Лекция : 30 сағат обсөЖ : 30 сағат Барлық сағат саны : 90 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 1 семестр

Балалар фольклоры

19.Ақ сандық, көк сандық. Балалар фольклоры. –А., 1988

20.Мельникова М. Н. Руський детский фольклор. – М., 1987

Фольклор мен әдебиет

21.Далгат У. Б. Литература и фольклор. –М., 1981

22.Бердібаев Р. Кәусар бұлақ.- А., 1989

№ 14 ЛЕКЦИЯ.

1. 
   Түркі халықтарына ортақ ежелгі әдебиеттегі (V – XV ғ) фольклордың ролі.
   
2. 
   XV – XVI ғасырлардағы жыраулық поэзия мен фольклордың байланысы.
   
3. 
   XVIII – XIX ғасырлардағы әдебиет пен фольклор.
   
4. 
   XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің фольклормен байланысы.
   
5. 
   Қазіргі қазақ әдебиеті және фольклор.
   

Қазақ әдебиеті, қазақ халқының көркем сөз өрнегі бүгінгі бигіне оп – оңай жете қойған жоқ, ол сан ғасырлық жолдардан, асулардан, зар замандардан өтті.

Демек басқа да бауырлас халықтардың әдебиеті сияқты қазақтың жазба әдебиетінің өмірге келу, қалыптасу, есею және кемелдену кезеңдері, яғни өзіндік даму тарихы бар.

Қай халқықтың болмасын әдебиет тарихы, ең алдымен, сол халықтың қоғамдық - әлеуметтік тарихымен тығыз байланысты болып келеді. Қазақ әдебиетінің тарихы да қазақ халқының қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің бейнелі көрінісі, сүрлеуі, ізі болып табылады. Сондықта да біз қазақ әдебиетінің түп – төркінін, ежелгі дәуірін ғылыми негізде танып – білу үшін алдымен халқымыздың арғы – бергі тарихынан толық хабардар болу керек дейміз.

Қазақ тарихының ежелгі дәуірден қалыптасып, өсіп, дамып келе жатқан өзіндік материалдық және рухани мәдениеті бар.

Қазақ халқы да бүкіл дүние жүзілік ғылым мен өнердің, әдебиеттің дамуына өзіндік үлес қосты, есімі әлемге мәшһүр ғалымдар мен ақын – жазушыларды, өнер қайраткерлерін тарих сахнасына шығарды.

Қазақ елінің ғасырлар бойы қалыптасқан, сан қырлы әрі бай рухани мәдениетінің маңызды бір саласы – қазақ әдебиеті болып табылады.

Әдебиет тарихы - әдебиеттану ғылымының құрамдас, негізгі бір бөлімі.

Әдебиет тарихы пәні көркем әдебиеттің даму процесін қоғамдық өмірдің нақты жағдайымен байланысты түрде алып зерттейді.

Әдебиет тарихы пәнінің міндеті әрбір халықтың дамуындағы идеялық бағыт – бағдарларды, әдеби ағымдарды және олардың көркемдік ерекшеліктерін сол халықтың қоғамдық – экономикалық құрылысымен байланысты түрде танып – білу. Қазақ әдебиеті тарихы әдебиеттану ғылымының құрамдас бөлімі ретінде көркем сөз өнерінің тарихын халқымыздың төл тарихынан бөліп – жармай, тұтас күйінде зерттейді. Сол арқылы ол әдеби шығарманың туылуын, әдеби өмірдің кемелденуін сан алуан әдеби бағыттар мен көріктеу құралдарының даму кезеңдерін, әдеби процеске ықпал еткен қаламгерлердің творчествосын танып біледі.

Қазақ әдебиеті тарихы – қазақ халқының қадым замандардан бастап, бүгінгі күнге дейін жасаған көркем әдебиет туындыларын қамтиды.

Қазақтар халық ретінде тек XV ғасырларда қалыртасқанмен, қазақ әдебиетінің сан ғасырлық тарихы өте ерте, қадым замандардан, ежелгі дәстүрлерден басталатыны даусыз. Қазақ халқының құрамына негіз болған этникалық процестердің түп тамыры ежелгі заманнан, алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап таптық қатынастар туа бастаған заманнан басталатыны тарихтан жақсы мәлім.

Бертін келе қазақ халқының құрылуына негіз болған ру – тайпалар көне замандардан – ақ қазіргі Қазақстанды, Орта Азияны, оңтүстік – шығыс Сібірді, Орталық Азияны, Еділ бойы мен Каспий жағалауларын мекен етті. Қазақ халқын құраған осы ру – тайпалар кезінде өзбек, қырғыз, азербайжан, түрікмен, ұйғыр, қарақалпақ, хақас, башқұрт, татар халықтарының құрамына енген ру – тайпалармен аралас, көршілес өмір сүргені белгілі.

