлер	Бақылау топтағы көрсеткіш	Экспериментті топтағы көрсеткіш
Кескіндеме	Білімділік Дағдылық Ой-өріс Қабілеттілік	7.2 6,5 5,8 5,5	9.5 9,7 9,8 9,9
Графика	Білімділік Дағдылық Ой өріс Қабілеттілік	4,5 6,8 5,2 5,8	9.3 9,5 9,8 9,7
Сәндік қол өнер	Білімділік Дағдылық Ой-өріс Қабілеттілік	4.5 5,2 6,1 5,5	9.5 9,5 9,7 9,8
Мүсін	Білімділік Дағдылық Ой-өріс Қабілеттілік	4,3 5,6 6,3 5,4	9,6 9,7 9,8 9,5