Түркі тектес халықтардың ежелгі мәдени, әдеби және тілдік мұраларын ұзақ жылдар бойы зерттеген Е. Э. Бартельс, А. Н. Самойлович, С. Е. Малов, И. В. Стеблева, Ә. Н. Нәжіп сияқты кеңес ғалымдары қазіргі түркі тектес халықтардың ру – ұлыстық дәуірінде бәріне ортақ жазу – сызуы, әліппесі, мәдениеті, тілі, әдебиеті болған деп санайды.

Қазақ әдебиеті тарихын кезеңдерге бөліп, дәуірлеу үшін, бір жағынан, қоғамның жалпы даму заңдылықтарына, екінші жағынан әдебиет дамуының өзіне ғана тән белгі – сипаттарға негізделуі тиіс.

Демек, қазақ әдебиеті тарихын мынадай екі принципке сүйене отырып жүйелей аламыз :

1. 
   Адамзат қоғамының жалпы даму заңдылықтарын, соның ішінде қазақ халқының қалыптасып, тарихи кезеңдеріне ықпал еткен әлеуметтік экономикалық факторларды жете білу.
   
2. 
   Көркем әдебиеттің қоғамдық – эстетикалық мәні мен қызметінің өсу, жетіле түсу сатыларын, сан қилы әдеби ағымдардың пайда болу жолдарын, әдеби жанрлар мен әдеби тәсілдердің даму кезеңдерін танып – білу қажет.
   

1. 
   Ежелгі әдебиет, бұл дәуір VI – XV ғасырлар арасын қамтиды. Бұл кейінірек қазақ халқының құрамына енген қазақ ру – тайпаларының ежелгі ру, ұлыс дәуірлеріндегі әдебиет. Ерте кездегі түрік ру – тайпаларымен бірге жасалған ортақ әдебиет.
   
2. 
   Қазақ хандығы дәуіріндегі (XV – XVIII ғасырлар арасы) әдебиет. Қазақтың өзіндік төл әдебиеті.
   
3. 
   Қазақтың XIX ғасырдағы жаңа, сыншыл, реалистік әдебиеті.
   
4. 
   Қазақтың XX ғасыр басындағы (1900 – 1920 жылдардағы) әдебиеті.
   
5. 
   Қазіргі дәуір әдебиеті.
   

Ежелгі дәуір әдебиетінің өзін (VI-XVI ғасырлар) төмендегідей кезеңдерге бөліп қарастырамыз.

1. 
   VI – IX ғасырлардағы көне түркі әдебиет ескерткіштері. Бұған Орхон жазба ескерткіштері, атап айтқанда, Күлтегеін, Білге қаған, Тоныкөк туралы құлыптастарға қашап жазылған жырлар, сондай – ақ “Оғыз - наме” дастаны мен “Қорқыт ата кітабы”, Әбу Насыр әл – Фарабидің әдебиет саласындағы еңбектері енеді.
   
2. 
   X – XII ғасырлардағы әдебиет. Бұлар ,негізінен, Қараханид түріктерінің тілінде жазылған әдеби ескерткіштер деуге болады. Бұл кезеңге Жүсіп Баласағұнидің “Құтадғу біліг” (“Құтты біліг”) деген дидактикалық дастаны, Махмұд Қашқаридің “Диуани лұғат ат - түрік” (“Түркі тілдерінің сөздігі”), Қожа Ахмет Яссауидің “Диуани хикмат” (“Даналық кітабы”) атты өлеңдер жинағы, Ахмет Иүгінекидің “Хибатул - хақайық” (“Ақиқат сыйы”) деген дидактикалық сарындағы жыр жинағы, Сүлеймен Бақырғанидің “Хакім ата”, “Жұбан ана”, “Әулие Мария” атты өлең жинақтары т. б. X – XII ғасырларда өмірге келген әдебиет нұсқалары енеді.
   
3. 
   XIII – XIV ғасырлардағы әдебиет. Бұл кезең әдебиет тариында Алтын Орда – Хорезм дәуірі деп те аталады. Аталған дәуірдегі туындылар жалпы түркі әдеби тілінің (шағатай) қыпшақ диалектісі негізінде жазылған. Олар : “Кодекс Куманикус” (“Қыпшақ тілінің сөздігі”), Хорезмидің “Мұхаббат - наме” дастаны, Насыридин Рабғузидың “Қисса – сул Әнбия” немесе “Қиссауи Рабғузи” жинағы, Дүрбектің “Жүсіп - Зылиқа”, Сайф Сарайдың “Гүлістан бит - түрік”, Құтбтың “Хұсрау - Шырын” дастандары. Сондай – ақ Алтын Орда дәуірінде жазылған тарихи мұралар, шежіре – кітаптар да баршылық. Қазақтың тұңғыш тарихшысы Хайдар Дулатидің “Тарихи Рашиди”, Қадырғали Жалайридің “Жамиғ ат - тауарих”, Захириддин Бабырдың “Бабыр - наме” атты шығармалары аталмыш дәуірдегі әдебиеттің көрнекті үлгілері болып табылады.
   

2.Åæåëãi ä¸óið ¸äåáèåòi. Õðåñòîìàòèÿ.(²½ðàñòûð¹àí À.²ûðàóáàåâà).- À.,1991

3.Êåëiìáåòîâ Í.,²àíàôèí °.Ò¾ðêi õàëûºòàðû ¸äåáèåòi.κóëûº- õðåñòîìàòèÿ.-À.,1996

4.Ѿéiíøàëèåâ Õ.²àçຠ¸äåáèåòi òàðèõû.-À.,1997

5.Ѿéiíøàëèåâ Õ.VIII-XVIII¹àñûðëàðäà¹û ºàçຠ¸äåáèåòi.-À.,1989

6.Æîëäàñáåêîâ Ì.Àñûë àðíàëàð.-À.,1990.

7.²ûðàóáàåâà À. ±àñûðëàð ì½ðàñû.- À., 1988.

№ 15 ЛЕКЦИЯ.

1. 
   Тарихи – типологиялық зерттеу әдісі.
   
2. 
   Қазақ фольклорының зерттелу тарихы.
   

Көне түркі дәуірінде мәдени, әдеби ескерткіштерін сөз етуден бұрын бертін келе қазақ халқын құраған тайпалық бірлестіктерін тұрмыс-тіршілігін, әлеуметтік өмірі жайында бірер сөз айта кетелік. “Өз өміріндегі қоғамдық өндірісте адамдар өздерінің дегендеріне қарамайтын белгілі бір қажетті қатынастарда болады, бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Материалдық өмірдің өндіріс әдісі жалпы өмірдегі әлеуметтік, саяси және рухани процестерді туғызады. Адамдардың санасы олардың болмысын билейді, қайта керісінше олардың қоғамдық болмысы, олардың санасын билейді”. Біздің заманымыздан бұрынғы 1 мың жылдықтың бас кезінде – ақ қазіргі Қазақстан жерінің Оңтүстік және Шығыс аймақтарын мекендеген, тарихта сақтар деген ат пен белгілі тайпалар өздерінің қоғамдық даму дәрежесі жағынан мемлекет құрылыс сатысына таяп қалған еді. Сол кезде – ақ қызылды, қоңыр және магнитті темір рудасын кеңінен пайдаланған сақтар қола мен темірден түрлі қару жарақ (найза, семсер, айбалта, садақ жебелері, дулыға т. б) үй шаруашылыған қажетті және зергерлік бұйымдар жасаған.

Қазіргі Қазақстан жеріндегі сақтардан кейін жасаған ежелгі тайпалық бірлестіктер үйсіндер мен қаңлылар деуге болады. Олардың шекарасы батысында Шу мен Талас өзендері, шығысында Тянь – Шань атыраулары солтүстігінде Балхаш көлінен бастап, Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына дейінгі өлкені алып жетты.

Орта Азия мен Қазақстан териториясында бірте – бірте патриархалды – феодалдық мемлекеттер құрыла бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі Түрік қағандығы (552 – 745 жылдар) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашта Алтай мен Жетісудың бір бөлігін мекендеді.

“Түрік” деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталды. “Түрік” этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата - тегі шонжар топтан немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдіреді. Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік жүргізген кезде көптеген көрші елдер түрік өкіметіне бағынады. Қоғандықтың ордасы Орхон өзенінің жағасында болды. Бумынның інісі Істемі қаған VI ғасырдың орта кезде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете жеңді. Түрік қағандығының теориториясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты арта түсті. Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ.

Түрік аристократиясы жаулап алған өлкелерді әрқайсысы жеке – жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты. Осыдан саяси дағдарыс туып билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар басталды. Ақыры Түрік қағандығы бір – бірімен жауласқан екі қағандыққа бөлініп кетті : 1. Шығыс түрік қағандығы. 2. Батыс түрік қағандығы.

Батыс түрік қағанатының негізін қалаған Бумын қағанның інісі Істемі – қаған болды. Түріктер 558 жылы аварларды Батысқа ығыстырып, Еділ мен Жайық бойын өзіне қаратып алды.

Батыс түрік қағандығынан кейін Жетісу өңірінде құралған феодалдық мемлекет – Түркеш қағанаты болды. Ал бұдан кейін Қарлұқ қағанаты өмірге келді. Ол Жетісу мен Қашқардан бастап, Ферғана мен Сырдың орта сағасына дейінгі өңірге билік жүргізді.

Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемлекеті - Қарақан мемлекеті (940 – 1212 ж) болды. Қарахан әулетінің батысында Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан бастап, шығысында Жетісу мен Қашқарға дейінгі өлкеде екі ғасыр бойы билік жүргізді. Астанасы – Баласағұн қаласы. Ұлан – ғайыр аймақты алып жатқан қарахан мемлекетінде экономикалық әлеуметтік және мәдени жағынан едәуір өрлеу болды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Негізгі :
1.Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992

2.Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991

3.Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940

4.Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989

5.Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978

6.Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967

7.Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976

8.Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978

9.Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991

10.Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956

11.Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967

12.Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976